Pobierz Podstawa programowa z biologii w pytaniach. i więcej Schematy w PDF z Biologia tylko na Docsity!
Powtórka do Matury z Biologii, Pytania i Odpowiedzi
I. Związki chemiczne budujące organizmy oraz pozyskiwanie i wykorzystanie
energii
1. Jakie są najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów? Wykaż kluczową rolę węgla. - Najważniejsze pierwiastki budujące ciała organizmów to: węgiel (C), wodór (H), tlen (O), azot (N), fosfor (P) i siarka (S). - Węgiel odgrywa kluczową rolę, ponieważ ma zdolność do tworzenia stabilnych wiązań z innymi atomami węgla, tworząc długie łańcuchy i złożone struktury. Pozwala to na tworzenie różnorodnych związków organicznych, które są niezbędne do życia. 2. Przedstaw znaczenie wody dla funkcjonowania organizmów. - Woda jest rozpuszczalnikiem dla wielu substancji, umożliwia transport substancji w organizmie. - Bierze udział w reakcjach chemicznych, np. w procesie fotosyntezy. - Reguluje temperaturę ciała. - Zapewnia odpowiednie środowisko dla reakcji biochemicznych. 3. Wymień podstawowe grupy związków chemicznych występujących w żywych organizmach i przedstaw ich funkcje. - Węglowodany: źródło energii, materiał budulcowy, funkcje strukturalne. - Białka: katalizatory reakcji chemicznych, transport substancji, funkcje strukturalne, regulacja procesów życiowych. - Tłuszcze: źródło energii, izolacja termiczna, ochrona narządów. - Kwasy nukleinowe: przechowywanie i przekazywanie informacji genetycznej. - Witaminy: regulacja procesów metabolicznych. - Sole mineralne: budowa kości i zębów, regulacja pracy układu nerwowego i mięśniowego. 4. Scharakteryzuj fotosyntezę, oddychanie tlenowe, fermentację mlekową i alkoholową jako procesy dostarczające energii. Wymień substraty i produkty tych procesów oraz określ warunki ich przebiegu. - Fotosynteza: ◦ Substraty:^ dwutlenek węgla, woda, energia^ świetlna. ◦ Produkty:^ glukoza, tlen. ◦ Warunki:^ obecność^ chlorofilu i^ światła. - Oddychanie tlenowe: ◦ Substraty:^ glukoza, tlen. ◦ Produkty:^ dwutlenek węgla, woda, energia (ATP). ◦ Warunki:^ obecność^ tlenu. - Fermentacja mlekowa: ◦ Substraty:^ glukoza. ◦ Produkty:^ kwas mlekowy, energia (ATP). ◦ Warunki:^ brak tlenu. - Fermentacja alkoholowa: ◦ Substraty:^ glukoza. ◦ Produkty:^ etanol, dwutlenek węgla, energia (ATP). ◦ Warunki:^ brak tlenu.
5. Wymień czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożywnych i cudzożywnych. Oceń, czy dany organizm jest samożywny czy cudzożywny. - Czynniki niezbędne do życia dla organizmów samożywnych: ◦ Światło słoneczne. ◦ Dwutlenek węgla. ◦ Woda. ◦ Sole mineralne. - Czynniki niezbędne do życia dla organizmów cudzożywnych: ◦ Gotowe związki organiczne (pożywienie). ◦ Woda. ◦ Tlen (w przypadku organizmów tlenowych).
II. Budowa i funkcjonowanie komórki
1. Wymień i opisz podstawowe elementy budowy komórki. - Błona komórkowa: otacza komórkę, kontroluje przepływ substancji. - Cytoplazma: wypełnia wnętrze komórki, zawiera organelle. - Jądro komórkowe: zawiera materiał genetyczny (DNA). - Chloroplast: występuje w komórkach roślinnych, przeprowadza fotosyntezę. - Mitochondrium: dostarcza energii komórce. - Wakuola: magazynuje substancje, reguluje ciśnienie osmotyczne. - Ściana komórkowa: występuje w komórkach roślinnych, grzybów i bakterii, nadaje kształt i chroni komórkę. **2. Porównaj budowę komórki bakterii, roślin i zwierząt.
- Dokonaj obserwacji mikroskopowych komórki i rozpoznaj jej podstawowe elementy.**
- Do wykonania tego zadania potrzebny jest mikroskop. Obserwując preparaty mikroskopowe, należy zidentyfikować wymienione wyżej elementy komórki. Element Bakteria Roślin a Zwierzę Jądro komórkowe Brak Jest Jest Chloroplast Brak Jest Brak Ściana komórkowa Jest Jest Brak Wakuola Małe lub brak Duża Małe lub brak
6. Przedstaw miejsca występowania bakterii i protistów oraz ich znaczenie w przyrodzie i dla człowieka. - Bakterie i protisty występują w niemal wszystkich środowiskach na Ziemi: w wodzie, glebie, powietrzu, na powierzchni i wewnątrz organizmów. - Znaczenie w przyrodzie: ◦ Rozkład materii organicznej. ◦ Uczestniczenie w cyklach biogeochemicznych (np. cykl azotu). ◦ Produkcja tlenu (w przypadku protistów samożywnych). - Znaczenie dla człowieka: ◦ Produkcja^ żywności (np. jogurty, sery). ◦ Produkcja leków (np. antybiotyki). ◦ Wywoływanie chorób. 7. Wymień cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do grzybów oraz identyfikuje nieznany organizm jako przedstawiciela grzybów na podstawie obecności tych cech. - Cechy grzybów: ◦ Heterotroficzny tryb^ życia. ◦ Obecność^ chityny w^ ścianie komórkowej. ◦ Rozmnażanie za pomocą^ zarodników. 8. Obserwuj okazy i porównuj cechy morfologiczne glonów i roślin lądowych (mchów, widłaków, skrzypów, paproci, nagozalążkowych i okrytozalążkowych). - Do wykonania tego zadania potrzebne są okazy lub zdjęcia/ilustracje przedstawiające wymienione grupy roślin. Należy porównać ich budowę zewnętrzną, zwracając uwagę na cechy charakterystyczne dla każdej grupy. 9. Wymień cechy umożliwiające zaklasyfikowanie organizmu do parzydełkowców, płazińców, nicieni, pierścienic, stawonogów (skorupiaków, owadów i pajęczaków), mięczaków, ryb, płazów, gadów, ptaków, ssaków. - Parzydełkowce: symetria promienista, komórki parzydełkowe. - Płazińce: spłaszczone ciało, brak jamy ciała. - Nicienie: wydłużone, obłe ciało, jama ciała pierwotna. - Pierścienice: segmentowane ciało, jama ciała wtórna. - Stawonogi: segmentowane ciało, odnóża członowane, szkielet zewnętrzny. ◦ Skorupiaki:^ głowotułów i odwłok, dwie pary czułków. ◦ Owady:^ głowa, tułów, odwłok, trzy pary odnóży, skrzydła. ◦ Pajęczaki:^ głowotułów i odwłok, cztery pary odnóży. - Mięczaki: muszla, нога, worek trzewiowy. - Ryby: opływowy kształt ciała, płetwy, skrzela. - Płazy: skóra wilgotna i naga, rozwój w wodzie. - Gady: skóra sucha i pokryta łuskami, jaja z błonami płodowymi. - Ptaki: pióra, skrzydła, dziób. - Ssaki: włosy, gruczoły mlekowe, żyworodność.
10. Porównaj cechy morfologiczne, środowisko i tryb życia grup zwierząt wymienionych w pkt 8, w szczególności porównuj grupy kręgowców pod kątem pokrycia ciała, narządów wymiany gazowej, ciepłoty ciała, rozmnażania i rozwoju.
Kręgowce:
- Ryby: ◦ Pokrycie ciała:^ Łuski, chroniące ciało i zmniejszające opór wody. ◦ Narządy wymiany gazowej:^ Skrzela, umożliwiające pobieranie tlenu rozpuszczonego w wodzie. ◦ Ciepłota ciała:^ Zmiennocieplne, temperatura ciała zależy od temperatury otoczenia. ◦ Rozmnażanie:^ Jajorodne, zapłodnienie zewnętrzne. Rozwój w wodzie. - Płazy: ◦ Pokrycie ciała:^ Naga, wilgotna skóra, umożliwiająca oddychanie skórne. ◦ Narządy wymiany gazowej:^ Płuca i skóra, ułatwiające wymianę^ gazową^ w^ środowisku lądowym i wodnym. ◦ Ciepłota ciała:^ Zmiennocieplne. ◦ Rozmnażanie:^ Jajorodne, zapłodnienie zewnętrzne. Rozwój z przeobrażeniem, larwy żyją w wodzie, dorosłe osobniki na lądzie. - Gady: ◦ Pokrycie ciała:^ Łuski lub pancerze, chroniące przed utratą^ wody i urazami. ◦ Narządy wymiany gazowej:^ Płuca, bardziej rozwinięte niż^ u płazów. ◦ Ciepłota ciała:^ Zmiennocieplne. ◦ Rozmnażanie:^ Jajorodne, zapłodnienie wewnętrzne. Jaja składane na lądzie, otoczone błonami płodowymi. - Ptaki: ◦ Pokrycie ciała:^ Pióra, zapewniające izolację^ termiczną^ i umożliwiające lot. ◦ Narządy wymiany gazowej:^ Płuca, połączone z workami powietrznymi, co zwiększa wydajność oddychania. ◦ Ciepłota ciała:^ Stałocieplne, utrzymują^ stałą^ temperaturę^ ciała niezależnie od otoczenia. ◦ Rozmnażanie:^ Jajorodne, zapłodnienie wewnętrzne. Jaja składane na lądzie, wysiadywane przez rodziców. - Ssaki: ◦ Pokrycie ciała:^ Sierść, zapewniająca izolację^ termiczną. ◦ Narządy wymiany gazowej:^ Płuca, o dużej powierzchni wymiany gazowej. ◦ Ciepłota ciała:^ Stałocieplne. ◦ Rozmnażanie:^ Żyworodne (z wyjątkiem stekowców), zapłodnienie wewnętrzne. Rozwój zarodkowy w ciele matki, odżywiany przez łożysko.
Porównanie cech innych grup zwierząt:
- Parzydełkowce: Zwierzęta wodne, o symetrii promienistej, z parzydełkami służącymi do obrony i zdobywania pokarmu. - Płazińce: Zwierzęta o spłaszczonym ciele, często pasożytnicze. - Nicienie: Zwierzęta o wydłużonym, obłym ciele, często pasożytnicze. - Pierścienice: Zwierzęta o segmentowanym ciele, np. dżdżownice. - Stawonogi: Najliczniejsza grupa zwierząt, o segmentowanym ciele, z chitynowym pancerzem i odnóżami, np. owady, skorupiaki, pajęczaki. - Mięczaki: Zwierzęta o miękkim ciele, często chronionym muszlą, np. ślimaki, małże.
- Przystosowania roślin do obrony przed zgryzaniem: ◦ Kolce. ◦ Substancje trujące. ◦ Twarda kora. 4. Przedstaw, na przykładzie poznanych wcześniej mięsożernych ssaków, adaptacje drapieżników do chwytania zdobyczy. Podaj przykłady obronnych adaptacji ich ofiar.
- Adaptacje drapieżników: ◦ Ostre zęby i pazury. ◦ Dobry wzrok i słuch. ◦ Szybkość^ i zwinność.
- Adaptacje obronne ofiar: ◦ Kamuflaż. ◦ Mimikra. ◦ Ucieczka. ◦ Obrona czynna (np. kopanie, gryzienie). 5. Przedstaw, na przykładzie poznanych pasożytów, ich adaptacje do pasożytniczego trybu życia.
- Adaptacje pasożytów: ◦ Narządy czepne (np. haki, przyssawki). ◦ Zredukowane narządy zmysłów i ruchu. ◦ Wysoka płodność. ◦ Odporność^ na układ odpornościowy gospodarza. 6. Wyjaśnij, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność.
- Liczebność zjadających i zjadanych jest regulowana na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego.
- Wzrost liczebności zjadających prowadzi do spadku liczebności zjadanych, co z kolei powoduje spadek liczebności zjadających.
- Spadek liczebności zjadających umożliwia wzrost liczebności zjadanych, co z kolei sprzyja wzrostowi liczebności zjadających. 7. Wykaż, na wybranym przykładzie, że symbioza (mutualizm) jest wzajemnie korzystna dla obu partnerów.
- Należy wybrać przykład symbiozy (mutualizmu) i opisać korzyści, jakie odnoszą z niej obaj partnerzy.
- Przykłady: ◦ Porosty (symbioza glonu i grzyba). ◦ Mikoryza (symbioza grzyba i korzeni roślin). 8. Wskaż żywe i nieożywione elementy ekosystemu. Wykaż, że są one powiązane różnorodnymi zależnościami.
- Elementy żywe ekosystemu (biocenoza): ◦ Rośliny. ◦ Zwierzęta. ◦ Grzyby. ◦ Bakterie. ◦ Protisty.
- Elementy nieożywione ekosystemu (biotop): ◦ Woda. ◦ Powietrze. ◦ Gleba. ◦ Światło. ◦ Temperatura. **9. Opisz zależności pokarmowe (łańcuchy i sieci pokarmowe) w ekosystemie. Rozróżnij producentów, konsumentów i destruentów oraz przedstaw ich rolę w obiegu materii i przepływie energii przez ekosystem.
- Łańcuch pokarmowy:** liniowy ciąg organizmów, w którym każdy organizm jest zjadany przez następny. - Sieć pokarmowa: złożony układ łańcuchów pokarmowych, pokazujący zależności pokarmowe między wieloma gatunkami w ekosystemie. - Producenci: organizmy samożywne, wytwarzające materię organiczną z materii nieorganicznej (np. rośliny). - Konsumenci: organizmy cudzożywne, odżywiające się innymi organizmami. ◦ Konsumenci I rzędu: roślinożercy. ◦ Konsumenci II rzędu: mięsożercy odżywiający się^ roślinożercami. ◦ Konsumenci III rzędu: mięsożercy odżywiający się^ innymi mięsożercami. - Destruenci: organizmy rozkładające materię organiczną do materii nieorganicznej (np. bakterie, grzyby).
V. Budowa i funkcjonowanie organizmu roślinnego na przykładzie rośliny
okrytozalążkowej
1. Wymień czynności życiowe organizmu roślinnego. - Fotosynteza. - Oddychanie. - Transport wody i substancji odżywczych. - Wzrost i rozwój. - Rozmnażanie. 2. Identyfikuj i opisz organy rośliny okrytonasiennej (korzeń, pęd, łodyga, liść, kwiat, owoc). - Korzeń: mocuje roślinę w podłożu, pobiera wodę i sole mineralne. - Pęd: składa się z łodygi i liści. ◦ Łodyga:^ podtrzymuje liście i kwiaty, transportuje wodę^ i substancje odżywcze. ◦ Liść:^ przeprowadza fotosyntezę. - Kwiat: organ rozrodczy, produkuje nasiona. - Owoc: powstaje z zalążni kwiatu, zawiera nasiona. 3. Wskaż cechy adaptacyjne w budowie tkanek roślinnych do pełnienia określonych funkcji (tkanka twórcza, okrywająca, miękiszowa, wzmacniająca, przewodząca). - Tkanka twórcza: komórki zdolne do podziałów, umożliwiają wzrost rośliny. - Tkanka okrywająca: chroni roślinę przed utratą wody i uszkodzeniami mechanicznymi. - Tkanka miękiszowa: magazynuje substancje odżywcze, przeprowadza fotosyntezę. - Tkanka wzmacniająca: nadaje roślinie sztywność i wytrzymałość. - Tkanka przewodząca: transportuje wodę i substancje odżywcze.
3. Opisz budowę, funkcje i współdziałanie poszczególnych układów: ruchu, pokarmowego, oddechowego, krążenia, wydalniczego, nerwowego, dokrewnego i rozrodczego.
Układ ruchu
Funkcja: Umożliwia poruszanie się, utrzymanie postawy ciała, a także chroni narządy wewnętrzne. Budowa:
- Szkielet zbudowany z kości połączonych stawami, szwami i chrząstkozrostami. - Mięśnie szkieletowe, przyczepione do kości za pomocą ścięgien. Współdziałanie: Mięśnie, kurcząc się i rozluźniając, wprawiają kości w ruch. Ścięgna przenoszą siłę skurczu mięśni na kości. Stawy umożliwiają ruch kości względem siebie.
Układ pokarmowy
Funkcja: Odpowiada za trawienie pokarmu, wchłanianie składników odżywczych i usuwanie niestrawionych resztek. Budowa: Jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie i grube, a także gruczoły trawienne (wątroba, trzustka). Współdziałanie: Poszczególne części układu pokarmowego współdziałają w procesie trawienia i wchłaniania pokarmu. W jamie ustnej pokarm jest rozdrabniany i mieszany ze śliną. W żołądku trawiony jest pod wpływem kwasu solnego i enzymów. W jelicie cienkim zachodzi główny proces wchłaniania składników odżywczych. Jelito grube odpowiada za formowanie kału i jego usuwanie.
Układ oddechowy
Funkcja: Umożliwia wymianę gazową - pobieranie tlenu i usuwanie dwutlenku węgla. Budowa: Drogi oddechowe (jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) i płuca. Współdziałanie: Powietrze dostaje się do płuc drogami oddechowymi. W płucach tlen z powietrza przechodzi do krwi, a dwutlenek węgla z krwi do powietrza. Klatka piersiowa i przepona biorą udział w mechanizmie wentylacji płuc.
Układ krążenia
Funkcja: Transportuje krew po całym organizmie, dostarczając tlen i składniki odżywcze do komórek oraz usuwając produkty przemiany materii. Budowa: Serce, naczynia krwionośne (tętnice, żyły, naczynia włosowate). Współdziałanie: Serce pompuje krew do naczyń krwionośnych. Tętnice transportują krew bogatą w tlen z serca do tkanek, a żyły - krew ubogą w tlen z tkanek do serca. W naczyniach włosowatych zachodzi wymiana substancji między krwią a komórkami.
Układ wydalniczy
Funkcja: Usuwa z organizmu produkty przemiany materii, reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową i kwasowo-zasadową. Budowa: Nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa. Współdziałanie: Nerki filtrują krew i produkują mocz, który jest transportowany moczowodami do pęcherza moczowego, a następnie usuwany z organizmu przez cewkę moczową.
Układ nerwowy
Funkcja: Kontroluje i koordynuje pracę wszystkich narządów i układów, odbiera bodźce ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego oraz reaguje na nie. Budowa: Ośrodkowy układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy) i obwodowy układ nerwowy (nerwy). Współdziałanie: Mózg i rdzeń kręgowy przetwarzają informacje i wysyłają impulsy nerwowe do narządów i tkanek. Nerwy przewodzą impulsy nerwowe między ośrodkowym układem nerwowym a resztą organizmu.
Układ dokrewny
Funkcja: Reguluje procesy metaboliczne, wzrost i rozwój, a także wpływa na funkcjonowanie innych układów. Budowa: Gruczoły dokrewne, które produkują hormony. Współdziałanie: Hormony są wydzielane do krwi i transportowane do komórek docelowych, na które wywierają swoje działanie.
Układ rozrodczy
Funkcja: Umożliwia rozmnażanie i przekazanie materiału genetycznego potomstwu. Budowa:
- Męski układ rozrodczy: Jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, prostata, prącie. - Żeński układ rozrodczy: Jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom. Współdziałanie:
- U mężczyzn jądra produkują plemniki, które są transportowane nasieniowodami do cewki moczowej.
- U kobiet jajniki produkują komórki jajowe, które są uwalniane do jajowodów. Zapłodnienie następuje w jajowodzie. 4. Wykaż współdziałanie mięśni, ścięgien, kości i stawów w prawidłowym funkcjonowaniu układu ruchu.
- Mięśnie kurcząc się i rozkurczając, poruszają kośćmi.
- Ścięgna łączą mięśnie z kośćmi.
- Stawy umożliwiają ruchomość kości. **5. Wymień i rozpoznaj elementy szkieletu osiowego, obręczy i kończyn. Szkielet osiowy:
- Czaszka:** Chroni mózg i narządy zmysłów. - Kręgosłup: Stanowi podporę dla ciała, chroni rdzeń kręgowy. - Żebra: Chronią narządy wewnętrzne klatki piersiowej. - Mostek: Połączony z żebrami, tworzy klatkę piersiową. **Obręcze:
- Obręcz barkowa:** Łączy kończyny górne z kręgosłupem, składa się z łopatek i obojczyków. - Obręcz miedniczna: Łączy kończyny dolne z kręgosłupem, składa się z kości miednicznych. **Kończyny:
- Kończyny górne:** Ramię, przedramię, nadgarstek, śródręcze, palce. - Kończyny dolne: Udo, podudzie, staw skokowy, stopa.
Tłuszcze
- Źródła: Występują w produktach pochodzenia zwierzęcego (mięso, masło, smalec) oraz roślinnego (oleje roślinne, orzechy, nasiona). - Funkcje: ◦ Energetyczna:^ Tłuszcze są^ skoncentrowanym^ źródłem energii. ◦ Budulcowa:^ Wchodzą^ w skład błon komórkowych i niektórych hormonów. ◦ Ochronna:^ Chronią^ narządy wewnętrzne przed urazami. ◦ Termoregulacyjna:^ Warstwa tkanki tłuszczowej podskórnej chroni przed utratą^ ciepła. - Niedobór: Może prowadzić do niedoborów witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K).
Węglowodany
- Źródła: Głównym źródłem węglowodanów są produkty zbożowe (pieczywo, makarony, kasze), owoce, warzywa, a także słodycze. - Funkcje: ◦ Energetyczna:^ Węglowodany są^ podstawowym^ źródłem energii dla organizmu. ◦ Budulcowa:^ Niektóre węglowodany wchodzą^ w skład struktur komórkowych. - Niedobór: Prowadzi do spadku energii, osłabienia i problemów z koncentracją.
Sole mineralne
- Źródła: Występują w różnorodnych produktach spożywczych, np. w owocach, warzywach, produktach mlecznych, mięsie. - Funkcje: ◦ Budulcowa:^ Sole mineralne są^ niezbędne do budowy kości, zębów, krwi i innych tkanek. ◦ Regulująca:^ Biorą^ udział^ w regulacji procesów metabolicznych, np. w przewodzeniu impulsów nerwowych, skurczu mięśni, krzepnięciu krwi. - Niedobór: Prowadzi do różnorodnych zaburzeń, np. anemii (niedobór żelaza), krzywicy (niedobór witaminy D i wapnia).
Woda
- Źródła: Woda pitna, napoje, owoce i warzywa. - Funkcje: ◦ Stanowi^ środowisko dla reakcji chemicznych zachodzących w organizmie. ◦ Transportuje substancje odżywcze i produkty przemiany materii. ◦ Reguluje temperaturę^ ciała. **◦ Uczestniczy w procesach trawienia i wydalania.
- Niedobór:** Prowadzi do odwodnienia, zaburzeń pracy narządów, a w skrajnych przypadkach do śmierci. 10. Przedstaw rolę i skutki niedoboru niektórych witamin (A, C, B6, B12, kwasu foliowego, D), składników mineralnych (Mg, Fe, Ca) i aminokwasów egzogennych w organizmie.
Witaminy
- Witamina A (retinol): ◦ Rola:^ Niezbędna dla prawidłowego widzenia (bierze udział^ w syntezie rodopsyny), wzrostu kości, rozwoju nabłonków, odporności. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Kurza^ ślepota (zaburzenia widzenia o zmierzchu), suchość^ skóry, osłabienie odporności, zaburzenia wzrostu. [informacja spoza źródeł]
- Witamina C (kwas askorbinowy): ◦ Rola:^ Silny przeciwutleniacz, wspomaga układ odpornościowy, bierze udział^ w syntezie kolagenu (składnika tkanki łącznej). [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Szkorbut (krwawienie dziąseł, słaba gojność^ ran, osłabienie odporności), zmęczenie, bóle mięśni. [informacja spoza źródeł] - Witamina B6 (pirydoksyna): ◦ Rola:^ Uczestniczy w przemianach aminokwasów, syntezie neuroprzekaźników, produkcji czerwonych krwinek. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Niedokrwistość, zaburzenia neurologiczne, zaburzenia skóry. - Witamina B12 (kobalamina): ◦ Rola:^ Niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, produkcji czerwonych krwinek, syntezy DNA. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Niedokrwistość^ złośliwa, zaburzenia neurologiczne, zmęczenie. [informacja spoza źródeł] - Kwas foliowy (witamina B9): ◦ Rola:^ Niezbędny do syntezy DNA, rozwoju układu nerwowego, produkcji czerwonych krwinek. Szczególnie ważny w okresie ciąży. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Niedokrwistość, wady cewy nerwowej u płodu, zaburzenia wzrostu. [informacja spoza źródeł] - Witamina D (kalcyferol): ◦ Rola:^ Reguluje gospodarkę^ wapniowo-fosforanową, wpływa na wchłanianie wapnia z jelit, wzrost i mineralizację kości. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Krzywica u dzieci, osteoporoza u dorosłych, osłabienie odporności. [informacja spoza źródeł]
Składniki mineralne
- Mg (magnez): ◦ Rola:^ Uczestniczy w ponad 300 reakcjach enzymatycznych, wpływa na pracę^ mięśni i układu nerwowego, reguluje ciśnienie krwi. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Skurcze mięśni, zaburzenia rytmu serca, nadciśnienie, zaburzenia snu. [informacja spoza źródeł] - Fe (żelazo): ◦ Rola:^ Wchodzi w skład hemoglobiny (czerwony barwnik krwi transportujący tlen), mioglobiny (białka magazynującego tlen w mięśniach), enzymów oddechowych. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Niedokrwistość, zmęczenie, bladość^ skóry, osłabienie odporności. [informacja spoza źródeł] - Ca (wapń): ◦ Rola:^ Budulcowy składnik kości i zębów, bierze udział^ w krzepnięciu krwi, przewodzeniu impulsów nerwowych, skurczu mięśni. [informacja spoza źródeł] ◦ Skutki niedoboru:^ Krzywica u dzieci, osteoporoza u dorosłych, zaburzenia krzepnięcia krwi, skurcze mięśni. [informacja spoza źródeł]
Aminokwasy egzogenne
- Rola: Są to aminokwasy, których organizm nie potrafi sam syntetyzować i muszą być dostarczane z pożywieniem. Służą do budowy białek. [informacja spoza źródeł] - Skutki niedoboru: Zaburzenia wzrostu i rozwoju, osłabienie odporności, zaburzenia funkcji narządów. [informacja spoza źródeł]
17. Przedstaw czynniki wpływające na prawidłowy stan i funkcjonowanie układu oddechowego. - Aktywność fizyczna. - Niepalenie papierosów. - Czyste powietrze. 18. Opisz budowę i funkcje narządów układu krwionośnego i układu limfatycznego. - Układ krwionośny: ◦ Serce: pompa krwi. ◦ Naczynia krwionośne: tętnice,^ żyły, naczynia włosowate. - Układ limfatyczny: ◦ Węzły chłonne:^ filtrują^ limfę. ◦ Naczynia limfatyczne: transportują^ limfę. 19. Przedstaw krążenie krwi w obiegu płucnym i ustrojowym. - Obieg płucny: ◦ Prawa komora serca - płuca - lewy przedsionek serca. - Obieg ustrojowy: ◦ Lewa komora serca - całe ciało - prawy przedsionek serca. 20. Przedstaw rolę głównych składników krwi (krwinki czerwone i białe, płytki krwi, osocze). - Krwinki czerwone: transportują tlen. - Krwinki białe: zwalczają drobnoustroje chorobotwórcze. - Płytki krwi: uczestniczą w krzepnięciu krwi. - Osocze: transportuje substancje odżywcze, produkty przemiany materii, hormony. 21. Wymień grupy układu krwi AB0 oraz Rh. - Grupy krwi w układzie AB0: A, B, AB, 0. - Czynnik Rh: Rh+ (dodatni), Rh- (ujemny). 22. Przedstaw znaczenie aktywności fizycznej i prawidłowej diety dla właściwego funkcjonowania układu krążenia. - Aktywność fizyczna wzmacnia serce i naczynia krwionośne. - Prawidłowa dieta zapobiega miażdżycy. 23. Przedstaw społeczne znaczenie krwiodawstwa. - Krwiodawstwo ratuje życie. - Krew jest niezbędna do przeprowadzania operacji i leczenia wielu chorób.
24. Opisz funkcje elementów układu odpornościowego (narządy: śledziona, grasica, węzły chłonne; komórki: makrofagi, limfocyty T, limfocyty B; cząsteczki: przeciwciała). - Narządy: ◦ Śledziona:^ magazynuje i^ filtruje krew. ◦ Grasica:^ dojrzewają^ w niej limfocyty T. ◦ Węzły chłonne:^ filtrują^ limfę, produkują^ limfocyty. - Komórki: ◦ Makrofagi:^ pochłaniają^ drobnoustroje chorobotwórcze. ◦ Limfocyty T:^ niszczą^ komórki zarażone wirusami i komórki nowotworowe. ◦ Limfocyty B:^ produkują^ przeciwciała. - Cząsteczki: ◦ Przeciwciała:^ unieszkodliwiają^ drobnoustroje chorobotwórcze. 25. Rozróżnij odporność swoistą i nieswoistą, naturalną i sztuczną, bierną i czynną. - Odporność swoista: skierowana przeciwko konkretnym drobnoustrojom chorobotwórczym. - Odporność nieswoista: skierowana przeciwko wszystkim drobnoustrojom chorobotwórczym. - Odporność naturalna: wrodzona. - Odporność sztuczna: nabyta w wyniku szczepienia lub przechorowania. - Odporność bierna: nabyta w wyniku podania gotowych przeciwciał (np. surowicy). - Odporność czynna: nabyta w wyniku kontaktu z drobnoustrojem chorobotwórczym. 26. Porównaj działanie surowicy i szczepionki. - Surowica: zawiera gotowe przeciwciała, działa natychmiast, ale krótkotrwale. - Szczepionka: zawiera osłabione lub zabite drobnoustroje chorobotwórcze, stymuluje układ odpornościowy do produkcji przeciwciał, działa wolniej, ale długotrwale. 27. Opisz konflikt serologiczny Rh. - Konflikt serologiczny Rh występuje, gdy matka ma Rh-, a płód Rh+. - Przeciwciała matki atakują krwinki czerwone płodu. 28. Wyjaśnij, na czym polega transplantacja narządów. - Transplantacja narządów polega na przeszczepieniu narządu lub tkanki z jednego organizmu do drugiego.
