Podstawowe pojęcia, Publikacje z Socjologia

Pobierz Podstawowe pojęcia i więcej Publikacje w PDF z Socjologia tylko na Docsity! 1 Podstawowe pojęcia Opis głównych pojęć 1. Zjawiska masowe Empiryczne badania w pedagogice opierają się na bezpośrednim, zmysłowym poznawaniu zjawisk i sytuacji edukacyjnych. Badane zjawiska mogą mieć charakter zjawisk masowych lub pojedynczych. Do zjawisk masowych zalicza się te, które występują wielokrotnie lub przynajmniej dwa razy. Zjawiska pojedyncze natomiast to te, które są zupełnie jedynymi i niepowtarzalnymi zdarzeniami. Czasopismo „Biuletyn Oświatowy” jest zjawiskiem pojedynczym, natomiast czasopismo nauczycielskie należy do zjawisk masowych, ponieważ tylko na terenie Polski publikuje się ich kilkadziesiąt. Nauczycielka Beata Kołowrotkiewicz z miasta R. jest zjawiskiem pojedynczym, natomiast nauczycielka matematyki jest zjawiskiem masowym. Przy dokonywaniu badań i studiowaniu zjawisk masowych często używa się metod statystycznych, natomiast nie są one w ogóle wykorzystywane przy badaniu zjawisk pojedynczych. Pomimo, że metody statystyczne umożliwiają badanie zarówno cech jakościowych, jak i ilościowych, to jednak opracowania statystyczne są bardziej charakterystyczne dla cech ilościowych. Określenie zjawisk masowych jest proste. Nie jest ono jednak pomocne przy podejmowaniu decyzji o zastosowaniu metod statystycznych. Troje uczniów to już zbiorowość, jednak przy jej badaniu stosowanie metod statystycznych jest niekorzystne i nieużyteczne. Metody statystyczne, bowiem stosuje się dopiero dla „bardziej masowych” zjawisk, czyli dla zbiorowości wielkości klasy szkolnej, kółka uczniowskiego, grupy przedszkolnej, itp. W tym przypadku – przy odpowiednio dużej wielkości grupy metody statystyczne staja się przydatne. 2 Badanie jednostek to badanie ich cech, czyli zmiennych. Oznacza to więc, iż zmienne są centralnym pojęciem w statystyce. Oprócz pojęcia zmienne w metodologii badań pojawia się również wyraz wskaźniki. Jest to pojęcie bardzo podobne, lecz jednak inne. Z punktu widzenia badacza wskaźniki i zmienne to nie to samo, natomiast z punktu widzenia statystyka nie ma potrzeby ich odróżniania. Zmienne ilościowe i zmienne jakościowe Zmienne można dzielić według rozmaitych kategorii. Najprostszy podział dotyczy formy wyrażania ich wartości. Zmienne ilościowe wyrażane są w postaci liczb, a zmienne jakościowe wyrażane są w postaci słownej. Tabele zaprezentowane poniżej wskazują na przykłady cech ilościowych (tabela 3) i cech jakościowych (tabela 4). Tabela 3. Cechy ilościowe Zmienna Wartości Liczba nauczycieli w szkole 30, 31, 32, 33, 34, 35, itd. Wiek respondentów w latach 12, 17, 21, 32, itd. Temperatura 12°C, 24°C, 36°C, 37°C, itd. Pensje w zł. 865, 1088, 1250, 2832, itd. Wzrost w cm 141, 142, 143, 144, 145, itd. Cena podręcznika w zł. 16, 17, 18, 19, 20, 21, itd. Tabela 4. Cechy jakościowe Zmienna Wartości Znajomość języków obcych włoski, niemiecki, angielski, rosyjski, czeski, itd. Płe kobieta, mężczyzna Stopień zadowolenia z lekcji wysoki, średni, niski, bardzo niski Kierunek studiów pedagogika, socjologia, prawo, zarządzanie, politologia, turystyka, itd. Profil szkoły ogólnokształcąca, artystyczna, sportowa, itd. 5 Wartości niektórych zmiennych określa się jednocześnie słownie i wyraża w postaci liczb. Najlepszym przykładem takich zmiennych są oceny szkolne, które mogą być wyrażane w postaci opisowej lub w postaci cyfr. W obliczu tych możliwości powstaje wątpliwość: czy ocena szkolna jest zmienną jakościową czy ilościową? W takich przypadkach należy rozważyć naturę zmiennej. Podstawą podziału jest bowiem natura, a nie (tylko) sposób wyrażania wartości. Analiza tej sytuacji szybko prowadzi do wniosku, iż w przypadku ocen szkolnych istotne jest słowo, a nie liczba. Ocena celująca jest we wszystkich szkolnych systemach oceną najlepszą i najwyższą spośród wszystkich szkolnych ocen. Jest ona jednak jednocześnie wyrażana zupełnie różnymi liczbami, na przykład w Polsce cyfra 6, w Słowenii cyfrą 5, w Czechach cyfrą 1, itd.). W swojej istocie jest to bardziej zmienna jakościowa niż ilościowa. Skale pomiarowe Dużo większe znaczenie w statystyce ma kolejny podział według rodzaju informacji, która jest zawarta w rezultatach pomiaru (w danych, w wartościach zmiennych). Według tego kryterium wyodrębnia się cztery rodzaje zmiennych (cztery skale pomiarowe): 1. nominalne, 2. porządkowe, 3. przedziałowe, 4. ilorazowe. Zmienne nominalne zawierają informację, według której można jedynie ustalić, czy się jednostki różnią się od siebie. Przykładem takiej zmiennej jest płeć. Według tej zmiennej można ustalić czy dwaj uczniowie są tej samej, czy różnej płci. W przypadku zmiennych nominalnych zamiast określenia wartości stosuje się określenie kategorie. Niektóre zmienne nominalne posiadają tylko dwie kategorie, a inne większą ilość kategorii. Oto ich przykłady: 6 Tabela 5. Zmienne nominalne Zmienna Kategorie Płeć kobieta, mężczyzna Dostępność źródeł na egzaminie pisemnym ze statystyki wolno korzystać ze źródeł, nie wolno korzystać ze źródeł Czy uczeń ma własny pokój ma, nie ma Narodowość Polak, Norweg, Włoch, Chorwat, itd. Kierunek studiów na uczelni socjologia, matematyka, historia, informatyka, górnictwo, itd. Literatura, z której korzystają nauczyciele w pracy zawodowej podręczniki, czasopisma, książki, gazety, itd. Kategorii zmiennej nominalnej nie da się uporządkować od mniejszych do większych, ponieważ zmienne nominalne nie posiadają wartości wyższych i niższych. Oznacza to jednocześnie, że wszystkie kategorie znajdują się na tym samym poziomie. Zmienne nominalne wyrażają jedynie jakości i nie posiadają podstawy ilościowej. Przy ustalaniu czy pewna zmienna jest tylko nominalna, czy może porządkowa, należy uważnie przeanalizować podstawę (ukryte sedno), a nie tylko nazwy jej kategorii. Oto przykład: W ankiecie uczniowie odpowiadali na pytanie, czy im się podobała wystawa w muzeum. Istniały jedynie dwie możliwe odpowiedzi: TAK i NIE. Zmienna ta nie jest jednak nominalna, ponieważ zadowolenie podlega stopniowaniu. Oznacza to jednocześnie, iż zadowolenia nie można wyrazić sformułowaniem tak lub nie, bowiem posiada ono różne poziomy. Nie można zatem określić, że niektórzy są całkowicie zadowoleni, a inni wcale niezadowoleni. W skali tej bowiem, istnieją niższe i wyższe poziomy zadowolenia. W tym przypadku chodzi o źle sformułowane pytanie ankietowe (a raczej źle sformułowane odpowiedzi). Nominalna zmienna powstałaby wówczas, gdyby w ankiecie pytano uczniów na przykład o to, czy byli w muzeum, czy nie. W takim przypadku odpowiedzi TAK i NIE miałyby zupełnie inne znaczenie niż w pytaniu pierwszym. Podobna sytuacja występuje w wielu innych przypadkach (zainteresowania, motywacja itd.). Nazwa zmiennej lub brzmienie jej odpowiedzi mogą wprowadzić w błąd. 7 badania. Ta sama zmienna może być w pewnej parze niezależną, a w innej parze zależną. Nawet w tej samej parze zmienne mogą zamienić swoje role. Często związki zjawisk wychowawczych nie są jednoznacznie i jednostronne. W parze: czas domowego uczenia się i ocena szkolna, czas traktuje się jako zmienną niezależną a ocenę szkolną jako zmienną zależną. Wiadomo bowiem, że dłuższy czas uczenia się oznacza na ogół wyższe oceny. Jednak związek ten zachodzi też w przeciwnym kierunku: otrzymana przez ucznia ocena ma wpływ na to, ile uczeń będzie się uczył w przyszłości. Ocena może więc odgrywać role zmiennej niezależnej a czas zależnej. Takie przypadki w obszarze edukacji stanowią częste zjawisko. Podział na zmienne niezależne i zależne jest prawie zawsze tymczasowy. Pomimo to, istnieje dużo zmiennych, które w badaniach edukacji zawsze posiadają role niezależnych. Płeć jest zmienną, która występuje w badaniach edukacji zawsze jako niezależna (rzecz jasna – jeżeli w ogóle pojawia się w badaniach). Podobnie jest w przypadku narodowości, wieku, itp. Większość jednak prawdziwie edukacyjnych zjawisk ciągle zmienia role niezależnych w zależne i odwrotnie. Oznacza to, iż podział na zmienne niezależne i zależne jest zawsze tymczasowy. Dlatego też nie ma naprawdę potrzeby w np. w pracy magisterskiej robić odrębnych list dla zmiennych niezależnych i zmiennych zależnych. Najlepiej zrobić wspólną listę, a w interpretacji każdej tabeli wskazać, która z tych dwóch zmiennych jest niezależną, a która zależną. Zastosowanie metod statystycznych Dlaczego istnieje potrzeba rozróżniania zmiennych? Odpowiedź jest prosta: zastosowanie metod statystycznych zależy od natury zmiennych. W stosowaniu metod przestrzega się dwóch istotnych praw: 1. Im wyżej zmienna znajduje się w podziale od nominalnych do ilorazowych, tym więcej metod statystycznych można użyć przy opracowywaniu jej danych. Najmniej statystycznych metod można użyć w przypadku zmiennych nominalnych, o dużo więcej w przypadku zmiennych porządkowych, jeszcze więcej w przypadku zmiennych przedziałowych i najwięcej (zupełnie wszystkich metod!) w przypadku zmiennych ilorazowych. 10 2. Wszystkie metody, które można zastosować do opracowania pewnego rodzaju zmiennej, można także użyć dla wszystkich zmiennych, które w omawianym podziale są wyżej położone. W przypadku, gdy pewna metoda jest dopuszczalna np. dla zmiennych porządkowych, automatycznie jest dopuszczalna także dla zmiennych przedziałowych i ilorazowych. 4. Parametry Parametry to wartości numeryczne charakteryzujące populacje (ilościowy wyraz cech populacji). Najczęściej wartość parametru wylicz się z wartości zmiennej dla wszystkich jednostek badanej populacji. Parametry pełnią podobną rolę dla populacji, jak wartości zmiennej dla poszczególnych jednostek. Uczennicę Igę K. charakteryzuje wzrost np. 168,35 cm, natomiast całą klasę (populację) charakteryzuje średnia wzrostu wynosząca np. 169,11 cm. Jednostki porównuje się na podstawie wartości zmiennej, a populacje na podstawie ich parametrów. Oto parametry spotykane najczęściej w badaniach pedagogicznych: procent, średnia arytmetyczna, mediana, wariancja, współczynniki korelacji. 11