Pobierz podzialy administracyjne polski zachodniej i pólnocnej w ... i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity! OLGIERD SAMOLIŃSKI WSTĘP PODZIALY ADMINISTRACYJNE POLSKI ZACHODNIEJ I PÓLNOCNEJ W LATACH 1795-1950 Założeniem niniejszej pracy było dążenie do przedstawienia podzia łów administracyjnych polskich ziem zachodnich i północnych w aspek cie prawno-historycznym z uwzględnieniem przekazów źródłowych i do stępnej lit~ratury. Podział administracyjny kraju nie jest celem samym w sobie, lecz spełnia rolę służebną w stosunku do administracji państwowej. Stąd wy nika dążenie, aby właściwie skonstruowany podział administracyjny od powiadał potrzebom wszystkich organów i ogniw władzy. Dlatego też twierdzi się, 'iż podział terytorialny państwa dla celów administracji o gólnej jest podziałem zasadniczym, podstawowym, który winien łączyć w swoich ramach jak największą ilość gałęzi administracji państwowej. Odpowiednio skonstruowany pod:z,iał administracyjny, który zakreśla poszczególnym organom władzy terytorialny zakres działania, pozwala po pierwsze- sprawować nadzór państwa nad prawidłowym realizowa niem jego zadań, po drugie - daje mieszkańcom możliwość bezpośred niego kontaktu z organami terenowej władzy państwowej. Podziały administracyjne polskich ziem zachodnich i północnych, a więc obszarów, które znajdowały się pod zaborem pruskim, kształto wały się przez okres ponad stu lat pod wpływem dążeń i potrzeb admini stracji zaborcy. W tym też czasie na zmiany w podziale administracyj nym tych ziem w minimalnym stopniu rzutuje rozwój gospodarczy, jak kolwiek były to czasy rozkwitu kapitalizmu. Na czoło wysuwają się na tomiast - oprócz dążności do taniego i sprawnego administrowania za grabionymi terenami - tendencje do wynaradawiania, a podziały admi nistracyjne zaborcy miały służyć wybitnie temu celowi, m.in. przez za tarcie dawnych historycznych granic etnicznych. W okresie międzywojennym podziały administracyjne części polskich ziem zachodnich, odzyskanych przez II Rzeczpospolitą, były z koniecz- 48 OLGIERD SAMOLIŃSKi ności dostosowane do granic zaborczych. Stąd też dominowały tak si'lnie dążności do unifikacji terytorialnej celem zatarcia różnic obszarowych wynikających z polityki państw zaborczych. Tendencje te znalazły swój końcowy, aczkolwiek niepełny wyraz w zmianach granic województw, przeprowadzonych krótko przed wybuchem II wojny światowej. Podział administracyjny Folski Ludowej wypływa z naczelnej za sady ustroju - zasady centralizmu demokratycznego. Służy on z jednej strony włączaniu szerokich mas społeczeństwa do udziału w rządzeniu państwem, a z drugiej strony - zbliża organy władzy i administracji państwowej do ludności. Obow.iązujący w PRL podział administracyjny umożliwia społeczeństwu określonego terenu zarządzanie sprawami lo kalnymi i poddaje działające na danym terenie organy władzy i admini stracji państwowej stałej kontroli społecznej. Podział administracyjny państwa nie jest więc tworem statycznym. Rozwija się on i przekształca razem z państwem, podlegając odpowiednim modyfikacjom w zależności od aktualnych tendencji politycznych, gospo darczych, administracyjnych, strategicznych itp. Zmiany, które przekształcały podział administracyjny oraz modelo wały poszczególne jednostki terytorialne, były doikonywane przede wszy stkim w wyniku dążenia do usprawnienia terytorialnego zarządzania. W zależności od bieżących tendencji politycznych czy też zapotrzebowań ad ministracji, państwo przeprowadzało rozmaite zmiany - generalne, czyli całej struktury podziału, względnie też ·cząstkowe - przesunięcia pew nych obszarów z jednych jednostek terytorialnych do drugich. Czynniki wpływające na zmiany w podziale administracyjnym pań stwa kształtowały się w zależności od stopnia rozwoju administracji pań stwowej, od ustroju politycznego państwa w danym okresie, od dominu jących tendencji i kierunków, a także od głównych dążności regionalnych, przy czym niemałą rolę odgrywały postulaty zmierzające do obni żenia kosztów administracji. Tak więc określone miejsce i struktura podziału administracyjnego wskazują, że jest to niewątpliwie, jakkolwiek nie najważniejszy, to jed nak istotny czynnik, bez którego żadne współczesne państwo obyć się nie może, a zwłaszcza państwo socjalistyczne, opierające się na zasadzie lu dowładztwa i zdążające do coraz to szerszego włączania szerokich mas do udziału w rządzeniu oraz do przekształcenia i unowocześnienia swojej gospodarki narodowej. I. W wyniku dokonanych rozbiorów, istniejące dotąd niepodległe pań stwo polskie przestało egzystować, a ziemie· wchodzące w skład wielona- J:>óDZtAŁY ADMIN1STRACYJN'E POLSKl W LA'l'ACE: 1795-1950 51 czyło to zwłaszcza departamentu piotrkowskiego. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej ziemie położone na prawym brzegu Wisły odpadły do nowej prowincji- Prus Nowowschodnich. Natomiast do Prus Fałudnio wych przyłączono resztę Mazowsza z Warszawą. W tym stanie rzeczy dokonano nowego podziału terytorialnego Prus Fałudniowych na 3 de partamenty: poznański, kaliski i warszawski. Terytorium departamentu poznańskiego obejmowało dawne województwa: poznańskie i gnieźnień skie, Kujawy oraz tę część województwa kaliskiego, która leżała na pra wym brzegu Warty. Departament kaliski zawierał resztę województwa kaliskiego, część sieradzkiego oraz łączyckiego i ziemię wieluńską wraz z okręgiem częstochowskim. Wreszcie departament warszawski obejmo wał dawne województwo warszawskie, resztę województwa łęczyckiego oraz część Mazowsza leżącą na lewym brzegu Wisły6 • Skrajnie południo wy skrawek Prus Fałudniowych z Siewierzem oraz Częstochową nazwa no Nowym Śląskiem i włączono go do prowincji śląskiej. Departament poznański dzielił się nadal na 17 powiatów7 : poznański, gnieźnieński, wągrowiecki, obornicki, radziejowski, powidzki, brzeski, ko walski, pyzdrski, średzki, śremski, krotoszyński, krobski, wschowski, koś ciański, babimajski i międzyrzecki. Departament kaliski obejmował 11 powiatów: kaliski, koniński, wart ski, szadecki, sieradzki, odolanowski, wieluński, piotrkowski, radom szczański, ostrzeszewski i częstochowski. Departament warszawski zawierał 10 powiatów: warszawski, gostyniń ski, sochaczewski, błoński, łączycki, zgierski, brzeziński, rawski, czerski i orłowskiB. Równocześnie z wprowadzeniem nowego podziału terytorialnego prze niesiono siedzibę władz prowincjonalnych z Poznania do Warszawy. Z ziem polskich leżących pomiędzy Wisłą, Bugiem, Narwią i Niem nem królestwo pruskie utworzyło po III rozbiorze nową prowincję - Prusy Nowowschodnie. Z zagarniętych uprzednio w II rozbiorze teryto riów polskich w skład tej prowincji weszła ,część Mazowsza, położona na prawym brzegu Wisły, a należąca poprzednio do Prus Fałudniowych oraz z III rozbioru reszta Mazowsza położona nad Narwią, ,część Podlasia oraz drobne części Litwy i Żmudzi na lewym brzegu Niemna. Zrazu zastanawiano się nad modelem podziału terytorialnego dla tej nowej prowincji wysuwając różne koncepcje i projekty9. Po wielu dys- 'J. Wąs' i ck i, Prusy Południowe ... , op. cit., s. 297. 1 Wprawdzie została utrzymana ta sama ilość powiatów, ale takie powiaty jak: Kalisz, Konin i Odolanów przeszły do departamentu kaliskiego, w zamian za co przyłączono do departamentu poznańskiego powiaty kujawskie: brzeski, radziejawski i kowalski. ' J. W ą s i ck i, Prusy Południowe ... , op. cit., ss. 297-298 oraz mapa. ' J. Wąs i ck i, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie 1795-1806. Poznań 1963, s. 31 i nast., s. 67 i nast., s. 161 i nast. 4* 52 ói.GIERb SAMOLIŃŚKI kusjach został wreszcie l czerwca 1797 r. wydany patent, na mocy któ rego dokonano nowego podziału Prus Nowowschodnich. Cała prowincja została podzielona na dwa departamenty kamer: białostocki i płocki1°, dzielących się w sumie na 16 powiatów11• Departament białostocki obejmował 10 powiatów: białostocki, bielski, łomżyński, goniądzki, drohiczyński, suraski, dąbrowski, wigierski, kal waryjski i mariampolski. Departament płocki posiadał tylko 6 powiatów: płocki, lipnowski, przasnyski, 'pułtuski, ostrołęcki i wyszogrodziki. Dokonany w ten sposób podział departamentu na powiaty był mocno krytykowany12, głównie ze względu na znaczną rozległość powiatów. Prze ciętnie powiat obejmował 50 miP oraz ponad 50 tys. mieszkańców, co utrudniało sprawne zarządzania danym obszarem. Przy podziale danego departamentu na poszczególne powiaty korzys tano z zachowanego jeszcze z czasów polskich podziału na parafie, uw zględniając przy tym liczbę dymów i mieszkańców w poszczególnych parafiach, celem zorganizowania powiatów mniej więcej równej wielko ści. W sumie np. w departamencie białostockim obliczono 95 022 dymów, a w płockim 48 975. Przyjmując za J. Wąsickim13 6 mieszkańców na l dym można wyliczyć ogółem 863 982 ludności na 143 997 dymów w ca łych Prusach Nowowschodnich. W ten sposób określony zaborczy podział terytorialny zachodnich i północnych ziem Rzeczypospolitej trwał aż do roku 1806, kiedy to woj ska Napoleona, pokonawszy Prusy pod Jeną i Auerstaedtem, zajęły tere ny II i III zaboru pruskiego i wkroczyły do Warszawy. Po krótkim okre sie rządów tymczasowych, Napoleon ustanowił dekretem ze stycznia 1807 r. Komisję Rządzącą z Talleyrandem, jako pełnomocnikiem cesar skim. Kraj podzielony został na sześć departamentów: warszawski, po znański, kaliski, bydgoski, płocki i białostocki, odpowiadających uprzed nio istniejącym rejencjom pruskim. Dopiero po zwycięstwie armii N a poleona pod Frydlandem doszło w lipcu 1807 r. do zawarcia pokoju w Tylży, co stworzyło podwaliny do powstania Księstwa Warszawskiego. Księstwo to utworzone zostało z ziem polskich, zagarniętych uprzednio przez Prusy w dwóch ostatnich rozbiorach, z wyjątkiem Gdańska, ustanowionego Wolnym Miastem oraz tzw. obwodu białostockiego, oddanego Rosji. Nadto z ziem I zaboru prus kiego przyłączono do Księstwa tereny położone po lewej stronie Wisły - okręg nadnotecki oraz po prawej stronie Wisły - dawne województwo " J. Wąs i ck i, Prusy Nowowschodnte ... , op. cit., s. 176. 11 J. Wąs i ck i, Prusy Nowowschodnte ... , op. cit., ss. 177-178 oraz mapa. " J. W ą s i ck i, Prusy Nowowschodnte ... , o p. cit., ss. 180-181. 13 J. Wąs i ck i, Prusy Nowowschodnie ... , o p. cit., s. 178. PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE FOLSKI W LATACH 1795-1950 53 chełmińskie wraz z ziemią michałowską, wszakże bez Grudziądzal4. Wład cą dziedzicznym tego państwa został król saski - Fryderyk August, a stolicę Księstwa ustanowiono w Warszawie. Terytorium Księstwa Warszawskiego wynosiło w roku 1807- 102 747 km2 i obejmowało blisko 2,5 miliona mieszkańców. To sztuczne państwo, bez dostępu do morza i o niedogodnych granicach, było nadal wciśnięte pomiędzy Prusy, Rosję i Austrię, z tym nawet, że granica z Austrią prze biegała nieopodal Warszawy. Konstytucja Księstwa Warszawskiego z dnia 22 lipca 1807 r. utrzy mała podział kraju na 6 departamentów15, które - z drobnymi zmiana mi - odpowiadały już uprzednio określonym, a sięgającymi swym ro dowodem czasów pruskich: warszawski, kaliski (do którego przyłączono tzw. Nowy śląsk), poznański, bydgoski (z częścią departamentu kwidzyń skiego, przypadłą Księstwu), płocki i łomżyński (część dawnego białostoc kiego, bez powiatów przyłączonych do Rosji)1 6• Utrzymano też zrazu ist niejący dotychczas podział na 60 powiatów, co można wyczytać z kon stytucji Księstwa: " .. .izba poselska składa się z 60 posłów ... licząc po jed nym z powiatu" (art. 35). Podział na 60 powiatów został zaakceptowany dekretem z 19 grudnia 1807 r.17. Po porażce Austrii w wojnie z Francją w 1809 r., w wyniku zawartego traktatu zostało przyłączone do Księstwa terytorium tzw. Galicji Za chodniej (względnie Galicji Nowej). Ten nowy obszar podzielono dekre tem z 17 kwietnia 1810 r. na 4 departamenty, a te z kolei na 40 powia tów18. Księstwo zwiększyło swój obszar do 155 430 km2, licząc ogółem w 1810 r. 4 334 280 mieszkańców. Tak więc w 1810 r. Księstwo Warszaw skie składało się już z 10 departamentów, liczących w sumie 100 powia tów19. W zakresie podziału terytorialnego Księstwa Warszawskiego utrzy mano w zasadzie - z niewielkimi zmianami - podział pruski, który wprawdzie zerwał zupełnie z tradycją historyczną, w miejsce czego umo żliwił racjonalne administrowanie krajem. W rezultacie podpisanych na Kongresie Wiedeńskim umów o charak terze międzynarodowym, królestwo pruskie otrzymało w podziale za chodnie tereny Księstwa Warszawskiego, a mianowicie prawie całe de partamenty poznański i bydgoski oraz część departamentu kaliskiego. " W. s o b o c i ń ski, Historia ustroju i prawa Księstwa warszawskiego. Toruń 1964, s. 18; W kwestii rozgraniczenia Księstwa por. J. W i l l a u m e, Rozgraniczenie Księstwa warszaw skiego z Prusami. Przegląd Zachodni 1951, nr 3-4, ss. 474-492. " Wybór tekstów źródtowych z historii państwa i prawa polskiego. PWN, warszawa 1953, t. II, s. 15. 11 W. S o b o c i ń ski, op. cit., s. 134. 11 W. s o b o c i ń s k i, op. cit., s. 134. " W. S o b o c i ń ski, op. cit., s. 134. 11 W. s o b o c i ń ski, op. cit., mapa Księstwa Warszawskiego z 1810 r. 56 OLGIERD SAMOLINSKI rowa dla powiatu wynosiła 20 mil kwadratowych przy równoczesnej ilości około 25 tys. mieszkańców, bądź nawet do 30 tysięcy28 • Oprócz tego w Wielkim Księstwie Poznańskim unikano - co istniało i w zaborze rosyjskim - dzielenia większych nieruchomości ziemskich pomiędzy dwa czy więcej powiatów29. Widać z tego, że wpływy wielkich właścicieli ziemskich na ustalanie zasad podziału administracyjnego były poważne i zbieżne z żądaniami dziedziców w zaborze rosyjskim. Nowy podział terytorialny na powiaty dla Wielkiego Księstwa Po znańskiego wszedł w życie z dniem 18 stycznia 1818 r. i przetrwał bez większych zmian aż do 6 czerwca 1887 r., kiedy to znacznie zwiększono liczbę powiatów w obu rejencjach30. Wielkie Księstwo Poznańskie dzieli ło się więc odtąd na dwie rejencje: poznańską i bydgoską. Liczba powia tów uległa wyraźnemu zwiększeniu w porównaniu do ilości istniejącej za czasów Księstwa Warszawskiego, ·czy jeszcze za rządów pruskich przed 1807 r., kiedy było ich niespełna 2031 . Obecnie ustalono liczbę powiatów w całej prowincji na 26. Zgodnie z tym nowym podziałem rejencja poznańska obejmowała sie demnaście powiatów: babimojski, bukowski, kościański, krobski, kroto szyński, międzychodzki, międzyrzecki, obornicki, odolanowski, ostrze szowski, pleszewski, poznański, szamotulski, śremski, średzki, wrzesiń ski i wschowski. Rejencja bydgoska posiadała natomiast tylko dziewięć powiatów32: bydgoski, chodzieski, czarnkowski, gnieźnieński, inowrocławski, mogileń ski, szubiński, wągrowiecki, wyrzyski. W porównaniu do istniejących uprzednio powiatów w Księstwie War szawskim liczba ich zwiększyła się ogółem o siedem, a mianowicie: bu kowski, międzychodzki, pieszewski i szamotuiski w rejencji poznańskiej oraz chodzieski, mogileński i szubiński w rejencji bydgoskiej33. Podobnie dokonano poważnych zmian w podziale administracyjnym pozostałych ziem polskich, będących pod zaborem pruskim. Terytorium śląska, dzielące się od 1742 r. na dwa departamenty: wrocławski i gło gowski34, zostało podzielone na skutek rozporządzenia z 16 marca 1808 r. na rejencje, odpowiadające obszarami departamentom, z tym że w 1809 r. siedzibę rejencji głogowskiej przeniesiono do Legnicy35. Po Kongresie Wiedeńskim do prowincji śląskiej włączono ziemie górnołużyckie (m.in. •• M. L a u b er t, Dte VerwaZtung der Provinz Posen 1815-1847. Wrocław 1923, s. 150. " Dokumentacja geograficzna, z. 9, s. 10. " M. L a u b e r t, op. cit., s. 151. 31 Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 10. " I. B er g er, Die Peusstche Verwaltung des Regierungsbeztrks Bromberg (1815-1847), 1966, s. 36. 33 M. L a u b e r t, op. cit., s. 150. 34 Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 5. " Tamże, s. 7. PODZIALY ADMINISTRACYJNE FOLSKI W LATACH 1795-1950 57 Lubań i Zgorzelec)36• Według nowych zarządzeń w zakresie podziału ad ministracyjnego śląska, utworzone zostały cztery rejencje: wrocławska, legnicka, opolska i dzierżoniowska. Tę ostatnią w 1820 r. zniesiono, dzie ląc jej obszar pomiędzy rejencje wrocławską i legnicką37 . Równocześnie zwiększono ogólną liczbę powiatów prowincji śląskiej z 48 do 5738. Rejencja legnicka dzieliła się na osiemnaście powiatów: bolesławiecki, bolkowski, głogowski, jaworski, jeleniogórski, kamiennogórski, kożuchow ski, legnicki, lubański, lubiński, lwówecki, szprotawski, świerzański, zie lonogórski, złotoryjsko-chojnowski, razborski (Rothenburg), zgorzelecki (Goerlitz), żagański. Rejencja opolska miała szesnaście powiatów: bytomski, głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, lubliniecki, niemodliński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, pszczyński, raciborski, rybnicki, strzeledki, toszkow ski. Rejencja wrocławska posiadała najwięcej, bo aż dwadzieścia trzy po wiaty: brzeski, bystrzycki, dzierżoniowski, górowski, kłodzki, milicki, na mysłowski, niemczański, oleśnicki, oławski, strzegomski, strzeliński, sy cowski, ścinawski, średzki, świdnicki, trzebnicki, wałbrzyski, wołowski, wrocławski miejski, wrocławSki wiejski, zą<blkowkki, ziębicki. W latach 1807-1815 Prusy Zachodnie posiadały tylko jeden depar tament - kwidzyński, do którego przyłączono pozostałą przy Prusach część dawnego departamentu bydgoskiego39. Po Kongresie Wiedeńskim włączono do Prus Zachodnich powiaty: ·cheŁmiński, michalowski i to ruński, w zamian za przyłączone do prowincji pomorskiej powiaty lę borski i bytowski40. Prowincję Prusy Zachodnie podzielono według no wego podziału administracyjnego na dwie rejencje: gdańską i kwidzyń ską, a te z kolei w sumie na 18 powiatów4I. Rejencja gdańska zawierała osiem powiatów42: elbląski, gdański miej ski, gdański wiejski, kartuski, kościerski, malborski, wejh€row:Ski, sta rogardzki. Rejencja kwidzyńska dzieliła się na dziesięć powiatów43: brodnicki, chojnicki, człuchowski, grudziądzki, kwidzyński, lubawski, suski, sztum ski, świecki, toruński. Podział prowincji Prusy Wschodnie nie uległ większym zmianom, wyjąwszy odmienne rozgraniczenia utworzonych dwóch rejencji (odpo- 11 Tamże, s. 9. 17 Tamże, s. 9. •• Tamże, ss. 13-14. " Tamże, s. '1. " Tamże, s. s. " W latach 1'172-1806 było tylko 11 powiatów, por. Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 10 . .. Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 11 . .. Tamże, s. 11. 58 OLGIERD SAMOLINSKI ~~-------------------------'----- wiadających w zasadzie dawnym departamentom): królewieckiej i gąbiń skiej. Natomiast ilość powiatów zwiększyła się z 11 do 3544• Rejencja królewiecka liczyła czternaście powiatów45 : braniewski, kę~ trzyński, lidzbarski, morąski, pasłęcki, reszelski, szczycieński, frydlądzki (Friedland), nidzicki, olsztyński, ostródzki, iławski (Pr. Eylau), gierciaw ski (Gerdauen), świętosiekierski (Heiligenbeil). Rejencja gąbińska posiadała osiem powiatów46 : ełcki, giżycki, mrą gowski, olecki (margrabowski), piski; węgorzewski, darkiejmski (Dar kehmen), gołdapski. Prowincja pomorska (Pomorze Zachodnie) uzyskała z Prus Zachod nich powiaty lęborski i bytowski oraz z prowincji brandenburskiej draw ski i świdwiński, a także północną część powiatu choszczeńskiego47 • Po czątkowo Pomorze podzielono na dwie rejencje: szczecińską i koszaliń ską, a następnie w 1818 r. utworzono trzecią w Stralsundzie (obecnie poza granicami Polski). Rejencja szczecińska dzieliła się na jedenaście powiatów4B: gryficki, gryfiński, kamieński, nowogardzki, pyrzycki, reski, szadzki (Saatzig) z siedzibą w Stargardzie, szczeciński miejski, szczeciński wiejski (Ran dow), wkrzański (Uckermuende), woliński (Usedom- Wollin). Rejencja koszalińska miała dziesięć powiatów49 : białogardzki, bytow ski, drawski, koszaliński - czyli Księstwo Kamieńskie (Fuerstentum Camm.in), lęborski, miastecki, sławeński, słupski, szczecinecki, świdwiń ski. Ponadto reszta ziem polskich znajdowała się w granicach rejencji frankfurckiej w prowincji brandenburskiej. Rejencja ta obejmowała ogółem trzynaście powiatów50 : choszczeński, gorzowski, krośnieński, myśliborski, osowski (Sternberg) z siedzibą w Sulęcinie, strzelecki, sulechowsko-świebodziński, chojeński, frankfurcki, gubiński, kostrzyński, lubuski, żarski. W rejencji tej dokonano w lata·ch 1827-1839 szeregu zmian w rozgra niczeniu powiatów. Mianowicie w 1827 r. połączono powiaty frankfurcki i łubuski w jeden -lubuski z siedzibą we Frankfurcie nad Odrą: w 1836 r. zniesiono powiat kostrzyński, dzieląc jego obszar pomiędzy trzy powiaty: chojeński, gorzowski i lubuski. Równocześnie powiat chojeński podzielo no na powiaty chojeński wschodni i chojeński zachodni, które następnie znowu połączono w 1839 r. I wreszcie w 1837 r. powiat osowski, czyli " Tamże, s. 10. fs Tamże, s. 12. •e Tamże, s. 12. " Nastąpiło to w wyniku akcji likwidowania enklaw i pólenklaw oraz tzw. zaokrąglania granic administracyjnych, por. Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 8. " Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 12. •• Tamże, s. 12. " Tamże, s. 13. PODZIAŁY AbMINISTRAĆYJNE FOLSKI W t.ATAĆH 1795-19541 61 ce zubożenie klasy robotniczej i chłopstwa. I tak w latach 1816-1871 w Wielkim Księstwie Poznańskim ludność wzrosła z 820 tys. do l 582 tys. mieszkańców, w Prusach Zachodnich z 571 tys. do l 312 tys., w Prusach Wschodnich z 886 tys. do l 821 tys., na śląsku, w samej tylko rejencji opolskiej - z 525 tys. do l 310 tys. Wzrost ludności na obszarze zaboru pruskiego był silniejszy niżeli w królestwie pruskim, a zwłaszcza w ca łej Rzeszy niemieckiej6I. W ślad za tym wzrasta rola i znaczenie miast. W 1852 r. w samym tylko Wielkim Księstwie Poznańskim ludność miej ska wynosiła 34,4% ogółu mieszkańców62 i to pomimo wybitnie rolnicze go charakteru tej prowincji. Lecz mimo to do największych miast w za borze pruskim zaliczyć można jedynie Gdańsk (64 tys. w 1840 r.) i Po znań (36 tys. w 1843 r.), gdyż pozostałe miasta, aczkolwiek dość liczne, nie przekraczały l O tys. mieszkańców każde63 • Z powyższych uwag wyraźnie wynika, że ani szybki rozwój kapita lizmu w rolnictwie, ani zubożenie ludności chłopskiej i jej migracja do miast, czy też powolny rozwój przemysłu w Wielkim Księstwie Faznań sikim i szybki na Śląsku, nie miały wpływu na dokonanie zmian w po dziale administracyjnym. Stwierdzenie to jest zbieżne z analogicznymi spostrzeżeniami z terenu zaboru rosyjskiego. Następuje większy rozwój miast na śląsku, powstają w tym regionie nowe osady fabryczne, ale to jest wszystko. W dalszym ciągu istotnym czynnikiem rzutującym na zmiany w podziale administracyjnym w zaborze pruskim, a zwłaszcza w Wielkim Księstwie Poznańskim jest dążenie do usprawnienia admini strowania danym obszarem. Ponadto nadal notuje się tendencje ze stro ny wielkiego ziemiaństwa do skomasowania swoich dóbr na terenie jed nego powiatu, jako zamkniętej całości - stąd zmiany granic powiatów. Nader ważnym momentem, mającym wpływ na podziały administracyj ne, głównie w Wielkim Księstwie Poznańskim, była polityka germaniza cyjna władz pruskich, która dążyła do rugowania wszelkich przejawów polskości, starając się wykazać etniczną "niemieckość" zagrabionych te renów i nie dopuścić do "polonizacji niemieckiej mniejszości"64. Następnym etapem modyfikacji podziału administracyjnego ziem pol skich zaboru pruskiego, pomijając inne drobne i przejściowe zmiany65, było utworzenie szeregu nowych powiatów. W roku 1875 w Prusach Za chodnich podzielono powiat chojnicki w rejencji kwidzyńskiej na choj nicki i tucholski, a w roku 1886, w rejencji bydgoskiej, z powiatu ino wrocławskiego utworzono inowrocławski i strzeliński. 11 J. R u t k o w ski, Historia gospodarcza Polskl (do roku 1864). Warszawa 1953, s. 1. " J. Rutko w ski, op. cit., s. 4. " J. R u t k o w ski, op. cit., s. 5. " W. Ja k ó b czy k, Wielkopolska (1851-1914). Wybór źródet. Wrocław 1954, ss. XV-XVI •. " W 1829 r. połączono Prusy Wschodnie i Zachodnie w jedną prowincję, którą ponownie w 1878 r. rozdzielono, por. Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 14. 62 OLGiERD SAMOLIŃSKl ------------------- Poważne i istotne zmiany podziału administracyjnego dokonano na podstawie ustawy z dnia 6 czerwca 1887 r.66 • W myśl przepisów tej usta wy, w rejencji poznańskiej utworzono nowe powiaty: jarociński, kępiń ski, kaźmiński ,leszczyński, ostrowski, skwierzyński i śmigiełski - wszy stkie wydzielając z innych powiatów. Ponadto zlikwidowano powiat krab ski, a w jego miejsce utworzono powiaty rawicki i gostyński, skasowano powiat bukowski, tworząc z niego powiaty grodziski i nowotomyski oraz podzielono istniejący dotąd powiat wiejski poznański na dwa nowe: Po znań-Wschód i Poznań-Zachód67 • Utworzono więc trzynaście nowych po wiatów, likwidując równocześnie trzy, a więc rejencja poznańska liczyła odtąd dwadzieścia siedem powiatów. Należy jeszcze dodać, że już uprzed nio w 1870 r.68 utworzono powiat miejski poznański, czyli w sumie było dwadzieścia osiem powiatów. W rejencji bydgoskiej nie dokonano już tak poważnych zmian w ilości powiatów, tworząc jedynie trzy nowe: wieleński - wydzielając go z po wiatu czarnkowskiego, witkowski - z powiatu gnieźnieńskiego i żniński - z części powiatów: mogileńskiego, szubińskiego i wągrowieckiego69 • Ponieważ w 1875 r. utworzono powiat miejski w Bydgoszczy7o, rejencja bydgoska powiększyła się więc o 5 powiatów (wliczając w to już uprzed nio wspomniany powiat strzeliński) i liczyła odtąd 14 powiatów. W Prusach Zachodnich przeprowadzono w myśl wyżej wspomnianej ustawy następujące zmiany. Mianowicie w rejencji gdańskiej71 wydzie lono powiat pucki z ,powiatu wejherowskiego, powiat tczewski utworzono z części powiatów starogardzkiego i gdańskiego oraz podzielono powiat wiejski gdański na Gdańskie Niziny i Gdańskie Wyżyny. W sumie więc rejencja- ta liczyła 12 powiatów. W rejencji kwidzyńskiej z części powia tów: chełmińskiego, brodnickiego, grudziądzkiego i toruńskiego wyod rębniono powiat wąbrzeski. Uwzględniając uprzednio już utworzony po wiat tucholski, rejencja ta zwiększyła się o dwa powiaty, licząc obecnie 12 powiatów. Na Pomorzu, w rejencji koszalińskiej72 zlikwidowano tzw. Fuersten tum (powiat "Księstwo") z siedzibą w Koszalinie, który był nb. resztką okrojonego b. Księstwa Kamieńskiego (siedziba tegoż księstwa - Ka mień przypadła rejencji szczecińskiej), w miejsce którego powołano w roku 1872 trzy nowe powiaty: kołobrzesko-karliński, koszaliński i bobo licki. " M. L a u ·b er t, op. cit., s. 151, przyp. l; I. B er g er, op. cit., s. 36, przyp. 103, a także s. 273. 11 Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 15. es Tamże, s. 17 . ., Tamże, s. 16. " Tamże, s. 17. " Tamże, s. 16. 11 Tamże, s. 16. I'ÓDZIAŁY ADMINISTRACYJNE PÓLSKI W LATACH 1795-lll5Ó 63 I wreszcie na Śląsku utworzono w 1854 r. powiat noworudzki, wy dzielając go z powiatu kłodzkiego, a w związku z rozwojem przemysłu i wzrostem ludności zagłębia węglowego, w rejencji opolskiej w 1873 r. podzielono powiat bytomski na cztery nowe: bytomski, katowicki, tarno górski (Tarnowskie Góry) i zabrski (Zabrze)73 • Jest to chyba jedyny wy padek widomego wpływu rozwoju nowych stosunków kapitalistycznych na modyfikację podziałów administracyjnych, czego tak wyraźnie nie zaobserwowano w zaborze rosyjskim (z wyjątkiem szybkiego rozwoju miasta Łodzi). W roku 1872 ukazała się nowa ustawa o organizacji powiatowej (Kreisordnung z 13 grudnia 1872 r.), na podstawie której miasta liczące ponad 25 tys. mieszkańców mogą tworzyć odrębne powiaty miejskie. Stąd też, od chwili wejścia tej ustawy w życie, zaczęła wzrastać ilość powiatów miejskich. Na terenie zaboru pruskiego samodzielnymi powia tami miejskimi ustanowiono wspomnianą już wyżej Bydgoszcz, dalej Piłę, Elbląg, Grudziądz, Toruń, Olsztyn, Słupgk, Starogard, Kołobrzeg, Koszalin, Gubin, Gorzów, Zgorzelec, Legnicę, Bytom, Gliwice, Chorzów, Katowice, Opole, Świdnicę, Racibórz, Brzeg i Nysę74. Trzeba tu także nadmienić, że granice tych powiatów-miast ulegały stałemu poszerzaniu, gdyż w ich obszar włączano coraz to nowe gminy wiejskie, np. dzisiej sze dzielnke Poznania, jak Jeżyce, Łazarz i Wildę wcielono w roku 1900 jako gminy wiejskie do powiatu miejskiego Poznań. Oprócz tych zmian przeprowadzono w okresie od 1873 do 1914 r. sze reg modyfikacji granic powiatowych, przenosząc pewną ilość gmin wiej skich i obszarów dworskich z jednych powiatów do drugich75. Te prze kształcenia granic powiatowych nie naruszyły granic rejencji, a tym bardziej granic prowincji zaboru pruskiego, które pozostały w zasadzie bez zmian aż do wybuchu I wojny światowej .. Reasumując, podkreślić trzeba, że w wyniku dokonanych rozbiorów ziemie polskie znalazły się w granicach trzech państw zaborczych, z któ rych każde miało inny, własny system podziału administracyjnego. Za bór pruski, po wstępnym okresie podziału na departamenty, wykształcił czterostopniowy podział administracyjny na prowincje, rejencje, powiaty i gminy jednowioskowe. W zaborze tym dominowały liczne, drobne jed nostki podziału terytorialnego, podczas gdy na obszarze samych Prus jednostki te były obszarowo większe. Stąd nasuwa się prosty wniosek, że podział na terytorium zaboru pruskiego miał za zadanie trzymać w ry zach zagrabione obszary i był jednym z czynników zmierzających do przyspieszenia procesu germanizacji ludności i ziem polskich. Stanowił " Tamże, s. 17. " Tamże, s. 17-18; A. W i e l o p o l s ki, op. cit., s. 44. 70 Tamże, s. 18-19. 66 bLGtERD SAMOLt&SKl też powołano generalnego delegata rządu dla byłej Galicji78 , ministerstwo byłej dzielnicy pruskiej79, zarząd cywilny ziem wschodnich i powierzono administrację byłego Królestwa Kongresowego właściwym ministerstwom w Warszawie. Zakres działania tych ministerstw rozciągał się stopniowo na terytorium całego państwaso. Dnia 28 czerwca 1919 r. został podpisany traktat wersalski8 t, w wyni ku którego Polska odzyskała częściowo Pomorze Gdańskie, ale bez Gdań ska, który stał się Wolnym Miastem oraz okrojone Poznańskie, z tym że na terytorium Mazur, Warmii i śląska miał się odbyć plebiscyt, ma jący rozstrzygnąć o przynależności danych ziem do Polski. Ogółem Pol ska otrzymała 45 463 km2 i około 3 mln. ludności82 • Ziemie te w więk szości zostały już uprzednio włączone do Polski w wyniku powstania wielkopolskiego. Równolegle z ustalaniem i stabilizowaniem się granic państwowych tworzono wspólne dla całego kraju organa administracji ogólnej II in stancji - województwa, które powstawały stopniowo na poszczególnych obszarach, w miarę likwidowania tymczasowych zarządów dzielnic. W pierwszym rzędzie ustalono dla ziem byłego zaboru pruskiego - oprócz powołania ministra byłej dzielnicy pruskiej - dwa województwa: poz nańskie, obejmujące obszar byłego Wielkiego Księstwa Poznańskiego wraz z przyznanymi Polsce częściami powiatów namysłowskiego i sy cowskiego oraz pomorskie dla pozostałych ziem północnych byłego za boru pruskiego włączonych do Polski83• Ustawa ta nie zawierała wykazu powiatów należących do danych województw, bowiem powiaty po pros tu przejęto według stanu istniejącego, zgodnie z niemiedkim podziałem administracyjnym. Dopiero rozporządzenie ministra byłej dzielnicy prus kiej z dnia 12 sierpnia 1921 r. o wyborach do sejmików wojewódzkich84 przedstawiło wykaz powiatów obu województw. Województwo poznańskie liczyło trzydzieści osiem powiatów: bydgos ki miejski, bydgoski wiejski, chodzieski, czarnkowski, gnieźnieński, gos tyński, grodziski, inowrocławski, jarociński, kępiński, lkoźmiński, koś ciański, krotoszyński, leszczyński, międzychodzki, mogileński, nowoto- " Rozporządzenie Rady Ministrów w przedmiocie administracji państwowej w Galicji z 7 marca 1919 r. (Dz. Praw Państwa Polskiego nr 24, poz. 240). " Art. 4 ustawy z l sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej (Dz. P. PP, nr 64, poz. 385). " J. s. L a n gr o d, Ze studiów nad padzialem administracyjnym państwa. Kraków 1931, SS. 90-91. 81 Dziennik Ustaw RP z 1920 r., nr 35, poz. 200. " Historia Po!ski, t. IV, cz. l (makieta) s. 273. " Ustawa z l sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej. Dz. P. PP nr 64, poz. 385. " Dz. U. RP nr 71, poz. 491; por. także rozp. Prezesa Głównego Urzędu Ziemskiego z 30 kwietnia 1921 r. w przedmiocie utworzenia powiatowych urzędów ziemskich na obszarze by lej dzielnicy pruskiej (Dz. U. RP, nr 47, poz. 292), które też przedstawia powiaty w obu wo jewództwach. PODZIAŁY ADMINISTRAĆYJŃE POLSK! W LATACH 1795-195ó 67 myski, obornicki, odolanowski, ostrowski, ostrzeszowski, pleszewski, poz nański miejski, poznański wschodni, poznański zachodni, rawicki, śmi gielski, śremski, średzki, strzeliński, szamotulski, szubiński, wąrgrowiecki, witkowski, wolsztyński, wrzesiński, wyrzyski, żniński. Województwo pomorskie miało dwadzieścia powiatów: brodnic'ki, cheł miński, <chojnioki, działdowski, gniewski, grudziądzki miejski, grudziądzki wiejski, kartuski, kościerski, lubawski, . pucki, sępoliński, starogardzki, świecki, tczewski, toruński miejski, toruński wiejski, tucholski, wąbrzeski, wejherowski. Województwo śląskie zostało utworzone na mocy ustawy konstytu cyjnej z 15 lipca 1920 r. 85, zawierającej statut organiczny tego wo jewództwa, która w art. l stanowiła, że województwo śląskie będzie za wierało wszystkie ziemie śląskie przyznane Polsce, ~czy to ze Śląska Cie szyńskiego, czy też na mocy art. 88 traktatu wersalskiego z Niemcami. Z uwagi na to, że w chwili ogłoszenia tej ustawy obszar ziem Śląska nie został jeszcze ostatecznie rozgraniczony pomiędzy Polską a Niemcami (plebiscyt przeprowadzono 20 marca 1921 r., a po trzecim powstaniu śląskim konferencja ambasadorów ustaliła 20 października 1921 r. spo sób podzielenia Górnego śląska między Polskę a Niemcy), nie zostały wy kazane w wyżej wymienionej ustawie powiaty tego województwa. Woje wództwo śląskie dzieliło się na osiem powiatówB6: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, świętochłowicki, tarnogórski, bielski, cieszyński. Oceniając sposób przeprowadzania podziałów administracyjnych kra ju na województwa podkreślić trzeba, że ustawodawca nie wysilił się zbytnio. Po prostu zorganizowano nowe województwa na bazie istnieją cych uprzednio rejencji. I tak województwo poznańskie odpowiadało mniej więcej byłym rejencjom poznańskiej i bydgoskiej, a województwo śląskie utworzono wprawdzie z ziem śląskich przypadłych Polsce, ale utrzymano zarazem punkt styku 3 zaborców, tzw. DreikaisereckeB7• Z tych kilku przykładów można wyciągnąć wniosek ogólny, że nowy podział na województwa nie zlikwidował kordonów zaborczych, a wręcz przeciwnie, został nawet do nich dostosowany. Nie nastąpiła więc ocze kiwana unifikacja i integracja ziem w nowym państwie polskim, zespo lenie i przemiE)Szanie różnych ziem różnych zaborów pod jednym zarzą dem administracyjnym. Ustawodawca zrobił to widać celowo i słusznie. Był to przecież okres tworzenia i ugruntowywania nowej państwowości po przeszło wiekowej niewoli, a sytuacja we;wnętrzna ówczesnego pań stwa burżuazyjnego nie sprzyjała wielkim terytorialnym procesom przeo brażeniowym w zakresie admin,istrowania. Dlatego też jakaś wielka re- s• " Dz. U. RP nr 73, poz. 497. ,. J. ziomek, Podztał państwa d!a ce!6w admtntstracjt ogólnej. Kraków 1931, s. 68. 57 J. s. L a n gr o d, op. cit., s. 99. 68 OLGIERD SAMOLINSKI forma w tym względzie była nie na czasie i nie spełniłaby pokładanych nadziei, właśnie z uwagi na wieloletnie rozbicie dzielnicowe kraju i wy rosłe stąd odrębności charakteru każdej dawnej dzielnicy zaborczej. Z tych też względów przeprowadzono podział terytorialny w najdogodniejszy dla ówczesnego okresu sposób, przyjmując za nowe jednostki administracyjne drugiej instancji te, które odpowiadały pruskim prowincjom8B. Jedynie w sporadycznych przypadkach stwierdzono naruszenie ist niejących uprzednio granic dzielnicowych i kordonów zaborczych. Przy kładem może służyć przyznany Polsce obszar Śląska Cieszyńskiego, na leżący uprzednio do byłego zaboru austriackiego, a aktualnie przyłączony do obszaru śląskiego. Podobnie przyłączono do województwa krakow skiego Spisz i Orawę, wchodzące uprzednio w skład państwa węgierskie go (nb. na obszarze jednego zaboru - austriackiego, ale o odmiennym usta woda wstwie). Reasumując powyższe wywody można stwierdzić, że z ogólnego ob szaru państwa polskiego na były zabór austriacki przypadło około 21% powierzchni, 'Ca 28% ludności i 31 o/o 'powiatów, na byłe Królestwo - około 35% obszaru ogólnego, ca 40% ludności i 31% powiatów (identycznie jak w byłym zaborze austriackim, pomimo większej o 12% liczby miesz kańców), na byłą dzielnicę pruską - ca 11% ogólnego terytorium, około 12% ludności i 21 o/o powiatów, na ziemie wschodnie (województwa wi leńskie, ńowogródzkie, poleskie i wołyńskie) około 32% obszaru, około 16% ludności i ca 12% powiatów oraz na województwo śląskie - ca l% ogólnego obszaru, około 4% ludności i ca 5o/o powiatówB9. Równolegle ze stopniowym włączeniem w skład państwa polskiego po szczególnych terytoriów, będących uprzednio pod zarządem innych państw, następowało rozszerzanie mocy obowiązującej różnych przepi sów, wydawanych już wcześniej na ziemiach Folski centralnej. Po prze niesieniu mocy obowiązującej istotnych ustaw i rozporządzeń na obszary zachodniej Po1ski, zlikwidowano ustawą z 7 kwietnia 1922 r.9o minister stwo byłej dzielnicy pruskiej, którego kompetencje przeszły ostatecznie na poszczególne resorty. Organizację władz administracyjnych drugiej instancji (województw) określała ustawa tymczasowa z 2 sierpnia 1919 r.91, która stanowiła o za kresie działania władz wojewódzkich- wojewodów. Ustawa z 7 lipca 1921 r. 92 ustalała dokonywanie zmian granic powia tów na obszarach byłych dzielnic: rosyjskiej i austriackiej, upoważniając 88 ;r. S. L a n gr o d, op. cit., s. 95. " ;r, s. L a n gr o d, op. cit., s. 107. •• Dz. U .RP nr 30, poz. 247. " Dz. U. RP nr 65, poz. 395. " Dz. U. RP nr 64, poz. 400. PODZIALY ADMINISTRACYJNE POLSKI W LATACH 1795-1950 71 utworzono nowy powiat - morski, z siedzibą w Gdyni1°1, obejmujący częściowo obszary dotychczasowego powiatu puckiego i wejherowskiego. Pozostałe gminy i obszary dworskie z byłego powiatu puckiego włączono do powiatu wejherowskiego1D2• W 1927 r. w województwie poznańskim zniesiono powiat witkow ski103, a należące do niego miasta, gminy wiejskie i obszary dworskie włączono częściowo do powiatu gnieźnieńskiego, a częściowo do powiatu wrzesińskiego. W następnym roku dokonano zmian granic powiatów kaźmińskiego i gostyńskiegoto4. W roku 1929 utworzono z miasta Gdyni odrębny powiat miejskil 05, a w 1932 r. zniesiono powiat gniewski w województwie pomorskim106 oraz ostrzeszowski, odolanowski, koźmiński, pleszewski, strzeliński, śmi gielski i grodziski w województwie poznańskimlD7 • Zarazem dokonano na szeroką skalę licznych zmian w podziale na gminy wiejskie i miejskie oraz zniesiono szereg obszarów dworskich w województwie poznańskim i pomorskim. Dnia 23 marca 1933 r. ogłoszono ustawę o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego108. Ustawa ta dotyczyła sytuacji prawnej orga nów samorządu gminnego (tak miejskiego, jak i wiejskiego), a także po wiatowego, nie obejmując jednakże obszaru województwa śląskiego, gdzie uregulowanie zagadnień ustrojowych i organizacyjnych samorządu tery torialnego należało do zakresu działania sejmu śląskiego. Zgodnie z art. 10 ustawa stwierdzała, że do obszaru gminy wiejskiej wchodzi jedna lub więcej miejscowości (osad, miasteczek, wsi, siół, osie dli, przysiółków, kolonii, folwarków, zaścianków itp.). Wielkość obszaru gminy powinna odpowiadać naturalnemu - o ile możności - zasięgowi wspólnego zainteresowania sprawami lokalnymi mieszkańców gminy, przy zagwarantowaniu zdolności wykonywania zadań ciążących na gmi nie. W ten sposób ustawa przekreślała obowiązującą dotychczas na obsza rze województw południowych i zachodnich zasadę, że każda wieś, każde osiedle, stanowi odrębną gminę. Zlikwidowano więc w wyniku ustawy istniejące dotąd gminy jednowioskowe (jednostkowe). Rzecz charakterystyczna, że pomimo licznych postulatów i propozycji '"Rozporządzenie Rady Ministrów z 30 października 1926 r. (Dz. U. RP nr 117, poz. 678). "' Rozporządzenie Rady Ministrów z 28 grudnia 1926 r. (Dz. u. RP nr 128, poz. 760). "' Rozporządzenie Rady Ministrów z 16 lutego 1927 r. (Dz. U. RP nr 17, poz. 130). "' Rozporządzenie Rady Ministrów z 25 kwietnia 1928 r. (Dz. U. RP nr 54, poz. 514). 105 Rozporządzenie Rady Ministrów z 11 stycznia 1929 r. (Dz. u. RP nr 35, poz. 35). m Rozporządzenie Rady Ministrów z 21 grudnia 1931 r. (Dz. U. RP nr 3, poz. 19). 107 Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 stycznia 1932 r. (Dz. U. RP nr 6, poz. 35). 108 Dz. U. RP nr 35, poz. 294 oraz późniejsze rozporządzenia wykonawcze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 9 października 1933 r. (Dz. U. RP nr 80, poz. 577), 15 grudnia 1933 r. (Dz. U. RP, nr 100, poz. 769) i 2 sierpnia 1934 r. (Dz. u. RP, nr 71, poz. 688). 72 OLGIERD SAMOLIŃSKI nie uregulowano ustroju samorządu wojewódzkiego. Tak więc władze nie zrealizowały zapowiedzi przyznania szerokiego samorządu wszystkim wo jewództwomlo9, a istniejący na obszarach byłego zaboru pruskiego samo rząd wojewódzki był w swoich założeniach strukturalno-organizacyjnych i kompetencyjnych odmiennie rozwiązany w województwie pomorskim i poznańskim aniżeli w województwie śląskimllo. W roku następnym po wejściu w życie ustawy o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, przeprowadzono nader pokaźną ilość zmian w zakresie granic powiatów. W okresie trzech miesięcy, tj. od 10 kwietnia do 12 lipca 1934 r., dokonano w sumie 134 przesunięć gran,ic powiatowych na obszarze sześciu województw południowych i zachodnich. Cała ta szeroko zakrojona akcja zakończyła ostatecznie porządkowanie i regulację powiatów w województwach krakowskim, lwowskim, stani sławowskim, tarnopolskim oraz poznańskim i pomorskim. Zmiany te sta nowiły niejako wstęp do poważniejszego przedsięwzięcia, mianowicie do podziału poszczególnych powiatów w tych wojewódżtwach na gminy, re alizując w ten sposób ustawę o częściowej zmianie ustroju samorządu te rytorialnego. Podział powiatów w wyżej wymienionych województwach na gminy przeprowadzono rozporządzeniami MSW w okresie od 14 lipca do 26 lipca 1934 r. z ważnością od l sierpnia 1934 r.lll. Po dokonan,iu tego podziału każdy powiat na obszarze wyżej cytowanych województw zawierał przeciętnie ca 10 gmin. Skrajnie najwięcej gmin posiadały po wiaty: krakowski - 19 i nowotarski - 18, a najmniej powiaty woje wództwa poznańskiego: międzychodzki, o bornic ki, rawicki i wrzesiński - po pięć gmin w powiecie. Równocześnie zniesiono ostatecznie obszary dworskie, istniejące dotąd w województwach pomorskim i poznańskim, które włączono do gmin. W dniu 12 czerwca 1937 r. ukazała się ustawa o zmianie granic wo jewództw: poznańskiego, pomorskiego, warszawskiego i łódzkiego112, która weszła w życie z dniem l kwietnia 1938 r. Ustawa ta wyłączyła: l. Do obszaru województwa pomorskiego: a) z województwa poznańskiego powiaty: bydgoski, bydgoski miejski, inowrocławski, inowrocławski miejski, szubiński, wyrzyski oraz gminy Chełmce, Kruszwica wieś i Kruszwica miasto z powiatu mogileńskiego, b) z województwa warszawskiego powiaty: lipnowski, nieszawski, rypiński i włocławski. '" Ustawa z 26 września 1922 r. o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego (Dz. u. RP nr 90, poz. 829). 110 Historia państwa i prawa Potski 1918-1939, cz. I. Warszawa 1962, s. 204. 111 Dz. U. RP nr 64, poz. 532-572; Dz. u. RP nr 68, poz. 592-635; Dz. u. RP nr 69, poac. 639-668. m Dz. u. RP nr 46, poz. 350. PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE POLSKI W LATACH 1795-1950 73 2. Do obszaru województwa poznańskiego z województwa łódzkiego po wiaty: 'kaliski, kolski, koniński i turecki. 3. Do obszaru województwa warszawskiego z województwa pomorskiego powiat działdowski. W celu końcowego uregulowania terytoriów powiatowych, przeprowa dzono w okresie od stycznia do marca 1938 r. szereg następnych zmian granic powiatów z takim wyliczeniem czasu, ażeby weszły w życie rów nocześnie z ogłoszonymi zmianami granic wojewódzkich, tj. od l kwiet nia (względnie od 31 marca) 1938 r. Tak więc na obszarze województwa poznańskiego dokonano korekty granic powiatów: ostrowskiego, kępiń skiego i krotoszyńskiegom, gostyńskiego, rawiekiego i kośdańskiego114 , inowrocławskiego i mogileńskiegous, leszczyńskiego i kościańskiego11 6 oraz śremskiego, poznańskiego i kościańskiego117 • W województwie po morskim włączono z powiatu toruńskiego do m. Torunia szereg parcel i gromadna. Nadto zmieniono granice powiatów: kaliskiego, tureckiego i sieradzkiego w v,·ojewództwie łódzkim119. Te zmiany granic województw realizowały założenia projektu Komisji Usprawnienia Administracji Publicznej przy Prezesie Rady Ministrów z 1932 r., który proponował w pierwszym rzędzie przeprowadzenie takich zmian granic wojewódzkich, ażeby skutecznie przełamać pozostałości graniczne po kordonach zaborczych, co miało w dalszej kolejności ułat wić ostateczną unifikację byłych dzielnic zaborczych w jednolity orga nizm państwowy. Zmiany te stanowiły pierwszy udany wyłom w dotych czasowym przebiegu granic wojewódzkich oraz były początkową próbą określenia granic województw stosownie do rejonizacji gospodarczej, wy kazując w tym względzie skuteczny interwencjonalizm państwowy. Pomimo tych niewątpliwych i pomyślnych rezultatów, istniejący po dział administracyjny państwa był nadal krytykowany, a podstawowe uwagi w tej mierze sprowadzały się do następujących zarzutów12°: l. Mimo wszystko w dalszym ciągu granice województw były zbieżne z granicami byłych dzielnic zaborczych, co opóźniało unifikację tery torialną państwa. 2. Nie zostały należycie wzięte pod uwagę wszystkie względy gospodar cze w strukturze podziału administracyjnego państwa na wojewódz- 113 Rozporządzenie Rady Ministrów z 22 stycznia 1938 r. (Dz. U. RP nr 7, poz. 39). "' Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 marca 1938 r. (Dz. U. RP nr 19, poz. 153). 115 Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 marca 1938 r. (Dz. U. RP nr 19, poz. 154). 11' Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 marca 1938 r. (Dz. U. RP nr 19, poz. 155). 117 Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 marca 1938 r. (Dz. U. RP nr 19, poz. 156). 118 Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 marca 1938 r. (Dz. U. RP nr 19, poz. 150). 110 Rozporządzenie Rady Ministrów z 10 marca 1938 r. (Dz. U. RP nr 19, poz. 152). "' Informacja na temat podziału administracyjnego PRL, wygłoszona w dniu 19 czerwca 1962 r. na posiedzeniu Sejmowej Komisji Spraw Wewnętrznych przez Szefa Urzędu Rady Ministrów J. Wieczorka; bezpłatny dodatek do nr 10/25 Gospodarki i Administracji Tereno wej 1962, s. f. 76 OLGIERD SAMOLIŃSKI faszyzacji życia społecznego i politycznego, warunkowały i kształtowały kierunki polityki zagranicznej, co z kolei określało wartości polityczne sojuszów międzynarodowych. Agresja Niemiec hitlerowskich na Polskę była przygotowywana nie omal od momentu objęcia władzy przez nazistów. Nie stanowiło to zbyt wielkiej tajemnicy, zwłaszcza dla . kół rządowych, że Niemcy hit lerowskie zbroją się intensywnie, że po Austrii i Czechosłowacji musi przyjść kolej na Polskę. Pomimo tych przesłanek, w ówczesnych kołach rządowych nadal dominowała wrogość i brak chęci współpracy ze Związ kiem Radzieckim, natomiast istniała niewzruszona z początku wiara w u kłady i obietnice ze strony narodowosocjal'istycznych Niemjec. Klęska wrześniowa rozpoczęła trwającą ponad pięć lat okupację Pol gki, która pociągnęła za sobą hekatombę ofiar masowych zbrodni hitle rowskich. Niemiecka okupacja stawiała sobie za 'Cel wynisz,czenie mate rialnych, społecznych i kulturalnych podstaw istnienia narodu polskiego, a w szczególności biologiczne zniszczenie ludności polskiej. Przetran sponowane na okupowane tereny Folski faszystowskie ustawodawstwo służyło celowi dyskryminacji i eksterminacji narodu polskiego, służyło polityce ujarzmiania i ograbiania kraju, wywyższania "rasy panów" i u trzymywania w ryzach "rasy podludzi", służyło wreszcie odwiecznym dą żeniom odwetowym, pruskiemu hasłu "Drang nach Osten" i wymazaniu Folski z mapy Europy. Już w momencie agresji na Polskę przeprowadzono połączenie Wolne go Miasta Gdańska z hitlerowską Rzeszą. Gauleiter Gdańska, A. Forster, dokonał- na podstawie ustawy z l września 1939 r. - zniesienia kon stytucji Wolnego Miasta, przejmując całą władzę ustawodawczą i wy konawczą, przy czym oświadczył, że obszar i ludność m. Gdańska są odtąd integralną częścią Niemiec. W tym samym dniu niemiecki parla ment, Reichstag, zatwierdził tę ustawę i podniósł ją do godności ustawy Rzeszyl29. Również datą l września 1939 r. opatrzona jest odezwa naczelnego dowódcy niemieckich wojslk lądowych (Oberbefehlshaber des Heeres), która gwarantuje przestrzeganie postanowień prawa międzynarodowego na obszarze zajmowanym przez wojska niemieckie130. Ale pierwsze za sady niemieckiej administracji wojskowej (Militaerverwaltung) ustalił dekret kanclerza Rzeszy z 25 września 1939 r. (nie opublikowany w Reichs gesetzblatt). Wprowadził on podział okupowanego terytorium polskiego na cztery okręgi administracyjne: Pomorze, Poznań, Łódź i Krakówlat "' Gesetz Uber die Widerverenigung der Freien Stadt Danzig mit ctem Deutschen Reich vom l Septernber 1939. Reichsgesetzblatt I, s. 1547; por. także K.M. p o s p i e s z a l ski, Po!ska pod ntemtecktm prawem 1939-1945 (Ziemie Zachodnie). Poznań 1946, s .9. '" Verordnungsblatt fUr die besetzten Gebiete in Polen, s. l. "' A. K l a f k o w 5 ki, Okupacja niemiecka w śwtet!e prawa narodów. Poznań 1946, 5. 53. f'ODZIAŁY ADMINISTRACYJNE POLSKI W LATACH 1795-1950 77 podległe dowódcom armii, z których każdy miał do pomocy szefa ad ministracji (Verwal tungschef) 132. W październiku 1939 r. ukazały się dwa akty prawne- dekrerty Fiihre ra. Pierwszy z nich, z datą 8 października 1939 r.l33, wcielił do Rzeszy ziemie zachodnie Rzeczypospolitej, stwierdzając w § l, że celem nowego ukształtowania ziem wschodnich tworzy się w Rzeszy nowe jednostki terytorialne: Reichsgau Prusy Zachodnie (Westpreussen) i Reichsgau Poznań (Posen). Drugi dekret z 12 października 1939 r.134 tworzył nową jednostkę terytorialną z tych ziem polskich zajętych przez wojska nie mieckie, które nie zostały włączone do Rzeszy. Dekret wyraźnie stwier dza, że administrację okupowanego terytorium polskiego przejmuje Rze sza, której namiestnikiem będzie generalny gubernator. Oba te dekrety zniosły administrację wojskową, wprowadzając nie miecką administrację cywilną. Centralną instancją administracyjną dla wszystkich ziem polskich, wcielonych do Rzeszy i tzw. Generalnej Gu berni, zostało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Rzeszy (art. 12, ust. l dekretu z 8 października oraz art. 8 dekretu z 12 października 1939 r.). Odtąd odróżniano formalnie "ziemie wcielone do Rzeszy" oraz Generalną Gubernię. W efekcie wprowadzenia w życie pierwszego dekretu na obszarze Polski dokonano następujących zmian terytorialnych. Z większej części województwa pomorskiego, terytorium Wolnego Miasta Gdańska, Kwi dzynia z okolicą (miasto to należało przed wojną do Prus Wschodnich) oraz istniejącej w prowincji brandenburskiej rejencji Marchia Graniczna Poznańskie - Prusy Zachodnie (Grenzmark Posen-Westpreussen)135 u tworzono na zasadzie wyżej wspomnianego dekretu Reichsgau Prusy Zachodnie (Westpreussen). Prowincja ta została podzielona na trzy re jencje: bydgoską, gdańską i kwidzyńską. Dekretem Fiihrera z 2 listopada 1939 r.136 zmieniono nazwę tej prowincji na Reichsgau Gdańsk-Prusy Zachodnie (Danzig-W estpreussen). Całe województwo poznańskie, większa część województwa łódzkiego z Łodzią (powiaty: kutnowski, łaski, łęczycki, łódzki miejski, łódzki wiej- "' A. K l a f k o w s ki, op. cit., s. 65. "' Erlass des Flihrers und Reichskanzlers liber die Gliederung und Verwaltung der Ost gebiete vom 8 Oktober 1939, Reichsgesetzblatt I, s. 2042. Zmieniono dekretem z 2 listopada 1939, RGBL I, s. 2135 oraz z 29 stycznia 1940 r. RGBL I, s. 251. "' Erlass des Flihrers und Reichskanzlers liber die Verwaltung der besetzten polnischen Gebiete vom 12 Oktober 1939, RGBL I, s. 2077. m W 1938 r. dokonano reformy podziału administracyjnego w Niemczech, w wyniku której zniesiono prowincję Marchia Graniczna Poznań - Prusy Zachodnie, w miejsce czego utwo rzono rejencję o tej samej nazwie w prowincji brandenburskiej, por. J. Wąs i ck i, Pro wincja Grenzmark Posen-Westpreussen. Zielona Góra 1967, oraz Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 42. "' Erlass des Flihrers und Reichskanzlers zur Aenderung des Erlasses Uber Gllede rung und Verwaltung der Ostgebiete vom 2 November 1939, RGBL I, s. 2135. 6LGIERD sAM:OLlŃSKi ski, sieradzki i wieluński), cztery p<:>wiaty województwa pomorskiego (a leksandrowski, inowrocławski, szubiński i włocławski) oraz powiat gos tyniński z województwa warszawskiego złożyły się na terytorium Rei:chs gau - Poznań. Dzielił się on na trzy rejencje: inowrocławską, kaliską i poznańską. Dekret Fiihrera z 29 stycznia 1940 r.137 zmienił nazwę pro wincji na Reichsgau - Kraj Warty (Wartheland), co niewątpliwie bar dziej odpowiadało terytorialnemu zasięgowi nowej jednostki administra cyjnej. Zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych Rzeszy z 17 lu tego 1941 r. siedzrba rejencji kaliskiej została przeniesiona do Łodzi. Na obszarze województwa śląskiego utworzono nową rejencję - ka towicką, składającą się z powiatów: tarnogórskiego, katowickiego (wiej ski i miejski), chorzowskiego, pszczyńskiego, częściowo rybnickie go, bielskiego i cieszyńskiego wraz z Zaolziem - wszystkie z wojewódz twa śląskiego; dalej będziński, częściowo olkuski i sosnowiecki - z wo jewództwa !kieleckiego; bialski, żywieoki, częściowo ·Chrzanowski i wa dowicki- z województwa krakowskiego oraz z rejencji opolskiej, a więc z ziem będących pod władzą niemiecką już przed wybuchem wojny, powiaty miejskie: Gliwice, Zabrze i Bytom oraz wiejskie: toszkowsko -gliwicki i bytomsko-tarnogórski138. Ponadto do rejencji opolskiej włą czono: z województwa śląskiego powiat lubliniecki i część powiatu ryb nickiego, która przed 1921 r. należała - pod rządami pruskimi - do powiatu raciborskiego, z województwa kieleckiego - wię:kszą ·część po wiatu zawierciańskiego z Zawierciero oraz część powiatu częstochow skiego, z którego utworzono nowy powiat z siedzibą w Blachownil39• Ca łą, pDszerzoną prowincję śląską podzielono dekretem z 20 grudnia 1940 r. 140, z ważnością od 18 stycznia 1941 r. na dwie nowe prowincje: Górny Śląsk (Oberschlesien) z siedzibą w Katowicach, w której utwo rzono dwie rejencje: katowicką i opolską oraz Dolny Śląsk (Niederschle sien) z siedzibą we Wrocławiu, też z dwiema rejencjami: legnicką i wroc ławską. Do prowincji Prusy W schodnie (Ostpreussen) włączono północną część województwa warszawskiego, z której utworzono nową rejencję ciecha nowską; do rejencji gąbińskiej włączono powiat suwalski, a powiat działdowski przyłączono do powiatu nidzickiego w rejencji olsztyńskiej, doprowadzając tym samym do stanu terytorialnego sprzed 1919 r.141. Fazostała część okupowanego terytorium Folski utworzyła - zgodnie 131 Zweiter Erlass des FUhrers und Reichskanzlers zur Aenderung des Erlasses Uber Gliede- rung und Verwaltung der Ostgebiete vom 29 Januar 1940, RGBL I, s. 251. 138 Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 45. 131 Tamże, s. 44. '" Preussisches Gesetz Uber die Bildung der Provenzen Oberschlesien und Niederschlesien votn 20 Dezember 1940, Preussiche Gesetzsammlung 1941, s. 1. "' Dokumentacja Geograficzna, z. 9, s. 44. PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE FOLSKI W LATACH 1795-1950 81 ski miejski, kolski, koniński, kutnowski, mogileński, szubiński, wło cławski wiejski, włocławski miejski, wągrowiecki, żniński. C. Rejencja łódzka kaliski wiejski, kaliski miejski, kępiński, łaski, łęczycki, łódzki wiej ski, łódzki miejski, ostrowski, sieradzki, turecki, wieluński. III. Prowincja Górny Śląsk A. Rejencja katowicka będziński, bielski, bytomski miejski, bytomsko-tarnowskogórski, chrzanowski, cieszyński, gliwicki miejski, katowicki wiejski, katowi cki miejski, chorzowski miejski, olkuski, pszczyński, rybnicki, sosno wiecki miejski, tarnogórski, toszkowsko-gliwicki, zabrski miejski, ży wiecki. B. Rejencja opolska blachowski, dobrodzieński - siedziba w Lublińcu, lubliniecki, głub czycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, niemodliński, nyski wiej ski, nyski miejski, oleśnicki, opolski wiejski, opolski miejski, prud nicki, raciborski wiejski, raciborski miejski, strzelecki, zawierciań ski. IV. Rejencja ciechanowska w prowincji Prusy Wschodnie ciechanowski, makowski, mławski, ostrołęcki, płocki, płoński, przas nycki, pułtuski, sierpecki. W ten sposób dokonany przez okupanta hitlerowskiego podział ad ministracyjny zachodniej Folski przetrwał - z nielicznymi zmianami - - do momentu, kiedy to pod naporem wojsk radzieckich i polskich hitlerowcy rozpoczęli swój niesławny odwrót. IV. W lipcu 1944 r. armia radziecka wespół z wojskiem polskim, gromiąc hitlerowskiego najeźdźcę, docierała do granic Polski. Dnia 20 lipca so jusznicze armie przekroczyły Bug i na pierwszym kawałku wyzwolonej ziemi polskiej, w Chełmie Lubelskim, powołany został nazajutrz (tj. 21 lipca), przez Krajową Radę Narodową, rząd polski - Folski Komitet Wy zwolenia Narodowego, który ogłosił 22 lipca 1944 r. historyczny Manifest. W Manifeśde lipcowym sformułowano program całkowitego wyzwolenia kraju oraz zasady ustrojowe, które wynikały z tych samych założeń pro gramowych, co opracowana w czasie okupacji deklaracja PPR "0 co wal- 6 - Rocznik Lubuski 82 OLGIERD SAMOLINSKi czymy", a także stanowiły dalsze rozwinięcia deklaracji KRN z 31 grud nia 1943 r. W tych wszystkich dokumentach znalazła swoje odbicie kon cepcja powrotu do Polski wynarodowionych i przemocą zgermanizowa nych piastowskich ziem nad Odrą, Nysą i Bałtykiem przy równoczesnej rezygnacji z obszarów należących etnieżnie do Litewskiej, Białoruskiej i Ukraińskiej SRR. Manifest PKWN uznał za obowiązującą konstytucję RP z 17 marca 1921 r., jako jedynie legalną, uchwaloną i przyjętą przez cały naród u stawę zasadniczą, która obowiązywała aż do przyjęcia nowej konstytucji przez Sejm Ustawodawczy. Zgodnie więc z art. 65 tej konstytucji auto matycznie został przywrócony przedwojenny podział administracyjny •państwa na województwa, powiaty i gminy. Już wcześniej, bo wraz z powstaniem KRN 'W nocy z 31 grudnia 1943 r. na l stycznia 1944 r. uchwalono Statut Tymczasowy Rad Narodo wych148, który wart. 2 stwierdzał, że KRN sprawuje władzę na obszarze całej Polski w oparciu o system terenowych rad narodowych. Rady na rodowe zaś opierają swoją organizację na podziale administracyjnym państwa polskiego. Ustalono wówczas gminne, miejskie, powiatowe i wo jewódzkie rady narodowe, wyodrębniając m. st. Warszawę i Łódź, którym nadano uprawnienia wojewódzkich rad narodowych. Dla powołania władz administracyjnych I i II instancji, PKWN wy daje dekret z 21 sierpnia 1944 r.149. Określał on, że organem wykonaw czym administracji ogólnej drugiej instancji są urzędy wojewódzkie z wojewodami na czele, organami wykonawczymi administracji ogólnej pierwszej instancji są starostwa powiatowe ze starostą na czele. Nader istotny był art. 11 dekretu, który uchylał podział administracyjny wpro wadzony przez okupanta. To stwierdzenie, w połączeniu z powołaniem władz administracji ogólnej pozwala zasadnie wnioskować, że w zasa dzie został przywrócony stan podziału administracyjnego z dnia 31 sierp nia 1939 r. Bardzo istotnym aktem prawnym władzy ludowej w zakresie teryto ·rialnego zarządzania była ustawa z 11 września 1944 r. o orga:nizacji i za kresie działania rad narodowych150, która powołała na oswobodzonych od okupanta terenach Rzeczypospolitej - tymczasowe organy ustawodaw cze i samorządowe w postaci rad narodowych, co zapowiadał Statut Tym czasowy Rad Narodowych KRN jak i Manifest lipcowy. Ustawa okreś lała zakres działalności terytorialnej rad narodowych, który opiera się na podziale administracyjnym (art. 2, ust. 2). Artykuł 31 ustawy stano wił, że na terenach Polsiki, pozostających jesz.cze pod okupacją, terenowe "' Protokół I posiedzenia plenarnego KRN, ss. 30-36. "' Dz. U. RP nr 2, poz. 8. m Dz.U. RP nr 5, poz. 22, zmiana: Dz.U. RP nr 19, poz. 911, Dz.U. RP nr 17 z 1941, poz. 93. PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE POLSKI W LATACH 1795-1950 83 rady narodowe tworzy się w trybie i na zasadach wyrażonych w wyżej wymienionym Statucie Tymczasowym Rad Narodowych. Dekret PKWN z 23 listopada 1944 r.l 51 o organizacji i zakresie dzia łania samorządu terytorialnego podkreślał, że jest on reprezentowany przez terenową radę narodową, stanowi korporację prawa publicznego i posiada osobowość prawną. W zakresie działania miejskich i gminnych rad narodowych, dekret odsyła do postanowień art. 43 - 48 ustawy z 23 marca 1933 r. o częśdowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (Dz. U. RP nr 35, poz. 294). Dekret utrzymał więc dotychczasową pozycję samorządu terytorial nego z dwiema zasadniczymi zmianami. Po pierwsze, rady narodowe zo stały z mocy prawa organami samorządu, a po drugie, władze admini stracji ogólnej poddane zostały kontroli i częściowemu nadzorowi rad narodowych. Warto dodać, że samorząd terytorialny w Polsce Ludowej był nastawiony na współdziałanie, a nie na przeciwstawianie władzom administracji ogólnej. Z momentem ustalenia pierwszych zasad organizacji terytorialnej oraz władz administracji ogólnej i samorządowej przystąpiono do re organizacji, a raczej tworzenia nowego podziału administracyjnego i przystosowania go do aktualnego stanu posiadania terytorialnego. Z chwilą wyzwolenia Gdańska, a więc z dniem 30 marca 1945 r. ukazał się dekret tej daty o utworzeniu województwa gdań:s'kiego152, w skład którego weszło w całości terytorium byłego Wolnego Miasta Gdań ska oraz powiaty: gdańsko-grodzki, kartuski, morSki, starogardz!ki, !koś cierski i tczewski- wyłączone z województ,wa pomorskiego. Ważnym aktem prawnym była ustawa konstytucyjna z 6 maja 1945 r. o zniesieniu statutu organicznego województwa śląskiego153. Pozwolil:o to zlikwidować resztki separatyzmu - pozostałości okresu międzywojen nego, co w warunkach władzy ludowej, nawet gdyby wypływało z jak najlepszych intencji, byłoby szkodliwe dla ogólnonarodowych i społecz nych celów Folski Ludowej, tamując niewątpliwie proces unifikacji te~ rytorialnej państwa polskiego. Po zakończeniu wojny granice zachodnie państwa polskiego ustabili zowały się wzdłuż Odry i Nysy Łużyckiej; radziecki zarząd wojskowy rozpoczął przekazywanie polskiej władzy cywilnej całej administracji na obszarze ziem zachodnich i północnych, działając w oparciu o ustale nia konferencji jałtańskiej. Wstępny zarząd nad administracją ogólną tych obszarów objęli pełnomocnicy rządu polskiego. 6* 151 Dz.U. RP nr 14, poz. 74. "' Dz.u. RP nr 11, poz. 57. 15' Dz.U. RP nr 17, poz. 92. 86 OLGIERD SAMOLINSKI powiatu trzcianeckiego), rzepiński, s'kwierzyński, sulęciński, strzelecki, świebodziński, wschowski i zielonogórski, do województwa śląskiego - - bytomski, m. Bytom, dobrodzieński, gliwicki, m. Gliwice, głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, niemodllński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, raciborski, strzelecki i m. Zabrze. W ten sposób dokonano podziału administracyjnego jednolitych do tychczas Ziem Odzyskanych, tworząc z 78 ·powiatów trzy nowe woje wództwa, a ponadto 38 powiatów przyłączając do istniejących już uprzed nio województw. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 r. powołano ekspozytury urzędów wojewódzkich na obszarze Ziem Odzyskanych159 • Ekspozytury te zostały utworzone na okres przejściowy, dopóki tego wymagać będą potrzeby zarządu Ziem Odzyskanych i były organem pod ległym województwu, spełniając zadania z zakresu działania wojewody na podległym sobie obszarze. Rozporządzenie wyszczególniło cztery takie ekspozytury: w Gorzowie - dla województwa poznańskiego (powiaty: babimojski, gorzowski, gubiński, krośnieński, międzyrzecki, pilski, rze piński, skwierzyf1ski, sulęciński, strzelecki, świebodiiński, wschowski i zielonogórski), w Szczecinie - dla województwa szczecińskiego (powia ty: białogardzki, bytowski, człuchowski, drawski, koszaliński, miastecki, sławiński, słupski, szczecinecki, wałecki i złotowski), w Opolu - dla wo jewództwa śląskiego (powiaty: bytomski, m. Bytom, dobrodzieński, gliwi cki, m. Gl'iwice, głubczycki, grodkowski, kluczborski, kozielski, niemo dUński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, racJborski, strzele.cki i m. Zab rze) i w Boląsławcu - dla województwa wrocławskiego (powiaty: bole sławiecki, głogowski, jaworski, jeleniogróski, kamiennogórski, kożuchow ski, legnicki, lubański, lwówecki, szprotawski, zgorzelecki, złotoryjski, ża gański i żarski). Zakres działania tych ekspozytur obejmował zagadnienia prawno-administracyjne, samorządowe, osadnictwa oraz aprowizacji i handlu. Ponadto na obszarze ekspozytur w Gorzowie i Opolu - sprawy społeczno-po li tyczne. W celu ściślejszego zespolenia i unifikacji ziem zachodnich i północ nych z macierzą, przeprowadzono ustawą z dnia 11 stycznia 1949 r.1 60 scalenie zarządu Ziem Odzyskanych z ogólną administracją państwową, polegające na zniesieniu Ministerstwa Ziem Odzyskanych, którego kom petencje przeszły w sferę działalności właściwych ministrów. Następnie przeprowadzono dalsze poważne zmiany w podziale admi nistracyjnym Folski zachodniej. Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 21 czerwca 1950 r.161 utworzono następujące powiaty miejskie: Zielona 110 Dz.U. RP, nr 28, poz. 178. 110 Dz.U. RP nr 4, poz. 22. m Dz.u. RP nr 28, poz. 260. PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE POLSKI W LATACH 1795-1950 87 Góra w województwie poznańskim i Koszalin w województwie szczecm skim. Ustawą z dnia 28 czerwca 1950 r. 162 zmieniono nazwy województw: śląskiego na katowickie i pomorskiego na bydgoskie. Równocześnie u tworzono trzy nowe województwa: koszalińskie, opolskie i zielonogórskie. W skład województwa koszalińskiego weszły z obszaru województwa szczecińskiego następujące powiaty: koszaliński, kołobrzeski, białogardzki, sławieński, słupski, bytowski, miastecki, szczecinecki, drawski, wałecki, złotowski i człuchowski. Do województwa opolskiego włączono z woje wództwa katowickiego powiaty: opolski, kluczborski, oleski, strzelecki, kozielski, raciborski, głubczycki, prudnicki, nyski, niemodliński i grod kawski oraz z województwa wrocławskiego - brzeski i namysłowski. Województwo zielonogórskie utworzono z powiatów wyłączonych z wo jewództwa poznańskiego: zielonogórskiego, gorzowskiego, strzeleckiego, skwierzyńskiego, sulęcińskiego, międzyrzeckiego, świebodzińskiego, rze pińskiego, babimojskiego, krośnieńskiego, gubińskiego i wschowskiego, a także z województwa wrocławSkiego - głogowskiego, żagańskiego, szprotawskiego, żarskiego i kożuchowskiego. Ponadto do obszaru województwa katowickiego przyłączono: z woje \VÓdztwa kieleckiego - powiat częstochowski i powiat miejski Często chowa, do województwa olsztyńskiego włączono: z województwa bydgos kiego powiat nowomiejski i z województwa warszawskiego powiat dział dowski, a do województwa bydgoskiego przesunięto z województwa poz nańskiego powiaty żniński i mogileński. Niezależnie od powyższego przeprowadzono w 1950 r. szereg zmian granic województw i powiatów. Z powiatu olkuskiego w województwie krakowskim wyłączono gminę Korczyce i włączono ją do powiatu zawier ciańskiego w województwie katowickim163 , z gminy Jeziorska w powiecie tureckim, województwie poznańskim, wyłączono gromadę Głaniszew i włączono ją do gminy Bartochów w powiecie sieradzkim, województwie łódzkim164, z województwa krakowskiego wyłączono powiat miejski Bia ła Krakowska i włączono go do województwa katowickiego165. Rozporzą dzeniem Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 1950 r.l 66 połączono powiaty miejskie Bielsko i Biała Krakowska w województwie katowickim w jeden powiat miejski Bielsko-Biała, z powiatu bielskiego w województwie ka towickim wyłączono miasto Strumień oraz gminy Chybie i Strumień, i włączono je do powiatu cieszyńskiego, z powiatu bielskiego w woje wództwie krakowskim wyłączono cztery gminy i włączono je do powiatu bielskiego w województwie katowickim. m Dz.U. RP nr 28, poz. 255. "' Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 października 1950 r., Dz.U. RP nr 48, poz. 437. '" Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 grudnia 1950 r., Dz.U. RP nr 57, poz. 511. "' Ustawa z 30 grudnia 1950 r., Dz.U. RP nr 58, poz. 526. "' Dz.U. RP nr 58, poz. 531. 88 OLGIERD SAMOLIŃSKI Przeprowadzono także szereg zmian granic miast rozszerzając ich ob szary: Poznania, Gniezna, Torunia i Zawiercia167 , Wałbrzycha i Wroda wia168 oraz utworzono powiat miejski z obszaru miasta Rybnika169 przy równoczesnej zmianie jego granic. I wreszcie dokonano zmiany granic po wiatów: babimojskiego, świebodzińskiego i zielonogórskiego w wojewódz twie zielonogórskim170, zmieniając zarazem nazwę powiatu babimojskiego na sulechowski. Tak w skrócie przedstawia się przebieg tworzenia pierwszych za lążków organów władzy ludowej i jej administracji w kor'lcowej fazie II wojny światowej i po jej zakończeniu, ustalenie granic Folski oraz kształ towanie podziału administracyjnego odrodzonego państwa polskiego. Pow stała w nowych, sprawiedliwych, historycznych i etnicznych granicach Polska Ludowa musiała uporać się z wieloma trudnościami. Trzeba by ło uregulować m. in. zasady nowej administracji, zagospodarować Ziemie Odzyskane i scalić i:ch obszar z pozostałym terytorium kraju. Dotycl::czasowy zarząd sprawowany na ziemiach zachodnich i północ nych przez województwa-kolosy (poznańskie, szczecińskie, wrocław skie), nawet przy pomocy ekspozytur urzędów wojewódzkich nie mógł sprostać stale narastają,cym obowiązkom. Jeżeli do tego dodać ciągną'cą się przez długie lata migrację ludności, przemieszczanie się w terenie ca łych rodzin i osiedlanie się na nowych obszarach niemalże całych wsi, to jasne się staje, że to wszystko w poważnym stopniu rzutowało na koniecz ność utworzenia na ziemiach zachodnich i północnycl:: nowych samo dzielnych województw. W dągu ty,ch paru lat władzy ludowej do roku 1950 zrobiono 01lhrzymi krok w kierunku usprawnienia i ujednolicenia terytorialnego zarządzania, a przede wszystkim zbliżono władzę do ludności, zapewniająe jej czynny udział w sprawowaniu zarządu poprzez rady narodowe i ich komisje. ZAKOŃCZENIE Główna linia rozwoju podziałów administracyjnych polskich ziem za chodnieJ:: i północnych kształtowała się pod wpływem postępu admini stracji państwowej zaborcy pruskiego, a następnie odrodzonej Polski. Zasadnicze zadanie, jakie podział administracyjny ma do spełnienia, sprowadza się do ustalenia właściwości terytorialnej w działalności orga nów władzy i administracji państwowej, umożliwiając racjonalne zarzą- 167 Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 października 1950 r., Dz.U. RP nr 48, poz. 436. 168 Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 grudnia 1950 r., Dz.U. RP nr 57, poz. 509. '" Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 grudnia 1950 r., Dz.U. RP nr 57, poz. 507. 110 Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 grudnia 1950 r., Dz. U.· RP nr 57, poz. 510.