Sielanki, Szymon Szymonowic
Oautorze:
Wykształcony w Akademii Krakowskiej pod okiem neostoika, Jakuba Górskiego
•
Współpracowałz Janem Zamoyskim, aktywnie współtworzyłAkademięZamojską, piastowałchwilętam
urząd rektora
•
Byłnominowany do poety uwieńczonego przez papieża Klemensa VIII, brak jednak informacji, czy
procedura faktycznie miała miejsce
•
O Sielankach:
Wydane w 1614 roku dały początek tradycji sielanek w Polsce; Szymonowic zasadniczo wymyśliłpolską
nazwędla tego gatunku
•
Inspirowane Wergiliuszem, głównie nosząjednak znamię inspiracji Teokrytem, którego sielanki wpływały
na twórczośćw językach wernakularnych
•
Dedykowane marszałkowi koronnemu Mikołajowi Wolskiemu, bliskiemu przyjacielowi Zygmunta III Wazy,
który byłważnym mecenasem kulturalnym
•
O poszczególnych utworach:
Dafnis jest sielankąniezwykle autoteliczną; jej podmiot liryczny, Dafnis, wzdycha do ukochanej FIlis, która
nie odwzajemnia jego uczucia, mimo że, jak podkreśla, jest pożądana przez wielu nie ze względu na jej
realnąurodę, ale ze względu na urodę, którąon opiewa w swoich pieśniach
•
Wesele stanowi odległąreminescencjęplatońskiej Uczty;opisuje agon poetycki czterech wiejskich
śpiewaków, którzy, każdy skupiając sięna innych aspektach, chwaląKupidyna i jego matkę, Afrodytę
•
Silenus zkolei jest śladem lektury Teogonii oraz Pracy i dni Hezjoda; z jednej strony opisuje zawartąw
Teogonii wizjęczterech wieków ludzkości, z kolei z Pracy i dni czerpie wizjębóstw stanowiących
upersonifikowane cnoty, np. Sprawiedliwość
•
Dziewka opisuje niechęćdziewczyny do zamążpójścia; nie czci ona Wenus, znieważa nawet Dianę. W
motywie tym widaćślady lektury Hipolita uwieńczonego
•
Zalotnicy zkolei świadcząo znajomości, choćby zapośredniczonej, Anakreonta; pojawia siętu bowiem
zaczerpnięte z jego poezji imięNeera
•
Pomarlica to pasterska parafraza dyskusji Hioba z przyjaciółmi; Pańko stanowi tu odpowiednik biblijnych
przyjaciół, zaśWonton -samego Hioba. W sielance pojawiająsięnawet wprost cytaty z Księgi Hioba, np:
•
I ty sięnie opuszczaj: Bóg bierze, Bóg daje. Trzeba się staraćo się, póki człeka staje.
Mikołaj Rej, Wizerunk własny
Odziele:
Wydane w 1558 roku dzieło oparte zostało o utwór włoskiego poety Palingeniusa pod tytułem Zodiacus
vitae. Dzieło Palingeniusa składa sięz dwunastu rozdziałów, każdy nosi tytułod znaku zodiaku. Tekst
stanowi wykładnięlaickiej filozofii etycznej
•
W wersji Reja, rozdziały nosząnazwy od imion filozofów (Hipokrates, Diogenes, Epikur, Anaksagoras,
Sokrates, Teofrast, Solinus, Platon, Zoroaster, Ksenokrates, Solon, Arystoteles), którzy stanowią
przewodników w każdym z rozdziałów. Prezentowane przez nich poglądy nie mająjednak nic wspólnego z
ich realnymi poglądami, postaci te stanowiąraczej symbole określonych postaw życiowych
•
Bohaterem poematu jest Młodzieniec, który wędruje do kolejnych filozofów, od których nauczyćchce się
mądrości. Punktem dojścia jest poznanie przez bohatera chrześcijaństwa
•
Po piekle bohatera oprowadza Solon, po przedsionku nieba zaśArystoteles. Dzieło nawiązuje do toposów
locus amoenus i locus horridus
•
Wizerunk ukazuje nie tylko oczytanie Reja, ale przede wszystkim jego zdolności literackie; tekst pełen jest
stylizowanych opisów krajobrazów
•
Mikołaj Rej, Źwierzyniec
O dziele:
Wydane w 1562 roku bogato ilustrowany zbiór kilkuset oktostychów napisanych 13-zgłoskowcem
ułożonych w czterech rozdziałach
•
Pierwszy rozdziałzawiera epigramaty o wielkich postaciach antyku i nowożytności, drugi przedstawicieli
władzy i kultury, trzeci charakterystyki zawodów i urzędów, a czwarty scenki rodzaje z życia szlachty
•
Tytułnawiązywałdo średniowiecznych bestiariuszy
•
Dedykacja marszałkowi Janowi Chodkowicowi oraz zawarta na początku zbioru rozmowa
Rzeczypospolitej, Prywaty i Stańczyka sugeruje polityczno-dydaktyczny charakter tekstu, będącego
zbiorem pouczeńdla polskiej szlachty
•
Mikołaj Rej, Figliki
Odziele:
W 1562 r. jako ostatnia częśćŹwierzyńca ukazałsięzbiór krótkich utworów lirycznych. W 1574 r., po
śmierci autora, wydany i poszerzony o kolejne utwory wydany zostałon osobno, jako Figliki
•
Figliki stanowiąprzykład facecji, humanistycznych utworów komentujących życie dworskie, powstających
nierzadko pod wpływem realnych sytuacji i rozmów
•
Źródła Figlików:
Pierwszym źródłem sąlektury Reja, zarówno antyczne jak i współczesnych mu autorów renesansowych. W
ten sposób w zbiorku sąutwory przepisane i od Ezopa, i od Erazma z Rotterdamu
•
Innym źródłem sąludowe anegdoty i zagadki, co szczególnie widaćw figli kach opartych na grach słownych
•
Figliki jako przykład facecji:
Najważniejszym źródłem renesansowych facecji sąOpowieści ucieszne Poggio Braccioliniego, XV
wiecznego humanisty włoskiego, znanego m.in. z przywrócenia do użytku antykwy
•
Charakter Figlików:
Jednakże, Figliki nie stanowiąprzykładu literatury dworskiej, choćz niej wyrastająi do niej nawiązują. Są
typowąliteraturąszlachecką, ziemiańską. Nie brak w nich wręcz pornograficznych żartów czy teżhumoru
fekalnego
•
Jednocześnie, Rej w Figlikach obrazowałnader realistycznie, dobrze oddając obyczaje opisywanych
postaci, nierzadko uciekając siędo karykatury
•
Walory literackie:
Figliki sądośćniedopracowane. Sporo w nich odstępstw od formy ośmiowersowej, z którąRej sobie nie
radził
•
Rej teżdośćnieudolnie korzystałze źródeł; nierzadko, przepisując utwory antyczne, pomijałich wstęp lub
zakończenie, przez co, bez znajomości oryginału, trudno domyślećsiępuenty utworu
•
Mikołaj Rej, Apoftegmata
Odziele:
Apoftegmata stanowiączęśćŹwierciadła, zadedykowane Piotrowi ze Zborowa. Stanowiązbiór krótkich
wierszowanych utworów o tematyce moralnej podzielony na cztery części
•
Pierwszy tworząrymowane dwuwiersze pisane jedenastozgłoskowcem, które dotycząposzczególnych
cnót
•
Drugi zbiór składa sięz ośmiozgłoskowych czterowierszy, stanowiące zestawienie cnót z przeciwnych im
wadami
•
Podobnie skonstruowany jest trzeci zbiór, z tym, że składa sięz dialogów prowadzonych przez
przedstawicieli różnych stanów i zawodów
•
Czwarty zbiór stanowiąinskrypcje sentencjonalne
•
Poezja polsko-łacińska
Ookresie:
Od lat 70. XV wieku do lat 40. XVI wieku
•
Odkrycie Horacego jako liryka, kult cyceronianizmu; humanizm jako prąd kształcenia
•
Popularyzacja pism Platona przetłumaczonych na łacinęprzez Marsilio Ficino
•
W poezji zachodziła daleko idąca antykizacja; dążono raczej do stylizacji niżoddania
realiów
•
Typowe gatunki:
Paszkwil, czyli satyra imienna, krytykowała wady konkretnej osoby. Stanowiła tym
samym karykaturę, gdyżportretowała rzeczywistąpostać. Paszkwil nie miałcelów
dydaktycznych. Utwory tego typu wzorowano na twórczości Juvenalisa.
•
Epigramat, który w okresie renesansu miałsporo teoretyków, w tym Juliusza Cezara
Scaligera. Założono, że powinien spełniaćzasadębrevitas (zwięzłość) i arqutia
(celność). Ponadto miałskladaćsięz prooimion (wstęp), narratio/argumentum oraz
peroratio.
•
Filip Kallimach:
Włoski humanista, związany z AkademiąRzymskąPomponio Leto, pod groźbąkary
śmierci zbiegłdo Polski. Owocem długiej podróży sąelegie, w których poeta kreował
sięna Odyseusza. W Polsce zająłsięnim arcybiskup lwowski, Grzegorz z Sanoka, na
cześćktórego Kallimach napisał kilka utworów, w tym biografię. MuząKallimacha
była Fannia, jego kochanka, z którąpomagałspotykaćmu sięGrzegorz z Sanoka.
•
Konrad Celtis:
Byłpoetąuwieńczonym. Do Krakowa przyjechałzachęcony sławątamtejszej uczelni
i chęciąkształcenia się. Nie mogąc wykładać, postanowiłzwiedzićpółnoc kraju, w
tym Gdańsk i Malbork. Byłjednym z założycieli humanistycznego stowarzyszenia
Sodalitas Vistulana.Pisałody na cześćswojej kochanki, Hasilinie
•
Pawełz Krosna:
Nie identyfikowałsięz Polską, uważałsiebie za Rusina, częśćżycia spędziłna
Węgrzech, gdzie powstało większośćjego tekstów. Jego poezji zarzuca się
anachroniczność, tworzyłzaśgłównie panegiryki na cześćswoich węgierskich
protektorów. Byłjednak znakomitym pedagogiem, wykładałliteraturęklasycznąi
wykształciłkilku poetów.
•
Jan z Wiśliczy:
UczeńPawła z Krosna. Napisałepos historyczny Bellum Pruteum opisujący bitwę
pod Grunwaldem. Byłon owocem nowego zainteresowania historiąrozpoczętego
przez Jana Długosza.
•
Jan Dantyszek:
UczeńPawła z Krosna. Związałsięz dworem królewskim, dzięki czemu odbyłpodróż
po całej Europie celem kształcenia się. W następnych latach sporo podróżowałpo
europejskich dworach jako dyplomata. Korespondowałz Erazmem z Rotterdamu,
poznałosobiście Tomasza Morusa, Filipa Melanchtona oraz Hernana Cortesa. W
czasie służby dyplomatycznej tworzyłniewiele, między innymi epitalamion na ślub
Bony i Zygmunta, napisałjednak wiele listów. Jego kariera poetycka zaczyna siępo
powrocie do kraju, tworzyłwtedy dydaktycznąpoezjępoświęcona pochwale cnoty.
Nierzadko tworzyłteżpoezjęo tematyce politycznej, religijnej czy erotycznej, pisząc
o swojej kochance austriackiej Grynei. Jest równieżautorem pierwszej w literaturze
polskiej autobiografii.
•
Mikołaj Hussowczyk:
Związany z biskupem Erazmem Ciołkiem, kształciłsięw założonej przez niego
akademięw Rzymie. Zasłynąłodąo żubrze, napisaną na zamówienie swojego
opiekuna, która początkowo dedykowana miała byćpapieżowi. Ten niestety zmarł,
utwór więc otrzymała królowa Bona.
•
Andrzej Krzycki:
Wykształcony w Krakowie i renesansowej Bolonii, dzięki wrodzonym cechom i
koneksjom rodzinnym szybko osiągnąłszczyt kariery kościelnej i został
arcybiskupem gnieźnieńskim oraz prymasem Polski. Tworząc w czasach stabilizacji
politycznej i rozwoju kulturalnego, swoimi epigramatami okolicznościowymi
uwieczniałważne okazje, takie jak przebudowa Wawelu. Zasłynąłjednak głównie
dzięki paszkwilom, które wymierzałw swoich przeciwników. Pozostawałte żw
niełatwych stosunkach z królowąBoną, do której pisał naprzemiennie panegiryki i
paszkwile. Utrzymywałlistownąkorespondencjęz Erazmem z Rotterdamu, którego
usiłowałzaprosićdo Polski.
•
Klemens Janicjusz:
Byłsynem chłopa, wykształciłsiędzięki pomocy Andrzeja Krzyckiego i byłzwiązany z
jego dworem w Gnieźnie. Pisałwtedy, na zlecenie protektora, epigramaty o
arcybiskupach gnieźnieńskich. Po śmierci Krzyckiego związałsięz Piotrem Kmitą,
wojewodąkrakowskim, dzięki któremu odbyłpodróżdo Padwy. Pod jego
mecenatem pisałsatyry na szlachtę. Wkrótce przed wyjazdem z Padwy otrzymał
laur poetycki.
•
Pieśni, Jan Kochanowski
Ozbiorze:
Wydany jako Pieśni księgi dwoje dwa lata po śmierci poety
•
Dwuksiąg zawiera oprócz 49 pieśni (25+24) kilka dodatkowych tekstów; to raczej dzieło drukarza,
niżpoety
•
Czego chcesz od nas Panie:
Śpiewana była jako pieśńkalwińska, luterańska i katolicka
•
Religijnośćutworu określana jest jako humanistyczna lub metafizyczna
•
Bóg ukazany jest tu jako deus artifex, apoeta chwali Go jako niewidzialnego budowniczego
widzialnego świata, który z kolei przedstawiony jest jako harmnonijny
•
Pieśni księgi dwoje;
Zjednej strony Kochanowski czerpałz tradycji ludowo-religijnej pieśni jako utworu do śpiewania, z
drugiej z tradycji antycznej pieśni jako utworu do czytania
•
Inspiracjęantykiem w przypadku Pieśni wyznacza zasada imitatio; Kochanowski naśladował
zwłaszcza Horacego
•
Najbardziej niezależne od Horacego pozostająutwory miłosne, te z kolei naznacza petrarkizm
•
Na podstawie tematyki w zbiorze można wyróżnićutwory autoteliczne, obywatelskie, moralne,
biesiadne i miłosne
•
W Pieśniach można znaleźćteżróżne rejestry stylistyczne: wysoki dla utworów autotelicznych i
obywatelskich, a niski dla utworów biesiadnych
•
W Pieśniach horacjańskąfiguręMecenasa Kochanowski zastępuje postaciąswojego przyjaciela i
patrona, biskupa Piotra Myszkowskiego
•
Pieśńświętojańska o sobótce:
Nawiązanie do tradycji pastoralnej, uzasadnienie wybory życia ziemianina
•
Naśladowanie epod Horacego i Georgik Wergiliusza
•
Występuje tu nawiązanie do mitu o złotym wieku ludzkości
•
Pieśni kilka:
11 utworów pochodzących najpewniej od wydawcy, nie od poety
•
Do zbioru dołączone było także epicedium Ośmierci Jana Tarnowskiego opisujące życie i czyny
kasztelana krakowskiego
•
Fraszki, Jan Kochanowski
Ozbiorze:
Wydane po raz pierwszy w 1584 roku
•
Fraszki sąprzede wszystkim obrazem życia społeczno-obyczajowego w Rzeczypospolitej. Stanowią
one bowiem bogaty komentarz do rzeczywistości, która otaczała poetę
•
Tytułpodkreśla wernakularny charakter zbioru; wywodzi siębowiem z języka włoskiego, w którym
frasca oznacza dosłownie gałązkę, w przenośni zaśdrobiazg, cośnieznacznego
•
Fraszki jako przykład epigramatyki:
Epigramaty, czyli krótkie, wierszowane utwory, powstawały jużw starożytności. Nawiązywały
zawsze do krążących wśród ludzi żartów czy anegdotek
Najbardziej znanym zbiorem epigramatów jest Antologia grecka zapisana przez
konstantynopolitańskiego uczonego Maksimosa Planudesa w XIV wieku; Kochanowski znał
ten zbiór
○
Innym ważnym zbiorem epigramatów była Księga epigramatów Marcjalisa, rzymskiego
poety. Znałgo zarówno Krzycki jak i Kochanowski
○
Innym ważnym źródłem w epigramatyce Kochanowskiego były anakreontyki, które wiernie
naśladował; kilka ich przekładów zamieściłw Foriceniach
○
•
Charakter Fraszek Kochanowskiego:
Pomimo deprecjonującego charakteru wobec własnych Fraszek, zbiór ten zawiera nie tylko
niepoważne, humorystyczne utwory. Znajdująsiętu również epigramaty filozoficzne,
moralizujące, dydaktyczne
•
W satyrycznych fraszkach Kochanowski zarówno potępiałczyny konkretnych osób, dochodząc do
konkluzji o ogólnej wartości moralnej, jak i zarówno zabawne przywary konkretnych postaci
•
Fraszki oparte sąteżna popularnym toposie theatrum mundi; Kochanowski wykorzystuje też
motywy wanitatywne (fraszki cokolwiek czynimy…)
•
Treny, Jan Kochanowski
O dziele:
Opublikowane w 1580 roku
•
Koncepcja dzieła i okoliczności powstania:
Treny powstały pod wpływem śmierci córki poety, Urszuli. Sąwięc kreatywnym wykorzystaniem
znanego gatunku antycznego. W tradycji rzymskiej, treny pisano okolicznościowo, wygłaszano je
na pogrzebie bliskiej lub znanej osoby
•
Tworzono wcześniej cykle trenów, zazwyczaj jednak przyjmowały one konwencjęsielankową.
•
Kochanowski więc wybrałtradycyjny gatunek, potraktowałgo jednak nowatorsko. Jego cykl 19
utworów nie posiada konwencji sielanki, trenów nie należy jednak czytaćosobno.
•
Okoliczności publikacji z kolei skłaniajądo tego, aby stwierdzić, że Kochanowski w zbiorze tym
widziałukoronowanie swojej twórczości
•
AntycznośćTrenów:
Treny realizująrenesansowąpoetykęnakazującąliczne odniesienia do tradycji literatury
starożytnej, co widaćchociażby w Trenie V,w którym przywołany zostaje Heraklit czy Symonides.
•
Badacze podkreślajątakże niebagatelny wpływ Antologii greckiej na twórczośćKochanowskiego,
szczególnie na Treny
•
Nie brak jednakże odwołańnowszych; Kochanowski ewidentnie inspirowałsięskargami Petrarki
obecnymi w jego Canzoniere, który opłakiwałśmierćukochanej
•
Interpretacje Trenów:
Naiwnie realistyczna interpretacja zakłada, że Treny sąfaktycznie świadectwem realnej żałoby ojca
po stracie córki. Trudno jednak wierzyćw tąinterpretację, choćby z racji tego, że w podobnym
czasie zmarłbrat poety, dużo w jego życiu ważniejszy niżkilkunastomiesięczne dziecko. Z tego
powodu niektórzy krytycy twierdzą, że Urszula nigdy nie istniała
•
Niezależnie od tego, Treny czytaćmożna jako filozoficznąanalizępoglądów autora stanowiących
mieszankęstoicyzmu, epikureizmu i horacjanizmu. Poeta podważa możliwośćracjonalnego
postępowania w obliczu życiowej tragedii a tym samym podważa sam sens filozofii
•
Można patrzećna Treny z perspektywy religijnej, jako podważanie katolickiej wiary w dobrego
Boga w obliczu tragedii życiowych. Jednocześnie, Treny mogąbyćteżrozliczeniem z kalwińską
doktrynąo predestynacji, która w czasach Kochanowskiego była dośćpopularna (por. Mik ołaj Rej i
jego religijność)
•
Elegiarum libri IV, eiusdem Foricoenia sive Epigrammatum libellus, Jan Kochanowski
O dziele:
Tom opublikowany w 1584 roku po śmierci autora
•
•
Metryka utworów oparta była na poezji rzymskiej, zwłaszcza na elegiach Katullusa
•
Sam tom jest dośćniejednorodny; poza elegiami zawiera liczne utwory okolicznościowe
O Foricoeniach:
Zbiór fraszek łacińskich nawiązujących do epigramatyki greckiej i rzymskiej oraz nowołacińskiej.
•
Świadczy o ogromnym oczytaniu autora; pojawiająsiętam nawiązania do Safony, Anakreonta
(przekłady jego utworów), Terencjusza, Plauta, Lukrecjusza, Marcjalisa, Katullusa i Petrarki
•
Tytułjest grąsłowną; oznacza on dosłownie biesiadowanie poza domem (foris -poza domem,
coena -uczta)
Podkreśla to konwiwialny charakter Foriceniów;pisane były przez Kochanowskiego pod
wpływem rozmów i żartów z przyjaciółmi podczas uczt. Sątym samym świadectwem życia
intelektualnego i towarzyskiego humanistów
○
•
Zbiór zacząłpowstawaćpodczas pobytu Kochanowskiego w Padwie, kole jne utwory dopisywałdo
końca życia porządkując swój dorobek
•
O Elegiach:
Zbiór elegii podzielony jest na cztery księgi. Zaczęły powstawaćw Padwie, porządkowane przez
autora do końca życia
•
Pojawiająsięw zbiorze erotyki skierowane do Lidii; trudno jednak stwierdzićna ile jest to kreacja i
konwencja, a na ile wyznanie realnych uczućpoety
•
Francesco Petrarka
Życie i poglądy:
Zarówno życie jak i twórczośćpoety porządkowało uczucie do Laury. Najpewniej jednak realny
jego związek byłepizodyczny. W rzeczywistości uczucie to było czysto konwencjonalne, sposób
jego przeżywania i opisu zaczerpnięty zostałz poezji prowansalskiej i Boskiej komedii Dantego
•
Petrarka sformułowałteżoryginalne, jak na swojąepokę, poglądy na poezję. Uważał, że poeta jest
natchnionym twórcą, który powinien kierowaćsiętylko pięknem i prawdą. Poza wartością
estetycznąpoezji dostrzegałteżjej utylitarne znaczenie. Dystansowałsięjednak od polityki.
•
Humanizm poety:
Byłpoetąuwieńczonym, tytułten proponowałmu zarówno Uniwersytet Paryski jak i władze
Rzymu. Oprócz tego byłprekursorem modelu mecenatu. Jego protektorem byłkról Rzymu
•
Fascynacjęantykiem Petrarka łączyłz chrześcijaństwem. Chciałpołączyćchrześcijański
światopogląd ze stylem mistrzów starożytnych.
•
Twórczośćłacińska:
Epos Africa miałnaśladowaća nawet i przewyższaćEneidęWergiliusza. Opisuje on wojny punickie
skupiając sięprzede wszystkim na postaci Scypiona Afrykańskiego. Dzieło jednak popularne było
przed ukończeniem, ostatecznie okazało siębyćprzeciętne.
•
Ważnym elementem dorobku Petrarki sąjego listy, pisane zarówno proząjak i wierszem. Sam
poeta ceniłje i porządkował, licząc, że w przyszłości będączytane. Listy pisane wierszem sąjednak
nadmiernie stylizowane na twórczośćrzymską.
•
Poeta pisałteżliczne traktaty moralne i historyczne. Uwidacznia sięw nich fascynacja starożytnym
Rzymem i jego historią.
•
Twórczośćwłoska:
Tryumfy to zbiór utworów opisujących tryumfy kolejnych cnót nad grzechami. Ostatni, najdłuższy
utwór opisuje jednak tryumf wieczności, która według Petrarki jest ostatecznym celem życia.
Poemat miałprzewyższaćBoskąKomedię. Mimo śmiałych zamiarów poeta ceniłwłoską twórczość
mniej od łacińskiej
•
Canzionere to najbardziej znane dzieło Petrarki. To zbiór prawie 400 utworów wierszowanych.
Wiele z nich opisuje miłośćpoety do Laury, bardzo często w miejscem lirycznym jest piękny ogród.
Canzionere ustanowiło niejako nowy model dla europejskiej liryki.
•
Odprawa posłów greckich, Jan Kochanowski
Oteatrze w renesansowej Polsce:
Teatr nie cieszyłsiężadnym powodzeniem; magnateria wolała być mecenasem poetów czy
artystów, którzy mogli uchwycićjej wielkość. Dostojnicy Kościoła równieżnie wykazywali
zainteresowania dramatem
•
Istniały jednak inne, mniejsze kierunki rozwoju dramatu
Dramat humanistyczny rozwijający sięw kręgu Akademii Krakowskiej, który w drugiej
połowie XVI wieku przekształciłsięw dramat szkolny w środowisku jezuickim
○
Dramat religijny popularny wśród duchowieństwa
○
Dialogi religijno-polemiczne popularne w kręgach reformatorów
○
Dramat mieszczański (słabo rozwinięty)
○
•
Odprawa na tle epoki:
Dzieło Kochanowskiego nie było związane z żadnąz powyższych tradycji, jednakże ze względu na
filologicznąrecepcjętradycji tragedii antycznej, zbliża siędo dramatu humanistycznego
•
W Akademii Krakowskiej raczej nie zajmowano siętragediąantycznątrwale, choćwykładano ją.
Znano przede wszystkim Eurypidesa i Ajschylosa, zaśz twórczości rzymskiej Senekę, a z komedii
Plauta i Terencjusza
•
Spektakle wystawiano w środowisku żakowskim w bursach; nie była to więc stricte oficjalna
działalnośćakademicka, pozostawała jednak w związku z Akademią
•
Sama Odprawa związana była jednak ze zgoła innym środowiskiem; wawelskim dworem
królewskim
•
Miejsce Odprawy wtwórczości Kochanowskiego:
Konsekwentnie należy łączyćOdprawęzłacińskim okresem twórczości Kochanowskiego
•
Powstała najpewniej w podobnym okresie i warunkach co przekład księgi Iliady Homera i
fragmentów Alekstis Eurypidesa w wykonaniu Kochanowskiego. Świadczy to o dogłębnej
znajomości greki przez poetę
•
Tragedia pozostawała najpewniej teżpod wpływem pobytu poety w Padwie, gdzie mógłpoznać
renesansowy teatr włoski
•
Odprawa na dworze królewskim:
Dzięki tej grupie docelowej, Odprawa mogła bazowaćna humanistycznych nawiązaniach do
antyku; trafiała bowiem do wykształconych dworzan
•
TreśćOdprawy powstała najpewniej pod wpływem sytuacji politycznej lat 1577-1578 i wskazówek
płynących od Jana Zamojskiego, doradcy króla
•
Prapremiera odbyła sięz okazji ślubu Jana Zamojskiego; obecny byłna niej król Stefan Batory
•
Przesłanie polityczne Odprawy jest dziśniejasne; najpewniej jednak skierowane było bezpośrednio
do króla i szlachty, zachęcało do zrezygnowania z ofensywy w wojnie moskiewskiej i przejściu do
defensywy
•
Inne utwory polskie Jana Kochanowskiego
Muza:
•
Określana mianem manifestu poetyckiego Jana Kochanowskiego, w oparciu o koncepcje poetów
Plejady przedstawia poglądy poety na jego własnątwórczość
•
Kochanowski odznaczałsiędumątwórczą, uważałswojąpoezjęza elitarnąi niedostępną. Twierdził
jednak, że najważniejsza dla poety jest sława i uznanie oraz pielęgnowanie własnej cnoty
Satyr albo dziki mąż:
Utwór dedykowany królowi Zygmuntowi Augustowi
•
Retoryczna przemowa, którątytułowy satyr wygłosił przed królem. Swojąformąnawiązuje do
teatralnych prologów
•
Satyr krytykuje polskąszlachtę; uważa spory religijne za bezsensowne, krytykuje przestarzałąi
wyniszczającąprzyrodęgospodarkę, potępia próżność, chciwośći prywatę. Napomina także króla,
wskazując, że powinien byćwzorem do naśladowania
•
W starożytności, postaćsatyra utożsamiano z Sokratesem. Kochanowski zaśmógłzaczerpnąć jąod
Erazma z Rotterdamu (pojawia sięw Adagiach)lub z folkloru
•
Zuzanna:
Utwór dedykowany Elżbiecie z Szydłowca Radziwiłłównie
•
Realizuje popularny w renesansie motyw zaczerpnięty z Księgi Daniela.Opisuje historięZuzanny,
którąw kąpieli podglądało dwóch mężczyzn. Szantażowali ją, iżmusi sięim oddaćlub
rozpowiedzą, jakoby dopuszczała sięcudzołóstwa
•
Zuzanna wybrała czystość, odmówiła stosunku z mężczyznami. Z tego powodu postawiono ją
przed sądem; prawdy dociekłjednak zesłany przez Boga prorok Daniel, który obroniłZuzannę
•
Poemat, zwłaszcza dedykowany kobiecie, stanowi przykład parenetyki
•
Szachy:
Poemat dedykowany synowi Jana Tarnowskiemu, Janowi Krzysztofowi Tarnowskiemu
•
Jest to poemat heroikomiczny, wzorowany na dziele włoskim o takim samym tytule
•
Fabuła dotyczy pojedynku szachowego Borzuja i Fiedora, książąt duńskich, ubiegających sięo rękę
Anny, córki Tarsesa. Gra toczyła sięwiele dni, w końcu Fiedor, w którym zakochana była Anna,
zacząłprzegrywać. Poradziła mu jednak jak stoczyćrozgrywkędo końca, tak, by wygrać.
•
Utwór opisuje pojedynek szachowy w sposób niezwykle dramatyczny, dokonuje personifikacji
szachowych figur. Kochanowski opisywałnawet całe sceny batalistyczne rozgrywające sięna
planszy
•
Tym samym, utwór wyraźnie istnieje w napięciu między wysoką, homeryckątradycjąeposu
bohaterskiego, a niskątradycjągry w szachy
•
Pamiątka:
Epicedium, czyli utwór żałobny, poświęcony Janowi Baptyście Tęczyńskiemu, który zmarłpojmany
przez Duńczyków, gdy płynąłdo Szwecji po swojąnarzeczoną
•
Zawiera liczne elementy epickie, takie jak opis podróży morskiej czy walki z nieprzyjacielem
•
Dryas Zamechska:
Polska wersja łacińskiego tekstu, który Kochanowski napisałz okazji pobytu Stefana Batorego w
dworku myśliwskim Jana Zamojskiego
•
Utwór wygłoszony miałbyćw formie widowiska, przez aktorów przebranych za Pana, driady i
nimfy. Miało byćto powitanie króla w Zamchu koło Biłgoraja, gdzie Zamojski miałposiadłość
•
Jezda do Moskwy:
Utwór napisany na zamówienie Krzysztofa Radziwiłła, w panegiryczny sposób opisuje jego wjazd
do Moskwy i jej podbicie
•
Gatunkowo jest to hodoeporikon; opisuje bowiem podróż, szczegółowo skupiając sięna
krajobrazie, architekturze, ale także zwyczajach i cechach ludności miejscowej
•
Jest to nietypowy dla Kochanowskiego utwór, zawiera asonanse. Może byćto wynik
niedopracowania i pośpiechu lub teżnieudolna stylizacja na Pindara
•
Tłumaczenia Jana Kochanowskiego
Fenomena:
Parafraza łacińskiej, spisanej przez Cycerona, wersji poematu Fenomena autorstwa greckiego
astronoma Aratosa z Soloj
•
Kochanowski tłumaczyłz łaciny z racji braku dostępu do tekstu greckiego, nie z powodu
nieznajomości języka
•
Poemat ten opisuje niebo widziane z Europy Zachodniej; wskazane sąw nim najważniejsze
konstelacje.
•
Monomachija Parysowa z Menelausem:
Przekład fragmentu trzeciej księgi Iliady Homera, a dokładniej opisu walki Parysa i Menelaosa
•
Utwór liczy tylko 450 wersów, jest jednak pierwszym przekładem Iliady na język polski.
•
•
Do dziśnie wiadomo, czy Kochanowski tłumaczyłlub próbował przetłumaczyćcałośćIli ady
Alcestis męża od śmierci zastąpiła:
Próba przekładu fragmentu Alcestis Eurypidesa
•
Przekład wierszem białym, z licznymi przerzutniami, jedenastozgłoskowcem. Była to forma
niezwykle nowatorska w Polsce, najpewniej inspirowana dramatami włoskimi
•
Kochanowski żywo interesowałsiępostaciąAlcestis; opisałjątakże w zbiorze Wzór pańmężnych
będącym przykładem literatury parenetycznej
•
Psałterz Dawidów:
•
Napisane w okresie czarnoleskim, wydane w 1579 roku
•
Parafraza Księgi Psalmów Jana Kochanowskiego jest wynikiem konfliktu. Z jednej strony, w obliczu
sporów religijnych, poeta chciał, by jego przekład byłwierny. Z kolei, świadomy swojego talentu
pisarskiego, chciałby parafraza była przede wszystkim piękna
•
Za swojąwielkąinspiracjęKochanowski uważałszkockiego poetęGeorge Buchanana, autora
nowego tłumaczenia Księgi Psalmów na łacinę
•
Nie należy jednak oddzielaćPsałterza od reszty twórczości Kochanowskiego; równieżw nim widać
poglądy, osobowośći styl autora
•
Widoczne jest to chociażby w sposobie ukazania Boga; Kochanowski złagodziłwizerunek Stwórcy
Poezja renesansowa
Lit. staropolska Strona 1
