Pobierz Poezja włoska XV i XVI w. - dzieła wybrane i więcej Egzaminy w PDF z Historia i teoria literatury tylko na Docsity!
Poezja w XV wieku
1374 r. śmierć Petrarki → długo brakuje godnego następcy; Benedetto Croce: “wiek po Petrarce to wiek bez poezji”;
Dwie linie wywodzące się od Petrarki:
- PETRARKIZM - naśladująca Petrarkę;
- ANTY PETRARKIZM - stanowisko krytyczne wobec Petrarki.
Imitacja oraz emulacja jak kluczowe hasła dla XV wieku. 1 poł. XV wieku to próba uporania się z twórczością Petrarki, w 2 poł. pojawia się kreatywizm. 2 poł XV wieku to Poliziano i Boiardo (poezja liryczna, Orlando Innamorato), Wawrzyniec Wspaniały, Jacopo Sannazaro. Wcześniej poezja dworska (poesia cortigiana), często rimatori, a nie poeti.
PETRARKIZM
XV i XVI wieczny (charakter naśladownictwa i czas): XV wiek: petrarkizm heretycki (wielotorowość, brak systemacji, wiele linii pokrywających); XVI wiek: petrarkizm ortodoksyjny (przełomowa działalność Pietro BEMBO → kwestia wzorca literackiego dla twórczości rodzimej → jako pierwszy dostrzega kwestie czysto językowe → Petrarki dla liryki, Boccaccio dla prozy → DIALEKT TOSKAŃSKI.
p. ortodoksyjny - wierne naśladownictwo, Petrarka jako jedyny model, ale jest to model duchowy, przejęcie myśli i przesłania, modele i tematy literackie zmieniają się. p. heretycki - repertuar językowy, wielu autorów, wiele ośrodków, nie odwołują do myśli, są wierni wtórne czyli wobec formy (hiperbola, paradoks), przez co bliscy modelowi.
petrarkizm dworski (poeti cortegiani) - pierwszy chronologicznie, hybrydyzm stylistyczny i językowy (zwroty z Petrarki, tradycji toskańskiej, tradycji lokalnej - dialektyka, latynizmy; nowatorska forma → eksperymenty formalne, poezja eklektyczna, niejednorodna; poezji okazjonalna w obrębie konwencji dworskiej; Giusto de’ Conti - Bologna, Rimini; wydanie w 1440 Canzoniere “La bella mano” : zbiór przełomowy dla 1 poł. XV wieku przemyślany jak canzoniere Petraki; odzwierciedla duchową przemianę; cieszy się popularnością → naśladownictwo staje się bardziej świadome, choć nadal utrzymuje się niejednorodność.
TŁO HISTORYCZNE
wybór wzorca językowego : wygrana toskańskiego nad łaciną humanizm, a renesans humanizm jest silnie związany z dworem, mecenat lokalny wpływa na rozwój artystyczny, początek: 1396 list do Konstantynopola - symboliczny, zaprasza adresata do Florencji by uczył greki, Salutati Coluccio, jest przełomowy, bo pojawia się świadomość potrzeby poznania kultury greckiej, zaproszenie jest oficjalne w imieniu miasta Florencji (Coluccio jest kanclerzem) → zrównoważenie kultury greckiej i rzymskiej; koniec: 1492 śmierć Wawrzyńca Wspaniałego → zmiana kulturalna, zmiana sytuacji politycznej - początek wojen włoskich;
Florencja wiedzie prym kulturalny we Włoszech w XV wieku, dwór Medyceuszy; humanizm mocno związany z kultura dworska, a więc elitarny, w przeciwieństwie do renesansu, który rozprzestrzeni się na Włochy i świat; system klienteli → wolność od trosk materialnych, ale też ograniczenie artystyczne
Wiek XV
zarazy w XIV wieku (1347-8); wiek XV: przełomowy pokój w Lodii 1454 r.; dojście do równowagi sił trwało długo; kwestia kościoła i jego reformy: uspokojenie schizmy wschodniej (1415 jednocześnie 3 papieży, wielowładztwo, sobór w Konstancji uspokaja sytuację); 1431-1439 sobór w Bazylei, ruchy religijne chcą reformy - również o charakterze międzynarodowym; Państwo Kościelne, a Wenecja: Kościół próbuje odbudować swój autorytet, co manifestuje się przepychem, przebudową Rzymu; Wenecja prowadzi silną politykę ekspansji → narusza granice pozostałych miast włoskich (konflikt z Mediolanem i Emilią Romanią, należącą do Państwa Kościelnego); od komuny podesty do signorii: (najpierw Mediolan - Visconti, Sforzowie 1450 r.), przebudowa Florencji (formalnie republika, w praktyce signoria, panowanie Kosmy I, Piotra Podagryka i Wawrzyniec Wspaniały do 1492 roku). zagrożenie tureckie: upadek Konstantynopola, następna jest Italia → 1454 pokój w Lodi trwający do śmierci Wawrzyńca, potem konflikt między Neapolem, a Mediolanem → wojny włoskie powstawanie wielkich monarchii: Francja i Hiszpania - rządz scentralizowany i poszukiwanie nowych terytoriów, ostatni moment na centralizację władzy dla Włoch 1453 upadek Konstantynopola: sygnał dla Włochów, przyspiesza migrację intelektualistów greckich do Włoch → przyspiesza studia nad antykiem, ułatwia rozprzestrzenianie się filozofii greckiej, Marsilio Ficino opracowuje pisma Platona; ośrodek kulturalny w Europie przesuwa się zdecydowanie na zachód (do tej pory dwa ośrodki wschód i zachód), gdzie mamy kulturę wschodnią i zachodnią;
Francesco Petrarka: ojciec humanizmu; nie do końca akceptowany, ponieważ pisał również w volgare! humanizm jest łaciński - dominacja łacina, twórczość w języku łacińskim ; zmiana to poł. XV wieku i odwrócenie tendencji.
Cechy humanizmu:
- silne powiązanie z miastami (powiązanie z historią, od komun do signorii);
- element wiążący różne ośrodki to Petrarka i jego twórczość;
- twórczość Petrarki zaczyna być znana w Europie (pełny rozkwit wiek XVI).
Postaci: Coluccio Salutati ( kanclerz, filolog, bibliofil, poszukiwacz rękopisów, miłośnik Petrarki i Boccaccia! ograniczenie do dzieł łacińskich, pierwszy tłumacz na język łaciński utworów Petrarki w volgare, także fragmentów Boskiej Komedii → łacina językiem elit, pisanie w volgare traktowane jako błąd) i Leonardo Bruni ( uczeń Salutatiego, tłumaczył na grekę, kanclerz Florencji → intelektualiści silnie zwiazani z kultura i polityka miasta → humanizm obywatelski);
moment przełomowy: poł. XV wieku Leon Battista Alberti związany z humanizmem obywatelskim, dokonuje przełomu proponując zrównoważenie wzorców antycznych z
przyjemność poprzez estetykę - uporządkowana struktura dzieła literackiego, dzieło sztuki jako wytwór intelektu - wysublimowany, wysmakowany kształt; chwilowa inspiracja musi być przepuszczona przez formę - imitacja (naśladownictwo) i emulacja (współzawodnictwo), naśladują wzorce, a także z nimi konkurują.
twórcy łacińscy: Antoni Beccadelli (Panormita) autor Hermaphroditus ! dwujęzyczność humanizmu (1 poł. łacina, 2 poł. volgare); trudności z odejściem od wzorca Giovanni Pontano (Neapol, myśliciel, poeta)
przełom językowy w XV wieku: volgare utrzymuje się w twórczości pochodzenia ludowego, twórczość łacińska powstaje na podstawie wzorców antycznych, volgare rozwija się w oparciu o tradycje lokalne (poezja rycerska); przełom w 1441 r. Florencja Leon Battista Alberti wprowadza certame coronario (konkurs poetycki o wieniec jedynie dla twórców piszących w volgare).
1 poł. XV wieku całkowita dominacja łaciny, 2 poł. przewaga volgare → dwujęzyczność widać wyraźnie podążanie za wzorcami lokalnymi.
twórczość Boiardo jako moment przełomowy, wybiera dialekt toskański, ale widać też wpływy jego dialektu rodzimego
1435 r. pojawia się kwestia języka na dworze papieskim → język mówiony, a język pisany, pojawiają się wątpliwości wobec bezwzględnej dominacji łaciny Leonardo Bruni dochodzi do wniosku, że już w starożytności istniała dwujęzyczność, utrzymywał jednak podział na łacinę do literatury, a volgare do mówienie na codzień; Flavio Bindo z Forli uważa łacinę i volgare za 2 równoważne formy, postrzega volgare jako wynik barbaryzacji łaciny; Florencja podnosi dialekt do równorzędnej rangi, silna pozycja i trzy korony; Leon Battista Alberti 1441 r. certame coronario; Wawrzyniec Wspaniały to odwrócenie proporcji, dążenia epoki, literatura jaki element polityki; otoczony przez twórców łacińskich, ale także tych piszących w volgare - Cristoforo Landino i cykl wykładów na temat Dantego i Petrarki (łacina nadal postrzegana jako niezbędny element edukacji). 1440 r. powstanie pierwszego canzoniere mającego za wzorzec Petrarkę, o charakterze homogenicznym; Petrarka powoli staje się najważniejszym wzorcem w XV wieku, w XVI wieku w Europie → Giusto de` Conti , canzoniere krąży po całej Italii, odnosi ogromny sukces , 153 utwory “La bella mano”, nawiązuje 199 i 200 do sonetów o rękawiczce, jest to model jeszcze zawierający inne elementy, figury charakterystyczne dla Petrarki, poszczególne wersety, brak przetrawienia sensu twórczości Petrarki, nie bliża się jeszcze do twórczości Petrarki, 1472 publikacja, inspiruje innych autorów: Boiardo (Ferrara, Amorum libri w volgare), Jacopo Sannazaro (Arcadia, Neapol).
powtarzają się słowa la bella mano ; motyw rękawiczki i dłoni dla całego Canzoniere odklejanie się od łaciny i przechodzenie na teren volgare, układanie języka na nowo środki stylistyczne charakterystyczne dla Petrarki: chiazm, antyteza, pytania retoryczne, powtórzenie - anafora
klasyczny sonet (układ rymów) jako forma naśladowania Petrarki, spłaszczenie sensu Petrarka jako wzorzec niezrozumiały, nawiązania głównie w kwestii formalnej Petrarka jako wzorzec, naśladownictwo aspektów językowych; w XVI wieku wzorze absolutny soave spirito, anima, soave donna jako uanielona - u Petrarki model powszechnie naśladowany w całej Italii
Antonio Tebaldeo przedstawiciel Petrarki pre barokowy, kunsztowność naśladownictwa, poezja oparta na koncepcie, szokowanie konceptem by olśnić słuchacza rozbudowanie metafor petrarkowskich ( bianchezza … ); padał śnieg i świeciło słońce ( fioccava e che sole era ) → antyteza; cum - zmieszanie z łaciną; liczne powtórzenia i anafory; u Petrarki przesłanie miało głębszy charakter, tu Tebaldeo czerpie motywy z twórczości Petrarki, potęguje je i nawet przekrzywia; naśladownictwo wierne strukturze formalnej i początkowemu motywowi, prowadzi do zaskoczenia czytelnika.
Serafino Aquilano zabawa językiem, zlepianie toposów Petrarki, dyskutuje z ventaglio → przedmiot jako pretekst do poezji; wachlarz, który zasłania ukochaną, tworzy fresco vento (metafora kobiety); osadzenie twórczości w formach toskańskich ( serria - sarebbe); antytezy, kunszt rozpracowanych konceptów; koncept jako temat sam w sobie.
Il Cariteo (katalończyk, działający w Neapolu), canzoniere pojawia się na początku XV wieku, związanym z humanizmem łacińskim → długie wpływy literatury łacińskiej wpływ Wergiliusza - skłonność do twórczości o charakterze bukolicznym zestawieniem między krajobrazem, a stanami emocjonalnymi podmiotu rozbudowane porównanie czasownik, który pojawia się na końcu wersu (wpływ łaciny)
strambotto - krótka forma, 8-wersowa, powrót do wzorca zaproponowanego przez Giusto deConti, cały obraz skupiony na jednym motywie ( _si spoglia il guanto_ ) konceptualizm, zabawa językowa. POEZJA DWORSKA Wenecja: **Leonardo Giustinian** , 1 poł. XV wieku, wyprzedza Giusto de Conti, pomieszanie kultury humanistycznej i tendencji ludowych, członek nobliwej rodziny weneckiej (greka, łacina), sięga po gatunki związane z tradycją ludową (canzonette, często przy akompaniamencie muzyki), piszę po łacinie i w volgare; nie jest to proste naśladownictwo - osadzone na wzorcach antycznych i literaturze w volgare;
konieczność krążenia pomiędzy dworami → poszukiwanie mecenasu; upowszechnienie wzorca petrarkowskiego; większość jest dwujęzyczna, sięgają po różne gatunki literackie; Niccolò da Correggio - liczne teksty będące imitacją Petrarki, Ferrara; Pandolfo Collenuccio - różne dwory, płodny, poeta przeklęty, pobyt w więzieniu → naśladuje Petrarkę nie tylko formalnie, ale powoli pojawia się też naśladownictwo w głębokości treści.
młodość jest nieodzownie związana z miłością ( fior de soi primi anni ) zwrot ku tradycji: zwrot ku poezji DSN, do twórczości Dante - parlava a lamorosa vita - Dante i rozmowa z aniołem) zapowiada inną twórczość Boiarda: ostatni werset zostanie ponownie wykorzystany w Orlando Innamorato.
FLORENCJA
początkowo humanizm łacińskim, później przełom w kierunku volgare (około poł. XV wieku) → prymat kulturalny w Italii Leon Battista Alberti jako jeden ze zwolenników volgare Bruni, Salutati, Poggio Bracciolini, Cristoforo Landino, Wawrzyniec tu rodzi się humanizm obywatelski , silne zakorzenienie w tradycji literackiej ludowej 1441 certame coronario → przełom; zwycięzca otrzymuje wieniec laurowy; 1403 Leonardo Bruni pisze Laudatio florentinae urbis (prawdziwa tradycja literacka włoska i prawdziwy język mówiony to volgare i Florencja) Alberti: pisze tekst będący pochwałą volgare, ale nie przekreśla łaciny od połowy XV wieku: tradycja volgare i łacińska zaczynają współistnieć ze sobą , dwujęzyczność autorów, dopiero wiek XVI to przewaga volgare rozwój badań filologicznych nad twórczością w volgare: Cristoforo Landino (autor komentarzy do Horacego i Wergiliusza, wydał komedię Dantego z przypisami i komentarzem filologicznym, ozdobiona ilustracjami najwybitniejszych malarzy jak Sandro Botticelli) potem ten model przejmuje Neapol, Ferrara, Wenecja, Mantua Rzym pozostaje pod wpływem łaciny popularność oktawy (strofa o pochodzeniu ludowym) w twórczości Pulciego, Poliziana, Boiarda; metrum wprowadzone przez Boccaccia;
WAWRZYNIEC WSPANIAŁY 1449 - 1492 eklektyzm : współistnienie volgare i łaciny wynika z mieszczańskiego pochodzenia rodu Medici; polityka oparta na kulturze : mecenat, dbałość o wygląd, artyści jako ambasadorzy, świadomość potencjału Florencji; (Poggio a Caiano da vedere :)); dwór Wawrzyńca : Luigi Pulci ( Morgante - parodia eposu rycerskiego), Angelo Poliziano, poeci łacińscy, tendencje antypetrakowskie (Burchiello - utwory prześmiewcze; Il Pistoia), twórczość religijna (Feo Belcari - laudy, sacre rappresentazioni); twórczość: kult piękna jako element pojawiający się w całej twórczości; świadomość i znajomość znaczenia polityki kulturalnej podnoszą wartość twórczości Wawrzyńca; skłonności polityczne widoczne w twórczość → dbałość o równowagę przekłada się na różnorodność tematyczną i formalną; Comento - prosimetrum (proza przeplatana utworami lirycznymi); inspiracja to Dante Vita Nova ; Ambra - poemat mitologiczny pisany oktawa, w volgare, temat metamorfozy, objaśnia miejsce, w którym powstała willa; Owidiusz jako wzorzec; rzeka Ombrone wylewa i nie pozwala na wybudowanie willi, tłumaczy genezę; Nimfale Fiesolano - oparty na Boccaccio; I beoni - odzwierciedlają Tryumfy Petrarki, charakter satyryczny wyśmiewający ówczesne postaci Florencji; La Nencia da Barberino - oktawa, opowiada o miłości do wieśniaczki, pochwała miłości;
Canti carnascialeschi - utwory z okazji bali, zabaw na ulicach Florencji, ludowa inspiracja, pieśni na karnawał; Rappresentazione di san Giovanni e Paolo - nurt literatury religijnej.
SAVONAROLA jako zapowiedź kryzysu Florencji. Początkowo skupia się na Rzymie, potem doprowadza do zmian we Florencji. Przywraca komentowanie Biblii (kazania oparte na ST), pójdzie za nim: Giovanni Pico della Mirandola.
LEONARDO DA VINCI wszechstronność: malarz, rysownik, lekarz, konstruktor, architekt, pisarz (bajki) → kwintesencja humanizmu florenckiego, Libro della pittura (traktat o malarstwie); czerpie z nauki, połączenie nauki i sztuki; spostrzegawczy - liczne aforyzmy funkcjonujące do dzisiaj.
WAWRZYNIEC WSPANIAŁY - dzieła
sonety ze zbioru Rime : poetyka del rifugio e del refrigerio (ukojenie): ukojenie w postaci snu lub przyrody; główny wzorzec to Petrarka, ale również twórczość florencka; refleksja nad losem i upływem czasu (temat powracający w całej twórczości); okrutność losu, który daje i odbiera nadzieję; stylistyczne zakorzenienie w Petrarce : antytezy, ale również refleksja; 2 sonet: inspiracja Solo et pensoso, Di pensier in pensier - paradoksy, antytezy; twórczość literacka silnie nakłada się na życie prywatne Wawrzyńca.
Comento : inspiracja: Vita Nova : nie tylko wpływ formalny, ale również tematyczny i stylistyczny (DSN); słowa klucze DSN: gentil viso, bellezza, kobieta, która upiększa otoczenie, w którym się pojawi; wpływ również Petrarki (paradoks); 2 sonet: twórczość najbardziej samodzielna autokomentarze jako świadectwo świadomości literackiej Wawrzyńca; poetyka ucieczki: sen jako ucieczka od problemów.
La Nencia da Barberino inspiracja twórczością ludową → oktawa; dystans wobec świata przedstawionego (wyczuwalna sympatia wobec bohaterów); parodia poezji miłosnej i konwencji pasterskiej; pasterz o ukochanej → obraz topiczny duże zainteresowanie ludowością.
Canzona di Bacco ( z Canti carnascialeschi ) ballada; wers 8 - sylabiczny; temat refleksji i przemijalności; pieśń wykonywana podczas korowodów; kontrast.
topos amenus
styl : Czuć dystans autora, lekkość i elegancja. Brak głębszych przesłanek. Podobieństwo do Botticellego. Bogactwo opisu. Świetnie włada słowem. Lekkość, a zarazem precyzja. Wszystko da się opowiedzieć poprzez mit, mitologia jako klucz do zrozumienia świata. Fuzja tradycji klasycznej i ludowej (pasterskiej, bukolicznej). Utwór napisany w volgare. Odwołuje się do twórczości Petrarki (twórczość wygładzona, nawet jeśli jest nośnikiem emocji). Inspiracja Dantem , wiele elementów zaczerpniętych z Boskiej Komedii, często całe zwroty. Rodzaj bajki mitologicznej. Moment idealnego zrównoważenie klasyki i tradycji volgare.
gatunek : enkomion czyli pochwała Medyceuszy ukryta pod erudycją Poliziana. Poemat pochwalny. Zapowiada splecenie twórczości rycerskiej z miłosną poprzez erosa ( epos rycerski ). Przykład wysokiej kultury dworskiej.
Rime forma : jedenastozgłoskowiec; passato remoto podkreśla refleksyjność, rodzaj wspomnienia; refreniczność; topos locus amoenus (wiosna jako zaproszeniem do miłości, obraz młodości); celebracja chwili; idylliczny i bukoliczny obraz; podobieństwa : do Canzona di Bacco → refleksja nad przemijającym pięknem.
Ben venga maggio metrum : settenario - krótkie, dynamiczne doskonałe do oddania rytmiczności; zakorzenienie : florencka tradycja majowa: korowody, zabawy; temat : zaproszenie maggio jako carpie diem - zaproszenie do cieszenia się chwilą; na tle zabaw pojawia się przyroda - primavera jako wiosna i młodość; pochwała młodości; miłość dla młodych i starszych; róża, którą należy zerwać za nim przekwitnie; intertekstualność : ballada Dantego ( l’angiolel d’amore ).
Le Stanze PROEMIO - z łac. wprowadzenie, wstęp, wprowadza się zagadnienie, podkreśla się jego wyjątkowość, wzywa się o pomoc muz i dedykuje się je komuś;
styl : przede wszystkim peryfraza; język : latynizmy ( ludi ); pomiędzy volgare, a łaciną; temat : turnieje we Florencji, miłość (Wenus), nagrody, by czyny pozostały nieśmiertelne; Amor jest początkiem i końcem całego dzieła. inspiracja : DSN - przez oczy do serca; Vita Nova - to na co patrzy miłość, staje się piękne; Petrarka - gorzka miłość, karmi się cierpieniem; inwokacja : zwrot do kupidyna, z prośbą o natchnienie; charakter enkomiastyczny (pochwalny). właściwy cel : chce pokazać jak doszło do rozkochania Giuliano; miłość jako właściwy cel; wymiar mitologiczny : sławi rud i wpisuje go w kontekst mityczny (Leda); odsyłamy teraźniejszość w realia antyczne; przenikanie teraźniejszości i mitologii; mitologizacja; cel poety i dedykacja → oparta na toposie lauru: Lorenzo jako właściwy adresat utworu (inspiracja Petrarką; symbol zwycięstwa politycznego i militarnego; laur jako drzewo Apolla,
boga poezji; laur jako nagroda); opisuje sytuację polityczną; Poliziano podkreśla zależność od Wawrzyńca;
młodość Iulia : stosunek Iulia do miłości jako standardowa sytuacja zaczerpnięta z tragedii antycznej, pycha jako nieodzowny element przemiany; motyw wiosny (Petrarka); doskonały jeźdźca i miłośnik polowań, tworzył poezję; naśmiewał się z zakochanych i był nieczuły wobec miłości; rzuca wyzwanie amorowi → Poliziano tworzy własną narracją ze znanych toposów; temat właściwy : obok pochwały życia wiejskiego i pochwały złotego wieku (temat owidiański) właściwy temat to PRZEMIANA/METAMORFOZA - metamorfoza nimfy, Iulia, a szerzej Florencji za rządów Medyceuszy, zmiana sytuacji politycznej oraz poezji; klasyczne obrazowanie: znajomość klasyki; tematy łączą się ze sobą na zasadzie kontrastu (np. Iulio chwalący wolność i Iulio w niewoli; chwali piękno przyrody i musi poddać się pięknu nimfy); Fortuna zazdrosna, widząc szczęście ludzi zesłała im miłość, by przerwać ich spokojne życie; celne psychologiczne obserwacje Iulio przeklęty przez jednego z zakochanych → Amor planuje zemstę siła amora : Jowisz ryczał wśród bydła (zamienił się w byka by posiąść Europę), mit o Febro i Dafne; Pluton i miłość do Prozerpiny; zapowiedź głównego fragmentu narracyjnego (umotywowanie metamorfozy);
przed metamorfozą po metamorfozie il bel Iulio; gentil; il freddo petto; rigido in aspetto; gioioso; l’altero giovinetto; freddo; destro; gagliardo - krzepki;
meschin; miserello, legato, forsennato, marmo fisso, tutto tremando e tutto ardendo, invescato - uwiązany
PO METAMORFOZIE
porównania mitologiczne : Tantal, który cierpiał straszliwy głód stojąc w rzece przy drzewie; kolejne odesłanie do przestrzeni antycznej - porównanie do muz; przejście od mitologii do współczesności : Simonetta - mężatka pochodząca z Ligurii; topos locus amoenus : metamorfoza łani w nimfę (łania jest alter i bella jak Iulio przed metamorfozą); tradycja literacka : nie tylko przez toposy, ale również rozwiązania formalne (połączenie strof charakterystyczne dla poezji prowansalskiej → concatenazione); DSN - miłość przez oczy do serca, nawet poezja sycylijska; nawiązanie do Petrarki - odczucia jaki wzbudzi miłość; wpływ kobiety na otoczenie - Dante i DSN; odwołanie do sonetu Dantego - wręcz streszczenie utworu; utwór przesiąknięty tradycją literacką : te same tematy, obrazy, słowa, struktury formalne; kontekst pejzażowo - naturalistyczne : (Quattrocento powróci do sielanki, bukoliki → wpływ Bukolik Wergiliusza); łacina : przywiązanie Poliziano do języka łacińskiego; latynizmy : ir → andare podobieństwo obrazowania z dziełem Botticellego Primavera; Poliziano wykorzystuje te same zwroty w odwróconej kolejności; łączenie strof w jedną całość - elementy łączące pomocne w lekturze publicznej; syrena jako zapowiedź niebezpieczeństwa.
rozmowy o literaturze - wybór pewnej poetyki (przywołanie ideałów klasycznych opartych na symetrii); treść: młody neapolitańczyk porzuca dwór ze względu na zawód miłosny, ucieka do Grecji (mitycznej Arkadii), odnajduje schronienie u pasterzy, ale ma sen, który nakazuje mu powrót, powraca zmieniony i dojrzały - metamorfoza. in medias res - zaczyna od opisu; wprowadzenie czytelnika w kontekst utworu, miejsce, które stanie się miejscem formacji; inspiracje: połączenie różnych tradycji greckich, toskańskich, łacińskich, neapolitańskich; nawiązanie do Petrarki ( Solo e pensoso ); nawiązanie do Bukolik Owidiusza (imiona pasterzy); wpływ klasyki (Wergilusz) i volgare (Dante i Petrarki); silvestre canzoni - pierwsze wskazania na gatunek; mit o Arkadii: Sannazaro korzysta w mitu o Arkadii i przetwarza go; wieś to rifugio, rodzaj schronienia stąd liczne kontrasty pomiędzy życiem prostym, a sztucznością dworu → hybrydyzm; idealizacji wiejskości; mitologizacja pasterzy; idealizacja mitu w zgodzie z naturą i w obrębie natury; autor spowiedzia się sławy z powodu pieśni pasterzy; wpływ natury dzikiej na człowieka (większa przyjemność niż w naturze przetworzonej); styl: wyszukany, eksplikacja, ilustracje, porównania, bogactwo leksykalne i składniowe, struktura oparta na paralelizmie; tekst płynie jak fala, brak skoków jak u Poliziana (metamorfozy); opozycje język: słownictwo z dialektu neapolitańskiego i toskańskiego, latynizmy → nowy język będący fuzją wszystkich elementów zaczerpniętych z tradycji ( nie są to terminy przypadkowe, epitety, duża ilość przymiotników → muzyczność utworu ); !podobnie jak Poliziano jest przykładem równoważnego traktowania 2 tradycji, piszą równolegle po łacinie i w volgare; Ten gatunek stanie się bardzo popularny w Europie ( Aminta Tassa, Pastor Fido Guarini).
BURCHIELLO
Domenico di Giovanni: antypetrarkista, poezja jako pastisz; z zawodu golibroda, czym zajmował się do śmierci; bywali u niego wszyscy - znajomość poetów, literatów; poglądy antymedycejski - wygnanie, na koniec przenosi się do Rzymu “alla burchia” - jak leci upowszechnia tenzone - rodzaj pojedynków, rodzaj “burchielleski”
Nominativi fritti e mappamondi forma : sonetto caudato - z dodatkową tercyną (17 wersetów); rodzaj pastiszu: wybiera kanoniczną formę o najdłuższej tradycji, reprezentatywną dla twórczość włoskiej i wypełnia ją przypadkową, abstrakcyjną, czasami śmieszną treścią;
Va in mercato, Giorgin… forma : sonetto caudato treść : lista zakupów dla Giorgin;
Podsumowanie wieku XV wiek niejednorodny : nawet w odniesieniu do popularnego petrarkizmu; p. heretycki - Petrarka wzorem w formie, ale nie przekazie; wyraźny przełom : 1 poł. wieku to język łaciński i kultura klasyczna, 2 poł. to odwrót tendencji i przywrócenie volgare (1441 r. certame coronario) - świadomość wartości własnej twórczości, pogodzenie się z faktem, że język łaciński nie będzie już głównym językiem literackim;
proza przestaje być centrum wypowiedzi literackiej; różne gatunki ; literatura przyjmuje funkcje rozrywkową; ! Sforza dochodzi do władzy, przesilne signori na rzecz pryncypatu → dwór jak główny ośrodek kultury, a nie miasto (poza Florencją) odzyskanie volgare jako element polityczny → rozwój mecenatu, Wawrzyniec Wspaniały; chęć dotarcia do szerszego odbiorcy; pierwszy odbiorca to dwór, więc elita, volgare zmniejsza jednak dystans pomiędzy kulturą, a odbiorcą; szerszy odbiorca to też wymiar polityczny - upowszechnienie wizerunku władcy, kwestia wizerunkowa; romans, powieść pasterska (romanzo pastorale) - łączenie gat. istniejących z nowymi modelami: wzorzec jako twórczość bukoliczna Wergiliusza; Sanazzaro wprowadza posiemetrum, nawiązują do tradycji lokalnej (Vita Nova); jako ucieczka od rzeczywistości, od końca politycznego Italii (1492 śmierć Wawrzyńca, 1494 wojny włoskie); kryzys świata idyllicznego twórczość temu na przeciw (wyjątki jak Ambra Wawrzyńca); poezja wyczerpana, stąd połączenie prozy i poezji; linia eksperymentalna : w kontrze do wzroca petrarkowskiego; prześmiewczo wobec tradycji, propoaguje zabawę i rozrywkę; głównie we Florencji - żywa tradycja ludowa; splot nawet z tradycją wysoką; dwór Wawrzyńca jako krąg poetów mecenata (najlepsi twórcy); Wawrzyniec jako fuzja tradycji wysokiej i ludowej; z drugiej stronie twórczość komiczno - realistyczna: Burchiello; rozwój poezji lirycznej : związany z nutrem petrarkowskim; Petraka jako centrum kultury włoskiej i europejskiej; XV wiek to nie jest bezwzględnego naśladownictwo Petrarki - eklektyzm (klasyki, ludowość, Petrarka, tradycja rodzima), początkowo związana z kulturą dworską stąd poesia delle corti - canzoniere La bella mano Giusto de`Conti pierwszy zbiór, który ma wyraźny wzorzec petrarkowski ( naśladownictwo wzorca, a nie przesłania), początkowo w odpisach, druk w 1472 co świadczy o popularności - wpływ na Amorum libri Boiarda, na Sannazzaro Arcadia i sonety.
WIEK XVI 1 poł. to czas kryzysowy ; od 1492 śmierć Wawrzyńca i potem wojny włoskie; wyprawa Kolumba i przesunięcie handlu na Atlantyk → utrata pozycji dominującej na handel ze wschodem; 2 poł. od 1530 do zamknięcia 3 etapu wojen włoskich (rok koronacji Karola V i zjazd w Bologni) → hegemonia hiszpańska we Włoszech; przejście do modelu książęcego i zależności Italii; społecznie: wzrost nowej warstwy intelektualnej - równoważność tradycji klasycznej i tradycji w volgare; reforma szkolnictwa → koniec charakteru elitarnego kultury ; wzrost liczby twórców (szkolnictwo, mecenat) i odbiorców; rozwój drukarstwa : druk na masową skalę; zwiększenie liczby odbiorców; do wynalezienie druku literatura w postaci ustnej; pozostanie tradycji spotkań i czytania literatury na głos oraz lektura indywidualna → dwutorowość; Aldo Manuzio drukuje canzoniere Petrarki w postaci kieszonkowej; wzrost jedności kulturowej literatura włoska : do XVI wieku różne ośrodki, literatura w różnych dialektach → kwestia językowa i Pietro Bembo (zadowalająca wszystkich, sięga do wzorca historycznego XIV, bezpieczna politycznie, wzorzec tradycyjny); jednorodność językowa pozwala na mówienie o twórczości włoskiej (XVI wiek to twórcy z całych Włoch); la questione della lingua : Prose della volgar lingua 1525 r.; humanista, zwolennik prymatu volgare nad łaciną; kariera kościelna;
postępowania), sprezzatura ( lekkość postawy, dystans z przymrużeniem oka, dworskość jako reguły, który należy przestrzegać przy jednoczesnej świadomości gry; wystudiowana naturalność); ♦ cel : upowszechnia model społeczny dworzanina (przekształcony z wzorca kupca); ♦ dworzanin : znajomość malarstwa, literatury → wykształcenie humanistyczne i literackie; 3 pierwsze księgi; poza rolą kulturalną, ma też być doradcą księcia, ma służyć radą (w ostatniej księdze), pełna apoteoza i nobilitacja dworzanina; ♦ rola kobiet : 4 księga, czyli obraz dwórki, rozmowa nocną porą, w komnatach księżnej Gonzagi, postuluje się takie samo wykształcenie dla kobiet, dodatkowo przypisuje im się tenerezza, molle e delicata (mężczyźni virinità, soda, feda), ♦ język : podobnie jak dworzanin ma być giętki, tak język jest potoczysty, elegancki i pozornie spontaniczny (przesycony cytatami z literatury);
- Pietro Bembo Gli Asolani ; na dworze Katarzyny Cornaro, na Cyprze; traktat o miłości (miłość jako centrum kultury); XVI wiek to przełom w roli kobiety (już w Dworzaninie): kobiety nie jest tylko tematem miłość, ale też sama pisze, nie jest biernym obiektem uczuć miłosnych (liczne autorki); inspiracją rozmowa na dworze w Asolo, opublikowany w 1505 r. (równoległy do Castiglione); dialog pomiędzy 3 osobami na temat miłość; prosimetrum (zwrot ku tradycji: Dante, Sannazaro); 3 księgi; miłość jako siła sprawcza wszystkich rzeczy, postrzegana w kluczu platońskim (uczucie szlachetne); cechy kobiety: harmonia, gracja i wyczucie proporcji; miłość to egzaltacja piękna ciała i duszy → harmonia i zrównoważenie perspektyw (to samo, co w Dworzaninie);
Charakter komiczny , obok silnej konwencji klasycznej:
- komizm to podejście do rzeczywistości, traktujemy życie nie do końca poważnie, dystans wobec rzeczywistości, śmiejemy się z smutków i trudów;
- wzorce antyczne i inspiracja tradycją rodzimą (Dante, Dekameron);
- cienka granica pomiędzy tym co komiczne, a smutne;
- przedstawiciele: Ariosto Orlando furioso (pogoń za pragnieniem, które nigdy nie jest realizowane); dzieła nowelistyczne XVI wieku;
- tradycja antypetrarkowska: Francesco Berni Capitoli, Sonetti burleschi; Pietro Aretino (jak zostać dobrą prostytutką);
- momentami komizm ocierając się o obsceniczność;
- dzieła teatralne: komedia Ariosto, Machiavelli.
!renesans pod przykrywką harmonii, dostrzega swój tragiczny los, co widać w licznych dziełach ( Książe i pojęcie fortuny); świadomość ograniczeń człowieka, musi próbować (stąd jego siła); Guicciardini i rola przypadku; Francesco Berni;
tradycja antypetrarkowska, antyklasyczna:
- trasgressione czyli łamanie zasad: Pietro Aretino (avventuriere della penna - pisarz zdający się na los);; Il ragionamento delle corti 1538 rodzaj kpiny, wylicza przywary na dworach włoskich, anty dworzanin; Lettere spontaniczny, żywy język, pisał na różne tematy, w różnych gatunkach; biografia odzwierciedleniem twórczości;
- czysta linia antypetrarkowska: Francesco Berni (1497-1535), kontynuator tradycji Burchiello, pobyt na dworze papieskim wpływa silnie na twórczość, podróżuje po dworach północnej Italii; poeta, który kpi z innych poetów; przerabia Orlando Innamorato - riscritto in buona lingua (oryginał w dialekcie Ferrary); Dialogo contra i poeti ( poeci na usługach władców, pochlebcy, skorumpowani, kłamcy); mistrz inwektywy; Capitolo - seria krótkich rozprawek wokół życia społecznego, Contra Pietro Aretino ;
- poezja makaroniczna : Teofilo Folengo (Mantua, mnich benedyktyński), Baldus - poemat epicko-parodystyczny, napisany jezykiem nieistniejącym (mix łaciny i dialektu), Merlino Coccaio , bezczeszczenie kwestii językowej, parodia języka;
- tendencja w teatrze Ruzzante - Angelo Beolco , bohaterem jest natura; przestrzeń wiejska, bohaterami są chłopi; nowatorskość: nie idealizuje natury, lecz pokazuje świat wiejski z wszystkimi jego trudnościami ( dramatyczna pozycja chłopów); Ruzzante w tym celu wybiera dialekt padewski i formy teatralne (wolne od nadmiernych kodyfikacji); komizm (dystans wobec przedstawianych trudności);
Renesansa to wzorzec petrakowski (imitatio), tendencje antypetrarkowskie (innowacyjność, kpina, walka, Folengo).
PIETRO BEMBO
la questione della lingua - la tesi cortigiana, le tesi del fiorentino vivo Prose della volgar lingua - gravitas , … Asolani - pomiędzy petrarkizmem dworskim (elementarz, z którego się czerpie), a głęboką myślą Petrarki; Canzonetta (kochanek miotany miłosnym uczuciem); przełom w liryce spowodowany śmiercią brata Carlo Bembo → liryka staje się formą ekspiacji, przeżywania utraty; zmiana charakterystyczna dla petrarkizmu XVI wieku: naśladownictwo nie tylko formy, ale też głębokości myśli; twórczość Bembo staje się gravitas Rime - nawiązanie do tradycji, osobiste przeżycia, twórczość współzawodniczy z Petrarką → emulacja ; uwalnia się od imitacji mechanicznej (charakterystycznej dla XV wieku); wytwór przemyślanego przeżycia literackiego; przetrawienie wzorca Petrarki; forma i treść zaczynają ze sobą współgrać (XV wiek - naśladownictwo formy - imitacja; XVI wiek - poezja bliższa prawdzie egzystencjalnej! charakter normujący - synteza i ocena zaczynająca się od Bembo; najpierw porządkowanie, potem normatywizm);
2 poł.: 1530 do końca wieku XVI wymiana kulturalna pomiędzy dworami (druk) dominacja hiszpańska → królowie katoliccy i obrońcy wiary, wystąpienie Lutra oraz sobór trydencki - silny podział na to co katolickie i nie katolickie, kontrreformacja → manieryzm oraz barok (nie tylko w architekturze, ale też w literaturze; mniejsza otwartość; indeks ksiąg zakazanych; odnowienie inkwizycji; hegemonia kulturalna Kościoła ; państwa bezpośrednio włączone, państwa satelickie, państwo kościelne, niezależne czyli Wenecja (największa wolność, druk bez cenzury) oraz Piemont → brak wolności myślenia → Italia oddala się od Europy; sytuacja intelektualistów : brak mecenatu; 1 poł. to jeszcze komizm, kpina, tak 2 poł. to powaga; nowy wzorzec intelektualisty: samotnik; skazany na samotne borykanie się z literaturą; rzeczywiste prześladowanie twórców; tendencja kulturalne : początkowe współistnienie klasycyzmu (przywiązanie do wzorców antycznych) oraz manieryzmu; pierwsze symptomy zmiany lat. 40; rozpoczyna się refleksja teoretyczna nad literaturą;
Gerusalemme liberata skomplikowana geneza, fragmentaryczny charakter (linearność fabuły; brak koncentryzmu Ariosta); konflikt chaosu z nowym porządkiem religijnym, literackim temat : wyzwolenie grobu świętego; opowieść religijna, by wpisać się w tendencję kontrreformacji; pierwsza krucjata; bezpośrednia inspiracja to 1571 r. bitwa pod Lepanto (pokonanie Turków): oktawa, 20 pieśni 1581 pierwsza publikacja, wbrew woli Tassa pierwsze wersy: zarysowanie tematu, odmiennego od Ariosto ( arme pietose ); inwokacja do muzy - dekoracja, element tradycji; prawda podana w poetyckiej formie ( perdona ); nie wszystko musi być prawdziwe, ale prawdopodobne cel dydaktyczny: podać w upiększonej formie lekarstwo; poemat epicko - religijny: temat czerpany z historii, a nie fikcji inna podejście do cudowności: mogę wydarzać się zjawiska cudowne, ale są dziełem woli bożej odniesienia: oprócz tradycji rycerskiej, L'Italia liberata dai Goti Trissino; poza inspiracją włoską, poematy klasyczne - iliada ;
Lodovico Castelvetro - tłumaczenie Arystotelesa i komentarz do dzieła model Petrarka; mówi o elemencie imitacji i emulacji
Michał Anioł O nott`, o dolce tempo, benche nero wzorzez: Petrarka nadal jest wzorcem, ale widać duże zmianie w twórczości; temat: sen i noc jako prefiguracja śmierci; kres trosk i problemów ziemskich; wybawienie od trudności życia;
Giunto è già`l corso della vita mia wzorzec : Petrarka i jego sonet (analogiczne zwroty - życie jako podróż barką po wzburzonym morzu) inspiracja : śmierć Vittori Colonny jest ciosem dla Michała Anioła i jest inspiracją do sonetu: temat : refleksja nad życiem, przemijaniem i nadchodzącą śmiercią; co będzie po śmierci?; nagromadzenia onomatopeiczne Giovanni della Casa O sonno, o de la queta, umida, ombrosa wzorzec : Petrarka; tematyka: nie miłosna, pojawia się niepokój; problemy egzystencjalne; styl : elegancja, dopracowanie, ton spokojniejszy w porównania do Michała Anioła
Galeazzo di Tarsia Chiare fresche correnti e lucid`onde wzorzec : Petrarka - w zakresie tematyki (wyraźnie wskazany utwór); naśladownictwo formalne postrzega literaturę jako rodzaj imitacji; krąg południowy → uniwersalność modeli temat : tematyka miłosna, widzenie ukochanej poprzez naturę
Vittoria Colonna Quando l gran lume appar ne loriente moment przełomowy dla kobiet: duża liczba kobiet piszących w XVI wieku utwory dedykowane mężowi Federico, po śmierci pojawia się refleksja na temat śmierć, na koniec refleksja religijna
temat : sen jako możliwość do spotkania z ukochanym, którego już nie ma przy niej; z czasem twórczość nabiera tonów coraz bardziej tragicznych
Gaspara Stampa Chiaro e famoso mare krąg wenecki, kurtyzana wenecka, 1 poł. XVI wieku wzorzec : Petrarka temat: miłość nieodwzajemniona, ale jest to miłość kobiety do mężczyzny;! kobieta jest elementem czynnym - odwrócenie perspektyw → nowatorstwo Stampy; ona jest zakochana, ukochany jest daleki i nieczuły; miłość staje się doświadczeniem uniwersalnym, bliskim każdemu;
Isabella di Morra I fieri assalti di crudel fortuna szlachcianka pierwszy sonet, będącym wprowadzeniem do zbioru skondensowany wykład o poetyce temat : cierpienie egzystencjalne; świadomość odchodzenia i przemijania wzorzec: Petrarka,
Veronica Franco Rimpianto di un antico amore krąg wenecki, kurtyzana wenecka wzorzec: Petrarka forma : tercyna - eksperymenty formalne; il capitolo (krótsze formy rozpracowane tercyną) temat : przemijalność wszystkiego co doczesne; czas, który wszystko niszczy
Poezja bukoliczna (pasterska) Jacopo Sannazaro - przeciwstawia temu co naturalne, to co przetworzone przez człowieka (kontakty na dworze - rodzaj maski); wiek XVI i poezja bukoliczna przynosi favola pastorale - favola boschereccia (według Sannazaro) fuzja formy teatralne od i treści od Sannazaro favola pastorale - forma teatralna , która ukazuje dotychczasową dyskusję na temat literatury ( odwołuje się do regularności, klasyki, tradycji); miara wierszowa, 11 i 7 zgłoskowce mieszane; podzielone na 5 aktów , obecność chórów nie tylko na zakończenie ale też w trakcie (co ją zbliża do tragedii greckiej); tematy - świat wiejski, który jest zmitologizowany i przeciwstawia się sztuczność życia na dworze ; odwołanie do lit. pasterskiej i arkadyjskiej; pomieszanie mitu o złotym wieku i mitu o arkadii ; historie miłosne, świat intryg; forma popularna w Ferrarze autorzy: Giraldi Cinzio Egle próba odnowienia dramatu satyrowego Battista Guarini Il pastor fido Tasso Aminta
Aminta dzieło młodzieńcze Tassa gatunek popularny na dworach, silne związana z kontekstem dworskim (paradoks, też z eposem) świat pasterski jest pretekstem by umówić o miłość, ale w innej formie wystawiony na scenie w Ferrare w 1573 r. (czas kiedy pojawiają się wędrownej trupy aktorskiej, której szefem był sam Tasso)
