Pobierz Pojęcie i rodzaje dóbr prawnych w świetle projektu I Księgi nowego Kodeksu cywilnego i więcej Notatki w PDF z Prawoznawstwo tylko na Docsity!
"Pojęcie i rodzaje dóbr prawnych w świetle projektu pierwszej Księgi nowego Kodeksu cywilnego".
I. Wstęp. Pojęcie dobra w języku ekonomistów oznacza wszelkie środki, które mogą być wykorzystane, bezpośrednio lub pośrednio, do zaspokojenia potrzeb ludzkich. Dobra możemy podzielić na materialne, czyli te które możemy spieniężyć, oraz dobra niematerialne, których nie da się wyrazić w pieniądzu. Przez wiele lat prawo koncentrowało swą uwagę na zapewnieniu jednostce ochrony dóbr materialnych, jednakże z biegiem czasu nabrała większego znaczenia ochrona dóbr niematerialnych, które stanowią nierozłączny element egzystencji podmiotów prawa cywilnego. Rozwój cywilizacyjny, postępy naukowe oraz zmiana stylu życia ludzi, spowodowały, że również prawo ochrony dóbr zaczęło się zmieniać i dostosowywać swoje normy do współczesnych realiów życia i potrzeb jednostek. Człowiek przychodząc na świat automatycznie nabywa dobra o charakterze uniwersalnym, takie jak: życie, zdrowie, wolność, cześć, które w sposób przyrodzony przysługują każdej istocie ludzkiej. Co więcej, już nawet będąc w łonie matki, nasciturus nabywa swoistą warunkową zdolność prawną, która wiąże się z ochroną jego dóbr. W myśl paremii: nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur - "dziecko poczęte uważa się za już narodzone, o ile chodzi o korzyści dla niego", co w polskim systemie prawnym ma szczególne znaczenie dla prawa spadkowego. Możemy również mówić o drugiej kategorii dóbr osobistych, które stanowią te wartości niematerialne, które jednostka nabywa w toku swej egzystencji, jako następstwo określonych działań. Do tej kategorii dóbr należałoby zaliczyć miedzy innymi dobra związane z działalnością twórczą, jak również te dobra, których powstanie zależy od zaistnienia ściśle określonych zdarzeń, czy uczestniczenia w określonych stosunkach społecznych.^1 Ochrona jednostki ludzkiej, jej praw i szeroko pojętych interesów stanowi centralną i niekwestionowaną współcześnie wartość każdego porządku prawnego.
Pragnę jednak zauważyć, iż dobra osobiste nie są wyłączną domeną jednostki ludzkiej, albowiem również dobra osobiste przedsiębiorcy są prawnie chronione. Przedsiębiorca podobnie
(^1) A. Cisek, Kodeks Cywilny Komentarz, red. E. Gniewek, wyd. C.H.Beck, Warszawa 2008
jak człowiek, część swych dóbr nabywa w momencie swego powstania (nazwa przedsiębiorcy, firma), a inne stają się jego atrybutem dopiero w toku dłuższego funkcjonowania. W tym miejscu chciałabym wskazać i zarazem podkreślić pewną charakterystyczną cechę dóbr osobistych, która nam mówi o tym, że dobra nie mogą być przenoszone na inny podmiot, albowiem są ściśle związane z tym podmiotem, któremu przysługują.^2
II. Dobra niematerialne chronione w prawie cywilnym w obowiązującym Kodeksie cywilnym.
- Ochrona dóbr osobistych człowieka w myśl art. 23 k.c. Prawo cywilne traktuje ochronę dóbr osobistych człowieka jako jedno z najważniejszych swoich zadań. Mimo, iż pierwotnie prawo cywilne było w głównej mierze nastawione na ochronę interesów majątkowych, na aktualnym etapie rozwoju cywilizacyjnego nieuchronnymi wydają się procesy zmierzające do wzmocnienia tej strefy oddziaływania prawa cywilnego, która swą materią oscyluje wokół dóbr osobistych. Podstawowe znaczenie w tym zakresie mają przepisy art. 23 i art. 24 Kodeksu cywilnego, dotyczące dóbr osobistych jednostki ludzkiej. Pierwszy z nich jest swoistą deklaracją ustawodawcy woli ochrony wszelkich dóbr osobistych człowieka oraz zapewnieniem, iż ochrona gwarantowana przez przepisy prawa cywilnego jest niezależna od ochrony dóbr wynikającej z innych źródeł prawa, co stanowi wyraz ochrony kumulatywnej^3. Natomiast kolejny przepis stanowi o konstrukcji i przesłankach wspomnianej wyżej ochrony oraz formułuje niemajątkowe środki ochrony dóbr osobistych. Kodeks cywilny nie zawiera enumeratywnego wyliczenia dóbr osobistych, które podlegają ochronie prawnej, ani też ich definicji. Ustawodawca jedynie wylicza niektóre z nich, jak np. zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Interpretując art. 23 k.c., pojęcie dóbr osobistych można zdefiniować jako wartości o charakterze niemajątkowym, ściśle związane z osobą ludzką, które decydują o jej bycie, pozycji w społeczeństwie, a będące wyrazem jej odrębności psychicznej i fizycznej oraz możliwości twórczych, uznane powszechnie w społeczeństwie i akceptowane przez dany system prawny^4. Powyższa definicja w sposób szczególny akcentuje charakter niemajątkowy dóbr osobistych.
(^2) Wyr. SA w Lublinie z 5,4.1991 r., I A Cr 50\91, OSA 1991, Nr 3, poz. 15
(^3) Wyr. SN z 5.I.2001 V CKN 499/00, niepubl.
(^4) Wyr S.N z 10.06.1997 r. , II CR 187/77, niepubl.
Kodeksie Cywilnym.^5 Rozwój cywilizacji, a co za tym idzie, coraz częstsze naruszenia dóbr, postulują za zmianami naczelnej ustawy prawa cywilnego i konieczności usystematyzowania funkcjonujących przepisów. Projekt kodeksu cywilnego zakłada wprowadzenie pojęcia dobra prawnie chronionego i usytuowanie go na samym początku ustawy, a mianowicie już w drugim artykule. Zdaje się, że lokalizacja przepisów w tym zakresie ma kluczowe znaczenie w dążeniu do koncentracji przepisów i podkreślenia rangi ochrony dóbr. Prawdopodobnie celem tegoż zabiegu jest również zapewnienie lepszej komunikatywności, oszczędności i spójności przepisów dotyczących ochrony dóbr. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie dobra prawnego zaczerpnięto z holenderskiego kodeksu cywilnego. Jako dobra prawnie chronione, zgodnie z projektem k.c., wskazano w szczególności : dobra osobiste, majątek, zwierzęta, rzeczy, lokale, przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolne, pieniądze, papiery wartościowe, utwory, wynalazki, wzory użytkowe i przemysłowe, projekty racjonalizacyjne, znaki towarowe i usługowe, oznaczenia geograficzne, topografie układów scalonych, kopaliny, wody płynące, podziemne źródła i podziemne zbiorniki wodne, energia. Powyższe wyliczenie nie przybiera formy enumeratywnego wyliczenia, co oznacza iż katalog dóbr prawnie chronionych jest otwarty, a wspomniany powyżej art. 2 k.c. wskazuje jedynie ważniejsze dobra, zaistniałe na obszarze prawa prywatnego. Ponadto, w artykule nie znajdziemy definicji poszczególnych pojęć z dwojakiego powodu. Po pierwsze nie wszystkie pojęcia wymagają zdefiniowania, albowiem są zrozumiałe dla przeciętnego odbiorcy, a po drugie poszczególne definiowanie pojęć mogłoby spowodować, iż regulacja okazałby się zbyt obszerna i mało praktyczna.^6 Z tego względu ustawodawca postanowił, iż niezbędne definicje umiejscowi wraz z przepisami, które określają ich reżim prawny. Zwolennicy powyższych zmian twierdzą, iż tak skonstruowany przepis ma na celu dookreślenie zakresu prawa prywatnego. Art.2 projektu k.c. zawiera wyliczenie o cechach przedmiotowych, a nie podmiotowych. Umieszczenie w kodeksie cywilnym, będącym naczelnym aktem prawnym prawa prywatnego, wyliczenia dóbr prawnych ma na celu usystematyzowanie norm w obrębie tej dziedziny prawa. Niektóre z pojęć znajdą swą definicję w jednej z ksiąg Kodeksu Cywilnego, natomiast inne w przepisach szczególnych. O tym, iż ochrona danego dobra została sprecyzowana w odrębnym reżimie prawnym świadczy uszczegółowienie wyliczenia dóbr w art.2. Przykładowo kopaliny, wody, energia zostały wymienione odrębnie, a nie pod wspólnym pojęciem rzeczy.
(^5) Z. Radwański, Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej , Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2006. (^6) Projekt kodeksu cywilnego zamieszczony na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości-Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego; http://www.ms.gov.pl/.
Mając na uwadze, iż katalog dóbr prawnie chronionych pozostaje otwarty, zaś wymienione w projekcie Kodeksu Cywilnego dobra i ich poszczególne definiowanie wymagałoby obszernego opracowania, pozwolę sobie omówić zmiany jakie projekt K.C. wprowadza w obrębie przepisów dotyczących dóbr osobistych, a następnie krótko scharakteryzuję pojęcie własności intelektualnej i będące jej przedmiotem dobra informacyjne oraz własność przemysłową.
- Dobra osobiste. Projekt kodeksu cywilnego zakłada wyliczenie dóbr osobistych na zasadzie katalogu otwartego. Komisja kodyfikacyjna prawa cywilnego wysunęła postulat, by w części ogólnej nie poprzestać na samym wyliczeniu dóbr osobistych chronionych prawnie, ale również określić ich zasadniczą treść wzorując się na nowoczesnym kodeksie cywilnym Quebec’u.^7 Jednakże ostatecznie zrezygnowano z tej koncepcji, uznając, iż nadmiernie wyczerpująca regulacja w tym zakresie może spowodować nadmierne uszczegółowienie, czy doprowadzić do zachwiania proporcji w zakresie regulacji kodeksowych. Ponadto, tego typu zabieg prawny musiałby doprowadzić do dokonania wyboru dóbr osobistych podlegających kodeksowej regulacji, co byłoby uzależnione od określenia kryterium tego wyboru. Przepis art. 21 zmienia nieco katalog dóbr osobistych. Wyodrębniono godność, jako jedno z naczelnych praw człowieka, jak również życie człowieka, jego nietykalność, wolność, prywatność, stan cywilny, zamiast określenia twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska wprowadzono termin osiągnięcia twórcze, wprowadzono do katalogu dóbr kult pamięci osoby zmarłej, uwzględniono zdrowie, cześć, a także pseudonim. Zmiany kodeksowe oscylują głownie wokół określenia przesłanek i środków ochrony dóbr. Uznano, iż dotychczasowe oparcie odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych na przesłance bezprawności i domniemaniu bezprawności jest dobrym i nowoczesnym rozwiązaniem polskiego ustawodawstwa. Prace Komisji Kodyfikacyjnej zaowocowały natomiast zmianą dotyczącą określenia sytuacji, w których bezprawność może być uchylona, a mianowicie wskazano, iż może to mieć miejsce wówczas, gdy działanie zostało podjęte na podstawie przepisów ustawy lub uprawniony wyraził na nie zgodę. Sprecyzowano środki ochrony dóbr osobistych, wskazując roszczenia niemajątkowe i o zasądzenie odpowiednich świadczeń pieniężnych, z wyjaśnieniem, że dopuszczalne jest kumulowanie obydwu form ochrony.^8 Ponadto, projekt k.c. wyraża zasadę
(^7) Z. Radwański, Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej , Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2006. s. (^8) Projekt kodeksu cywilnego zamieszczony na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości-Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego; http://www.ms.gov.pl/.
zaliczyć: programy komputerowe i inne utwory autorskie dystrybuowane przy pomocy Internetu (np. utwory muzyczne i audiowizualne), bazy danych - chronione nowym prawem podmiotowym, stworzonym na wzór autorskiego które formułuje ustawa o ochronie baz danych, domeny internetowe, usługi hostingowe i dostępowe, wszelkiego rodzaju outsourcing oparty na komunikacji elektronicznej oraz usługi polegające na płatnym dostarczaniu różnorakich treści, w tym informacyjnych, edukacyjnych, biznesowych, reklamowych jak również należących do sfery szeroko pojętej kultury i sztuki (e-prasa, e-learning, e-monitoring, e-reklama, content providing).^13 Procesy innowacyjne, badania naukowe i prace badawczo- rozwojowe stanowią procesy, podczas których tworzone są własne lub wykorzystywane obce dobra niematerialne, ze szczególnym uwzględnieniem przedmiotów będących pod ochrona własności przemysłowej. Pojęcie własności przemysłowej wywodzi się z Konwencji Paryskiej o Ochronie Własności Przemysłowej z 1883 r., ratyfikowanej przez Polskę w 1975 roku.^14 Mimo, iż sama Konwencja nie tworzy definicji pojęcia, to jednak wymienia przedmioty, które podlegają ochronie z tego tytułu. Obecnie w Polsce podstawowym aktem prawnym, który reguluje zagadnienia w przedmiotowej materii jest ustawa z dnia 30 czerwca 2000 roku Prawo własności przemysłowej. Do przedmiotów podlegających ochronie własności przemysłowej zaliczamy: patenty na wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe, znaki usługowe, nazwy handlowe i oznaczenia pochodzenia lub nazwy pochodzenia oraz zwalczanie nieuczciwej konkurencji. Uzyskanie ochrony jest możliwe poprzez dopełnienie stosownych procedur, wyznaczonych przez prawo. Posiadanie przez jednostkę patentu, czyli dokumentu stwierdzającego własność wynalazku i wyłączność na korzystanie z niego na terytorium kraju, gwarantuje szczególną ochronę prawną. Wyłączność na korzystanie z wynalazku jest pod ochroną prawa i przyznawana jest w zamian za ujawnienie wynalazku, rozwijające stan wiedzy.^15
I. Zakończenie. Postęp cywilizacyjny niesie za sobą konieczność „dostrajania” obowiązujących przepisów prawnych do współczesnych realiów i potrzeb. Zmienia się nasz styl życia, nasze przyzwyczajenia i otaczający świat. Coraz chętniej korzystamy z dobrodziejstw osiągnięć nauki i techniki, jesteśmy
(^13) http://www.nowemedia.org.pl
(^14) Strona internetowa Fundacji Innowacji i Rozwoju : http://www.fiir.org.pl/
(^15) Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Sprawa 187/80 Merck v. Stephar, CMLR 1981 nr 3, s. 463, cyt. za L. Giliciński Wykonywaniepraw własności intelektualnej w prawie Wspólnoty Europejskiej Dom Wydawniczy ABC 1997 s. 37. „Istota patentu leży w przyznaniu wynalazcy wyłącznego prawa pierwszego wprowadzenia towarów do obrotu handlowego(...), sam uprawniony decyduje, w konkretnym przypadku, w jakich warunkach nastąpi komercjalizacja towarów...”
bardziej otwarci na innych ludzi, chcemy by żyło nam się wygodniej i lepiej, ale jednocześnie każdego dnia coraz bardziej, często nieświadomie, narażamy swoje dobra na uszczerbek. Dlatego też gruntowna ochrona dóbr, zwłaszcza tych niematerialnych jest nam niezbędna i powinna być stać na najwyższym poziomie.
Literatura:
- Projekt pierwszej Księgi Kodeksu cywilnego zamieszczony na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości-Komisja Kodyfikacyjna Prawa Cywilnego http://www.ms.gov.pl/.
- R. Cisek, J. Jezioro, A. Wiebe; Dobra i usługi informacyjne w obrocie gospodarczym , Warszawa 2005,
- Z. Radwański, Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej , Ministerstwo Sprawiedliwości, Warszawa 2006,
- Kodeks Cywilny Komentarz, red. E. Gniewek, wyd. C. H. Beck, Warszawa 2008,
- L. Giliciński; Wykonywanie praw własności intelektualnej w prawie Wspólnoty Europejskiej Dom Wydawniczy ABC 1997,
- Ustawa z 27 lipca 2001 roku o ochronie baz danych (Dz.U.01.128.1402 ze zmn.),
- Ustawa z 30 czerwca 2000 roku prawo własności przemysłowej (Dz.U.01.49.508 ze zmn.);,
- Rozporządzanie Prezydenta RP z 27 czerwca 1994 roku - Kodeks Handlowy (Dz.U.34.57.502 ze zmianami),
- strona internetowa http://www.nowemedia.org.pl,
- Strona internetowa Fundacji Innowacji i Rozwoju : http://www.fiir.org.pl/
- Wyr. SA w Lublinie z 5,4.1991 r., I A Cr 50\91, OSA 1991, Nr 3, poz. 15
- Wyr. SN z 5.I.2001 V CKN 499/00, niepubl.,
- Wyr S.N z 10.06.1997 r. , II CR 187/77, niepubl.
