Pobierz Pojęcie, przedmiot i źródła prawa konstytucyjnego i więcej Prezentacje w PDF z Prawo konstytucyjne tylko na Docsity! 17 ROZDZIAŁ I POJĘCIE, PRZEDMIOT I ŹRÓDŁA PRAWA KONSTYTUCYJNEGO 1. Pojęcie i przedmiot prawa konstytucyjnego Pojęcie prawo konstytucyjne może być rozumiane w dwojakim znaczeniu: 1) jako wyodrębniony w systemie prawa zespół norm prawnych, które składają się na określoną gałąź prawa, 2) jako określona dyscyplina nauk prawnych. Prawo konstytucyjne w rozumieniu wyodrębnionej gałęzi prawa obejmuje normy prawne regulujące podstawy ustroju państwowego. Pojęcie to jest używa- ne w dwóch znaczeniach: wąskim lub szerokim. W znaczeniu wąskim do prawa konstytucyjnego zalicza się jedynie normy zawarte w konstytucji (oraz ewentual- nie w innych aktach rangi konstytucyjnej), a więc normy wyróżniające się z syste- mu prawa szczególną mocą prawną. Przy określaniu pojęcia prawa konstytucyjnego w szerokim znaczeniu nie bierze się już pod uwagę mocy prawnej, a jedynie treść norm prawnych. W takim ujęciu prawo konstytucyjne odróżnia się od innych gałę- zi prawa tym, że reguluje specyfi czną dziedzinę stosunków społecznych, jaką jest ustrój polityczny i społeczno-gospodarczy państwa oraz wolności i prawa jednost- ki. Normy tego prawa mają przy tym zróżnicowaną moc prawną, gdyż są to zarów- no normy konstytucyjne sensu stricto, jak też normy zawarte w aktach prawnych niższego rzędu. Prawo konstytucyjne sensu largo wyodrębnia się nawet w tych sys- temach ustrojowych, które nie posiadają pisanej konstytucji jako podstawy prawnej ustroju państwa. Dotyczy to przede wszystkim ustroju państwowego Wielkiej Bry- tanii, gdzie normy prawa konstytucyjnego zawarte są jedynie w ustawodawstwie zwykłym oraz w innych pozakonstytucyjnych źródłach tego prawa. Pod pojęciem prawa konstytucyjnego należy zatem rozumieć całokształt norm prawnych re- gulujących w swej treści zarówno podstawowe zasady i instytucje ustroju poli- tycznego oraz społeczno-gospodarczego państwa, jak też wolności i prawa jed- nostki. Terminu „prawo konstytucyjne” używa się również na oznaczenie określonej dyscypliny nauk prawnych. W tym wypadku pojęcie to oznacza usystematyzowany Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn. Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Edukacji i Nauki na podstawie umowy SONB/SP/512497/2021 18 Rozdział I zespół poglądów, weryfi kowanych poprzez stosowanie odpowiednich metod badaw- czych, na temat gałęzi prawa określonej mianem prawa konstytucyjnego. Zadaniem nauki prawa konstytucyjnego jest przede wszystkim analiza treści aktów normatyw- nych należących do tej gałęzi prawa, wyjaśnianie terminów występujących w nor- mach prawnych, dokonywanie klasyfi kacji norm prawnych oraz ich grupowanie w określone instytucje prawnoustrojowe. Przedmiotem nauki prawa konstytucyjne- go jest również wyjaśnianie genezy poszczególnych instytucji ustroju państwowe- go oraz prowadzenie badań komparatystycznych, mających na celu przedstawienie funkcjonowania tych instytucji w innych systemach ustrojowych. Istotne znaczenie ma ponadto analiza funkcjonowania poszczególnych instytucji ustrojowych w prak- tyce, sprzyja ona bowiem – w przypadku negatywnej oceny funkcjonowania tych instytucji – zgłaszaniu propozycji wprowadzenia określonych zmian w obowiązują- cym ustawodawstwie. Pojęcie „prawo konstytucyjne” nie jest jedynym terminem używanym na ozna- czenie tej gałęzi prawa oraz odpowiedniej dyscypliny nauk prawnych. W literatu- rze prawnoustrojowej innych państw, a także w polskiej nauce prawa, znalazły bo- wiem zastosowanie dwa inne określenia: „prawo państwowe” i „prawo polityczne”. Terminu prawo państwowe zaczęto używać od XIX w. głównie w Niemczech i Austrii (Staatsrecht) oraz w nauce rosyjskiej (gosudarstwiennoje prawo). W okre- sie powojennym nazwa ta została wprowadzona w nauce prawa wszystkich państw realnego socjalizmu, w tym również w PRL. Określenie „prawo państwowe” przy- jęło się głównie dlatego, że zasadniczym przedmiotem regulacji tej gałęzi prawa jest samo państwo, w tym zwłaszcza struktura oraz zasady funkcjonowania organów władzy państwowej. Jest ono jednak mało precyzyjne, gdyż całokształt norm praw- nych obowiązujących w danym państwie jest prawem państwowym. Są to bowiem normy ustanowione lub uznane przez organy państwowe, a tym samym ich „twór- cą” jest państwo. W tak rozszerzającym ujęciu każdą normę prawną pochodzącą od państwa należałoby więc traktować jako normę „prawa państwowego”. Używana niekiedy na oznaczenie omawianej dziedziny prawa nazwa prawo polityczne także posiada bardzo długą tradycję. Już w XVIII w. J.J. Rousseau swo- jemu podstawowemu traktatowi „Umowa społeczna” dał podtytuł „zasady prawa politycznego”. Termin ten można było spotkać w literaturze prawniczej kilku krajów europejskich (Francja, Niemcy) w okresie międzywojennym. Posługiwała się nim również doktryna prawa w Polsce, zarówno w okresie II Rzeczypospolitej (zwłasz- cza Wacław Komarnicki), jak też w pierwszych latach po drugiej wojnie światowej (Konstanty Grzybowski i Andrzej Mycielski). Pojęcie „prawo polityczne” uzasad- niane było najczęściej tym, że normy tej gałęzi prawa mają w znacznej części poli- tyczny charakter, wskazywano też na ścisłe powiązania z polityką nauki o państwie i ustrojach państwowych. Nazwa ta jest jednak nieprecyzyjna, albowiem jej zastoso- Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn. Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Edukacji i Nauki na podstawie umowy SONB/SP/512497/2021 21 Pojęcie, przedmiot i źródła prawa konstytucyjnego Od czasów starożytnych znany jest podział norm prawnych na prawo publicz- ne i prawo prywatne. Podział ten wywodzi się od prawnika rzymskiego Ulpianu- sa, który stwierdził, że prawo publiczne służy ochronie bytu państwa rzymskiego, a prawo prywatne służy ochronie interesów jednostki. Rozróżnienie na prawo pu- bliczne i prawo prywatne zostało w XIX w. zaakceptowane w doktrynie państwa liberalnego. Zaczęto wówczas podkreślać, że prawo publiczne reguluje stosunki między organami państwowymi oraz między organami państwa a jednostką, pra- wo prywatne zaś normuje stosunki między osobami fi zycznymi. W XX w. podział ten był wielokrotnie kwestionowany, nie zaproponowano jednak w jego miejsce in- nej, powszechnie zaakceptowanej klasyfi kacji. Wobec tego nadal może być wyko- rzystywany tradycyjny podział na prawo prywatne i prawo publiczne. W podziale tym prawo prywatne obejmuje normy regulujące stosunki prawne między osobami fi zycznymi, między osobami fi zycznymi a osobami prawnymi oraz pomiędzy oso- bami prawnymi. Do prawa prywatnego zalicza się przede wszystkim normy prawa cywilnego i prawa pracy. Prawo publiczne obejmuje natomiast normy określające stosunki prawne między jednostką a państwem oraz między organami państwowy- mi i innymi podmiotami reprezentującymi państwo. Do prawa publicznego zaliczyć należy w pierwszym rzędzie prawo konstytucyjne, a poza tym m.in. prawo admini- stracyjne, prawo fi nansowe i prawo karne. Powszechnie przyjęty jest podział norm prawnych na prawo materialne i prawo formalne. Do prawa materialnego należą te normy, które regulują stosunki prawne i porządkują system prawny w państwie. Prawo formalne tworzą natomiast wszyst- kie normy mające za zadanie realizację norm prawa materialnego, jak chociażby normy procesowe oraz proceduralne (np. prawo karne procesowe, postępowanie ad- ministracyjne). W ramach tak przyjętego podziału prawo konstytucyjne zalicza- ne jest do prawa materialnego, chociaż szereg norm prawa konstytucyjnego ma charakter norm prawa formalnego. Klasycznym tego przykładem mogą być nor- my zawarte w regulaminach parlamentarnych, jak też normy określające tryb funk- cjonowania innych niż parlament organów państwowych. Obecnie nie ma jednak potrzeby wyodrębniania wewnątrz prawa konstytucyjnego, jak to miało miejsce w przypadku procedury cywilnej czy karnej, zespołu norm proceduralnych, albo- wiem zdecydowana większość norm zaliczanych do tej gałęzi prawa ma charakter norm prawa materialnego. Podstawowe kryterium, w oparciu o które następuje wyodrębnienie określo- nego zespołu norm prawnych, stanowi jednorodność przedmiotu ich regulacji. Sto- sownie do przedmiotu regulacji normy prawne dzieli się na gałęzie prawa. Nor- my należące do poszczególnych gałęzi prawa regulują różne dziedziny stosunków społecznych. Przedmiotem regulacji norm wchodzących w zakres prawa konsty- tucyjnego, jak już wcześniej była o tym mowa, są instytucje ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa oraz wolności i prawa jednostki. Należy jednak Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn. Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Edukacji i Nauki na podstawie umowy SONB/SP/512497/2021 22 Rozdział I w tym miejscu podkreślić, że ze względu na specyfi kę przedmiotu regulacji prawo konstytucyjne spełnia wiodącą rolę wobec innych gałęzi prawa. Przejawia się ona w trzech zasadniczych płaszczyznach. 1) Prawo konstytucyjne określa kształt ustroju państwa i zasady jego funk- cjonowania, normy tego prawa determinują więc w ogólnym zarysie treść norm prawnych zaliczanych do innych gałęzi prawa. 2) Prawo konstytucyjne określa sposób kształtowania norm prawnych, tryb i procedurę tworzenia aktów normatywnych oraz ich hierarchię w systemie źródeł prawa. Tym samym prawo konstytucyjne określa ramy, w których przebiega proces kształtowania się i rozwoju systemu prawa. 3) Prawo konstytucyjne formułuje określone zasady „przechodzące” do in- nych gałęzi prawa. Są to ogólne zasady mieszczące się w obrębie wspomi- nanego już wcześniej „obszaru granicznego” norm prawa konstytucyjnego i innych gałęzi prawa, które konkretyzowane są następnie w postaci szczegó- łowej regulacji ustawowej wchodzącej do zakresu przedmiotu konkretnych dziedzin prawa (administracyjnego, fi nansowego, karnego i in.). Szczególne miejsce prawa konstytucyjnego w systemie prawa wynika ponad- to z tego, że podstawowym źródłem tej gałęzi prawa jest konstytucja, a więc akt o najwyższej mocy prawnej, nadrzędny wobec wszystkich innych aktów prawnych w państwie. W tym wypadku istotne znaczenie ma także aksjologia konstytucji, która staje się – dzięki nadrzędnej pozycji tego aktu nad innymi aktami normatyw- nymi – aksjologią całego systemu prawa. 3. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa konstytucyjnego Termin źródło prawa używany jest w dwóch znaczeniach: materialnym i for- malnym. Przez źródła prawa w znaczeniu materialnym należy rozumieć całokształt czynników (ekonomicznych, społecznych, ideologicznych, politycznych) kształ- tujących prawo, jak też determinujących treść prawa. Z kolei przez źródła prawa w znaczeniu formalnym rozumiemy formy egzystowania norm prawnych. W tym ujęciu do źródeł prawa zaliczymy zarówno normy prawa stanowionego przez od- powiednie organy państwowe, jak też określone zasady, ukształtowane w drodze długotrwałej praktyki społecznej i tradycji, które zostały uznane i usankcjonowane przez państwo jako obowiązujące normy prawne. Za źródła prawa w znaczeniu for- malnym można wobec tego uznać tylko te akty ustanowione przez kompetentne or- gany państwowe, które mają postać aktów normatywnych, a więc zawierają obo- wiązujące normy prawne. Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn. Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Edukacji i Nauki na podstawie umowy SONB/SP/512497/2021 23 Pojęcie, przedmiot i źródła prawa konstytucyjnego Posługując się w tym wypadku formalnym określeniem źródeł prawa, można stosunkowo łatwo zdefi niować pojęcie źródeł prawa konstytucyjnego. Źródłami prawa konstytucyjnego są więc akty normatywne ustanowione przez kompe- tentne organy państwowe, które zawierają normy prawne regulujące określone instytucje ustroju państwa i tym samym składają się na przedmiot prawa kon- stytucyjnego. Podstawowym źródłem prawa konstytucyjnego są współcześnie konstytucje oraz inne akty prawne rangi konstytucyjnej. Znaczenie konstytucji jako źródła pra- wa konstytucyjnego wynika nie tylko stąd, że w jej treści uregulowane są podsta- wy ustroju państwa, lecz także z tego, iż określa ona sposób tworzenia innych źródeł prawa, a więc stanowi podstawę prawną całego systemu źródeł prawa w państwie. Konstytucję należy przy tym traktować jako źródło prawa konstytucyjnego w ści- słym tego słowa znaczeniu, czyli w znaczeniu całokształtu norm prawnych o naj- wyższej mocy prawnej w systemie źródeł prawa określonego państwa. Biorąc pod uwagę szczególne znaczenie konstytucji, konieczna jest bardziej szczegółowa ana- liza jej istoty oraz cech charakterystycznych, czemu poświęcony został kolejny roz- dział niniejszego opracowania. Istotnym źródłem prawa konstytucyjnego są ustawy konstytucyjne. Akty te posiadają taką samą moc prawną jak konstytucja, wobec czego mogą zmieniać, uzupełniać lub uchylać postanowienia ustawy zasadniczej. Różnią się jednak od konstytucji pod względem zakresu przedmiotowego, gdyż regulują jedynie wybrane zagadnienia ustroju państwowego, czyniąc to zazwyczaj w sposób fragmentarycz- ny. Przekonuje o tym dotychczasowa polska praktyka ustrojowa, w ramach której po ustawy konstytucyjne sięgano w celu: 1) wprowadzania zmian w treści konstytucji, 2) czasowego zawieszania obowiązywania niektórych postanowień konstytu- cji (w ten sposób w okresie PRL skracano lub przedłużano kadencję Sejmu), 3) uzupełnienia treści obowiązującej konstytucji (przykładem może być uchwa- lona w 1952 r. ustawa konstytucyjna określająca tryb wejścia w życie Kon- stytucji PRL), 4) uregulowania podstaw ustrojowych państwa w sytuacji, gdy nie została jesz- cze uchwalona pełna konstytucja (były to tzw. Małe konstytucje – w la- tach 1947–1952 oraz podczas prac nad obecną ustawą zasadniczą w okresie 1992–1997). W aktualnie obowiązującym stanie prawnym nie ma de facto możliwości uchwalania aktów prawnych o mocy konstytucji. Przede wszystkim podstawy praw- nej stanowienia ustaw konstytucyjnych nie daje Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r., która w ogóle nie przewiduje takiej kategorii aktów ustawodawczych. Biorąc jednak Zdigitalizowano i udostępniono w ramach projektu pn. Rozbudowa otwartych zasobów naukowych Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Edukacji i Nauki na podstawie umowy SONB/SP/512497/2021