POLACY NA FRONTACH II WOJNY światowej, Egzaminy z Edukacja

Pobierz POLACY NA FRONTACH II WOJNY światowej i więcej Egzaminy w PDF z Edukacja tylko na Docsity! „First to Fight”. Polacy na Frontach ii wojny światowej instytut Pamięci Narodowej Komisja ścigaNia Zbrodni Przeciwko narodowi Polskiemu ŁÓdŹ 2016 r. Komisarz wystawy: artur ossowski Scenariusz wystawy: Paweł kowalski artur ossowski Paweł spodenkiewicz dr hab. janusz wróbel magdalena zapolska-downar Recenzja i konsultacja scenariusza wystawy: dr maciej korkuć Projekt graficzny: dr milena romanowska Opracowanie graficzne ilustracji: jacek wróblewski Opracowanie graficzne map: sebastian kokoszewski Skład: master, Łódź Materiały archiwalne i zdjęcia ze zbiorów: australian war memorial (awm) imperial war museums (iwm) instytutu Pamięci Narodowej (iPN) instytutu Polskiego i muzeum im. gen. sikorskiego w londynie (iPms) muzeum oręża Polskiego w kołobrzegu (moP) muzeum Powstania warszawskiego (mPw) muzeum tradycji Niepodległościowych w Łodzi (mtN) muzeum w Piotrkowie trybunalskim muzeum wojska Polskiego w warszawie (mwP) Narodowego archiwum cyfrowego (Nac) ośrodka karta (ok) Polskiej agencji Prasowej (PaP) Na okładce: piloci z 303. Dywizjonu... Myśliwskiego im. Tadeusza Kościuszki przed samolotem Hawker Hurricane – Northolt, 24 X 1940 r. (IWM) 5 Powstaniec umundurowany w niemiecką bluzę maskującą i wyposa- żony w brytyjski granatnik przeciwpancerny PIaT – Warszawa, 2 IX 1944 r. (IPN) rozbudowa Psz nie została przerwana z końcem woj- ny, lecz była kontynuowana przez następne miesiące. w grudniu 1945 r. w szeregach wojska znalazło się już ok. 250 tys. żołnierzy. dopiero stopniowa demobilizacja polskich oddziałów przez Brytyjczyków zapoczątkowa- ła zmniejszenie stanów. szacuje się, że ok. 130 tys. woj- skowych z Psz powróciło do kraju, natomiast pozosta- li wybrali emigrację. szeregi armii krajowej zasilali także żołnierze Psz na zachodzie. Przerzucono do kraju przeszło 300 żołnierzy formacji cichociemnych, będących podoficerami i oficerami różnych specjaliza- cji. wielu z nich dowodziło następnie oddziałami party- zanckimi i położyło duże zasługi w czasie trwania akcji „Burza”. kilkunastu skoczków uczestniczyło w operacji „ostra Brama” walcząc z Niemcami w lipcu 1944 r. o wilno. Natomiast inni cichociemni wzięli udział w Powsta- niu warszawskim. Bitwa o stolicę Polski – trwająca 63 dni – przeistoczyła się bardzo szybko w działania frontowe, w trakcie których formacje powstańcze działały jako regularne jednostki wP. dla nich z pomocą wyruszały samoloty alianckie, które niosły zaopatrze- nie, a przede wszystkim nadzieję na pokonanie Niem- ców. ogółem w akcji „Burza” i w Powstaniu warszaw- skim wzięło udział ok. 100 tys. żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego, z których jedna piąta dyspono- wała doświadczeniem bojowym. w trakcie walk od- działy ak zorganizowano w jednostki liniowe, które miały kontynuować tradycje armii polskiej sprzed września 1939 r. 6 osobnym rozdziałem jest udział w walkach przeciwko Niemcom jednostek złożonych z obywateli polskich na froncie wschodnim. józef stalin traktował stworzoną w połowie 1943 r. w związku socjalistycznych republik sowieckich 1. Polską dywizję Piechoty im. tadeusza kościuszki instrumentalnie. Formacja ta, budowana po zerwaniu przez zsrs stosunków z władzami rP w kwietniu 1943 r., z założenia miała być narzędziem po- lityki stalina wymierzonym w suwerenność Polski. Na jej czele stanął zdegradowany za dezercję z wP zyg- munt Berling (26 Vii 1943 r. skazany zaocznie przez sąd Polowy armii Polskiej na wschodzie dowodzonej przez gen. władysława andersa na karę śmierci za zdradę oj- czyzny). równocześnie władze rP rozumiały, w jak tragicz- nym położeniu znaleźli się Polacy służący w jednost- kach polskich w zsrs i nie potępiały szeregowców, ani podoficerów, choć uważały tego rodzaju siły zbrojne za formacje całkowicie kontrolowane przez komunistów. Po wkroczeniu armii czerwonej na ziemie polskie komuniści urządzili przymusowy pobór do tych jedno- stek. ogółem do maja 1945 r. w szeregach podporządko- wanych sowietom 1. i 2. armii znalazło się ok. 390 tys. żołnierzy, lecz doświadczeniem frontowym legitymo- wało się jedynie ok. 13 proc. z nich. olbrzymim proble- mem był również brak oficerów (większość oficerów wP, którzy wpadli w ręce sowietów w 1939 r., zostało wymordowanych w 1940 r. lub opuściło terytorium zsrs w szeregach armii gen. w. andersa). szacuje się, że w 1. armii wP ok. 38 proc. korpusu ofi cerskiego stanowili sowieci. w 2. armii ich liczba w korpusie ofi- cerskim zbliżała się do 60 proc. obydwie armie polskie posiadały ok. 400 pojazdów pancernych, 3700 dział i moździerzy oraz 11 tys. ciężarówek i ciągników, jak też ponad 23 tys. koni. wsparcie lotnicze zapewniało 590 samolotów, z których większość to maszyny łącz- nikowe, zwiadowcze i myśliwskie. straty poniesione przez wymienione związki operacyjne na froncie wschodnim w latach 1943–1945 szacuje się na ok. 43 tys. poległych i zaginionych oraz ok. 115 tys. ran- nych. dziś na grobie Nieznanego Żołnierza w warsza- wie upamiętnione są bitwy z obydwu frontów i wymie- nia się m.in. monte cassino, Falaise – chambois, arnhem, operację „Burza”, Powstanie warszawskie oraz lenino, kołobrzeg i Berlin. w każdej z tych ope- racji ginęli Polacy, którzy wierzyli, że walczą o niepodle- głość ojczyzny. Fizylierka z 1. samodzielnego Batalionu Kobiecego im. emilii Plater uzbro- jona w pistolet maszynowy PPs wz. 1943 – sielce, 28 VIII 1943 r. (IPN) 7 rozwój prasy ilustrowanej oraz docenienie przez wal- czące strony roli fotografii w propagandzie doprowa- dziły do rozkwitu fotoreportażu wojennego. zdjęcia roberta capy z lądowania w Normandii czy joe ro- senthala ze zdobycia iwo jimy zawładnęły wyobraźnią milionów czytelników na całym świecie. również pol- ski czyn zbrojny dokumentowali liczni fotoreporterzy. Przy 2. kP działali m.in. wiktor ostrowski i tadeusz szumański, przy 1. dywizji Pancernej gen. stanisława maczka twórca „koziołka matołka” marian walentyno- wicz i jerzy januszajtis, a przy Polskiej marynarce wo- jennej – Paweł Płonka. kontrowersyjna była działalność fotoreporterów pracujących na froncie wschodnim z racji ich zaangażo- wania propagandowego po stronie sowieckiej (jednym z „dyżurnych” tematów było np. „polsko-radzieckie braterstwo broni”). w szeregach 1. i 2. armii polskiej tworzonej przez sowietów służyli m.in. stanisław dą- browiecki i jerzy Baranowski jako fotoreporterzy „czołówki”. z redakcją komunistycznego „Żołnierza wolności” i „Polski zbrojnej” związany był jan mierza- nowski. zdjęcia amatorskie wykonywali też na własną rękę żołnierze i oficerowie. wiele materiałów nadal znajduje się w archiwach i muzeach państw, u boku których walczyły polskie formacje. dziś prezentujemy niewielką część tych zbiorów. Abbeville [2 IX 1944 r.] – takie bliskie. Na przedmieściach już walą karabiny maszynowe. […] [d-ca plutonu czołgów por. Edward] Rożek jest już o paręset metrów. Mija rozbity Half-track. Jakieś ciała polskie zwisają z niego, martwe już, nieruchome z krwią zakrzepłą na rękach. […] Odsunięty na skraj drogi dopala się czołg. W mroku widać wyraźnie rozdarty pancerz jego wieży: jest czerwony od gorąca. Por. ksawery Pruszyński, pisarz, korespondent wojenny i żołnierz 1. dywizji Pancernej w Normandii FoTorePorTerzy W MUNDUracH Por. jerzy januszajtis, (syn gen. Mariana januszajtisa-Żegoty) był operatorem filmo- wym i fotoreporterem przy 1. Dywizji Pancernej gen. stanisława Maczka. Dokumen- tował nie tylko walkę, ale również życie codzienne polskich żołnierzy w Wielkiej Brytanii – okolice abbeville w Normandii, 1 IX 1944 r. (IWM). Naszywka „Poland”, wprowadzona w W. Brytanii w 1940 r., a w armii Polskiej na Wschodzie (Irak, Palestyna, egipt) w 1943 r. (IPN) 10 Naczelny Wódz i premier rP gen. Władysław sikorski rozdaje auto- grafy żołnierzom z samodzielnej Brygady strzelców Podhalańskich. za trzy dni jednostka odpłynie z Brestu do Narwiku – saint-renan, 21 IV 1940 r. (IWM). srebrny Krzyż Virtuti Militari. (IPN) Pożegnanie kompanii oficerskiej w comblessac nieopodal guer w Bretanii. Do dziś w miejscowym kościele eksponowany jest obraz czarnej Madonny, który przekazali wyjeżdżający Polacy. Na zdjęciu: polski podporucznik i francuska dziewczynka, za nimi kursanci – comblessac, 16 III 1940 r. (IWM) władze rzeczypospolitej Polskiej na obczyźnie miały początkowo siedzibę w Paryżu, potem w angers, a po klęsce Francji ewakuowały się do londynu. do najważ- niejszych zadań zaliczono sprawę odbudowy armii. wiedziano, że tysiące wojskowych oraz harcerzy nara- żając życie wciąż próbuje wydostać się z okupowanego kraju. aby im pomóc tworzono placówki przerzutowe oraz sieć zaopatrującą ich w dokumenty i pieniądze. szacowano również, że na terytorium Francji przeby- wało ok. 100 tys. obywateli ii rP zdolnych do służby woj- skowej. do czerwca 1940 r. powołano jedynie 40 proc. z nich. liczono również na wojskowych internowanych na litwie, Łotwie, węgrzech i rumunii, lecz ich napływ był powolny, a ucieczki z obozów nie zawsze się udawa- ły. ostatecznie w wP we Francji znalazło się ok. 80 tys. osób, z których połowa była przedwojennymi emigran- tami. Niestety atak iii rzeszy na Francję zastał polskie formacje w fazie szkolenia oraz przezbrajania. w wal- kach w obronie Francji uczestniczyła jedynie część sił. zginęło ok. 1,3 tys. polskich żołnierzy, 5 tys. zostało ran- nych, a 15 tys. dostało się do niewoli niemieckiej. [Lagarde, 17 VI 1940 r.] [...] widzimy z prawej strony samo- chody pancerne i ciężarowe, które zachodzą nas z boku. Rzucamy granatami. Ktoś krzyczy, że za wzgórzem są już nasi. Dobiegamy do wzgórza i widzimy, że przed nami je- dzie samochód pancerny z krzyżem, a z ciężarówki wysy- puje się piechota niemiecka. Rzucamy w jej stronę kilka granatów. Szkopy padają. Pancerka pali się. Ktoś krzyczy – bagnetem ich! relacja żołnierza z 1. dywizji grenadierów „TUryścI sIKorsKIego” 12 W działaniach na Morzu Norweskim znaczącą rolę odegrały również transportowce, a wśród nich zwodowany w 1938 r. polski tran- satlantyk M/s „chrobry”. Na zdjęciu: oczekujący na wejście do portu w Harstad brytyjscy żołnierze na jego pokładzie. za nimi polscy artylerzyści. statek zatonął 16 V 1940 r. w rejonie Bodö po ataku luftwaffe (IWM). Medal Morski Polskiej Marynarki Handlowej. (IPN) ewakuowane w sierpniu 1939 r. do Wielkiej Brytanii dwa polskie niszczyciele orP „grom” i orP „Błyskawica”. W kampanii norwe- skiej skutecznie ostrzeliwały pozycje wroga i blokowały wejście do fiordów. (IWM) Polski okręt podwodny „orzeł” 8 iV 1940 r. zatopił niemiecki okręt transportowy „rio de janeiro”. zginę- ło niemal dwustu żołnierzy wroga, którzy szykowali się do ataku na Norwegię. Niemcy skierowali do walki ok. 150. tys. żołnierzy. armia norweska, trzykrotnie słabsza, uzyskała pomoc wojsk brytyjskich, francuskich i pol- skich, działających w ramach ok. 40-tys. Północno-za- chodniego korpusu ekspedycyjnego. agresor szybko opanował południową oraz środkową część Norwegii, a na północy kraju wysadził na brzeg kilka tysięcy strzelców górskich. celem ich ataku był niezamarzający port w Narwiku oraz linia kolejowa do szwedzkich ko- palń rudy żelaza w kirunie. Od kilku dni jesteśmy naprzeciwko tych oszalałych z wście- kłości angielskich najemników. Od nich, Polaków, wieje nie- mal zwierzęca nienawiść do nas […] Mamy tu wytrwać do ostatniego człowieka. Ja wytrwam, lecz wątpię, czy was już kiedykolwiek zobaczę. z listu żołnierza wehrmachtu walczącego pod Narwikiem NarWIK 16 Wizyta Meriana c. coopera, byłego lotnika z 7. eskadry, u pilotów z Dywizjonu 303. od lewej por. Mirosław Ferič, Merian c. cooper i por. jan zumbach – baza Northolt, 13 III 1941 r. Merian c. co- oper był człowiekiem o barwnej biografii – założył linie lotnicze Pan american, napisał scenariusz filmu „King Kong” i wyproduko- wał wiele filmów johna Forda. W czasie drugiej wojny światowej służył w lotnictwie Usa i osiągnął stopień generała (IPMs/oK). emblemat Dywizjonu 303, przejęty od dawnej 7. eskadry Myśliwskiej im. Tadeusza Kościuszki, w której w czasie wojny polsko–bolszewic- kiej walczyło ochotniczo kilkunastu pilotów z Usa. Dlatego oprócz symboli powstania kościuszkowskiego znalazły się na nim gwiazdy i pasy sztandaru flagi amerykańskiej. (IPN) Piloci z dywizjonu 303 przed samolotem Hawker Hurricane, 24 X 1940 r. od lewej: ppor. Mirosław Ferič (zm. 14 II 1942 r.), Kanadyjczyk kpt. john a. Kent, ppor. Bogdan grzeszczak (zm. 28 VIII 1941 r.), ppor. jerzy radomski, ppor. jan zumbach, ppor. Witold Łokuciewski, ppor. Bogusław Mierzwa (zm. 16 IV 1941 r.), por. zdzi- sław Henneberg (zm. 12 IV 1941 r.), sierż. jan rogowski i sierż. eugeniusz szaposznikow. (Fot. stanley Devon/IWM) wielu pilotów 303. dywizjonu myśliwskiego warszaw- skiego im. tadeusza kościuszki służyło w przedwojen- nej 111. eskadrze myśliwskiej (kontynuującej tradycję 7. eskadry z czasów wojny polsko-bolszewickiej). Po- czątkowo byli oni traktowani przez Brytyjczyków nie- ufnie, ale szybko wykazali sie skutecznością, odwagą oraz wysokim poziomem wyszkolenia. w czasie „bitwy o anglię” strącili ok. 60 maszyn nieprzyjaciela i stali się ulubieńcami prasy i publiczności brytyjskiej. w później- szym okresie piloci z tej jednostki, poza obroną wysp Brytyjskich, eskortowali bombowce lecące nad Francję, Belgię i Niemcy. szkolili też pilotów amerykańskich. Po- czątkowo używali brytyjskich samolotów Hawker Hur- ricane, od stycznia 1941 r. supermarine spitfire, a pod sam koniec wojny przesiedli się na amerykańskie P-51 mustang. dywizjon 303 był jedną z najbardziej skutecz- nych jednostek walczących u boku raF – na swym koncie miał 203 pewnych zestrzeleń. Pierwszy polski dywizjon [303] […] zestrzelił w ciągu jed- nego miesiąca więcej Niemców niż jakakolwiek brytyjska jednostka w tym samym czasie. marszałek lotnictwa sir Hugh dowding DyWIzjoN 303 20 strzelcy polscy na pierwszej pozycji obronnej, tzw. czerwonej linii – Tobruk, 16 X 1941 r. (aWM). emblemat z kurtki mundurowej brytyjskiej 7. DPanc., która walczyła o odblokowanie Tobruku w grudniu 1941 r., realizując założenia operacji „Krzyżowiec”. określenie „szczury Tobruku” po raz pierwszy użyła niemiecka propaganda, pogardliwie wyrażając się o obrońcach twierdzy. (IWM) od lewej: Polak z samodzielnej Brygady strzelców Karpackich, Bry- tyjczyk z 1. Królewskiego Pułku artylerii Konnej, Hindus z 18. Puł- ku Kawalerii zmotoryzowanej, australijczyk z 15. Batalionu Piechoty i czech z 11. Batalionu Piechoty „Wschód” – Tobruk, 22 X 1941 r. (aWM) w afryce w latach 1940–1943 zginęło ok. 300 tys. żoł- nierzy z wielonarodowościowej koalicji alianckiej i wal- czących przeciwko nim włochów oraz Niemców. wal- ki prowadzono przede wszystkim wzdłuż wybrzeża morza śródziemnego. kluczem do zwycięstwa był to- bruk, o który w latach 1941–1942 toczono zażarte boje, przemierzając libijskie bezdroża. z końcem sierp- nia 1941 r. do oblężonego przez włochów i Niemców tobruku przerzucono ok. 5 tys. Polaków z samodziel- nej Brygady strzelców karpackich płk. stanisława ko- pańskiego. jednostka powstała wiosną 1940 r. we fran- cuskiej syrii, lecz nie uznając władz Vichy, przeszła na stronę Brytyjczyków w Palestynie. w tobruku Polacy obsadzili zachodni odcinek obrony, uważany za najtrud- niejszy, tocząc uciążliwe walki z włochami o pobliskie wzgórza. w grudniu 1941 r. siły brytyjskie, nowoze- landzkie i południowoafrykańskie odblokowały tobruk. Polacy wchodzą do działań w Tobruku. Szary transportowiec przesunął się blisko nas. Widoczni na jego pokładzie żołnierze byli w pełnym wyposażeniu, ubrani w dziwne dla nas uniformy. Ich język niczym nie przypomi- nał angielskiego. Zobaczyliśmy ludzi odmiennej tożsamości, noszących na ramionach mundurowych kurtek słowo „Pol- ska”. Pragnęliśmy ich przywitać. Ci ludzie pierwsi doświad- czyli wojny. Nie kapitulowali, lecz nadal walczyli... wielu z nich uciekło z obozów jenieckich […]. „the Port macquarie News and Hastings river advocate” 8 Xi 1941 „szczUry ToBrUKU” 22 Trzonem sił polskich była 1. Dywizja Pancerna gen. stanisława Maczka. służyło w niej kilkuset poborowych z Brazylii oraz argentyny. jednak najwięcej było wete- ranów z kampanii polskiej, norweskiej i francuskiej. Na zdjęciu: Polacy w czołgu Valentine Mk. III witani przez miejscowe dzieci – manewry w centralnej szkocji (Perthshire), 16 V 1941 r. (IWM). znak rozpoznawczy polskich pojazdów. (IPN) Kilkuset żołnierzy założyło rodziny w Wielkiej Brytanii. Na zdjęciu: plutonowy z 1. DPanc. z dzieckiem i szkocką żoną, sfotografowany przez amerykańskiego korespon- denta w lipcu 1942 r. (IWM). Patka mundurowa 14. Pułku Ułanów jazłowieckich, walczącego w ramach 1. DPanc. (IPN) klęska Francji pogrzebała nadzieje na szybką rozbudo- wę wP na obczyźnie. Niemal 15 tys. żołnierzy dostało się do niewoli niemieckiej, a 13 tys. internowali szwaj- carzy, gdy ich granicę przekroczyła 2. dsP. uratowano jedynie ok. 27 tys. wojskowych i nimi uzupełniono pol- ską marynarkę oraz lotnictwo na wyspach Brytyjskich. odbudowę armii podjęto od nowa, próbując przezwy- ciężyć pesymizm. Podjęte środki nie zawsze zjednywały popularność gen. w. sikorskiemu, choć nadrzędnym celem jego polityki było utrzymanie znaczenia Polski na arenie międzynarodowej i odzyskanie niepodległości. jesienią 1940 r. polskie siły lądowe skoncentrowano w szkocji. Problemem był brak rekrutów. Polonia w usa i ka- nadzie nie kwapiła się do wstępowania w szeregi wP, choć politycznie i finansowo wspierała sprawę polską. dopiero od 1942 r. – wraz z wyjściem armii Polskiej w zsrs ze związku sowieckiego – realnym stało się powiększenie Psz na zachodzie. wiosną 1944 r. w wielkiej Brytanii stacjonowało już ok. 50 tys. żołnie- rzy, reprezentujących wszystkie formacje armii polskiej. Niebawem opuścili gościnnych wyspiarzy i wyruszyli na front. Okres pobytu w Szkocji, przed ponownym wyjściem na front, to także czas wzmożonej pracy oświatowo-kultural- nej. […] Dziś brzmi to patetycznie, ale wtedy było natural- ne. Niektórzy, na szczęście nieliczni, zdecydowani byli już wtedy na osiedlenie w Szkocji. Dobre warunki bytowania, przychylni ludzie, wysoka stopa życiowa i nadzieja na spo- kojne, unormowane życie robiły swoje. […] Ludność miast i miasteczek bardzo serdecznie żegnała nasze oddziały, ży- cząc nam powodzenia. Zostawiliśmy wielu serdecznych przyjaciół, trochę żon, sporo dzieci i na pewno dobre wspo- mnienia. Por. sap. mieczysław Borchólski, dowódca i. plutonu w 10. kompanii saperów, stacjonującej niedaleko dun- bar i wchodzącej w skład 1. dywizji Pancernej ze szKocjI Do NorMaNDII Morze Bałt yck ie M o r z e P ó ł n o c n e M o r z e B a r e n t s aO c e a n A r k t y c z n y Morze Białe ISLANDIA JAN MAYEN WYSPA NIEDŹWIEDZIA NOW A ZIEMIA PÓŁWYSEP KOLA NORWEGIA SZWECJA FINLANDIA WIELKA BRYTANIA ZSRS Loch Ewe Hvalörður Murmańsk Archangielsk Trasa letnia Trasa zim owa Z Kanady i USA Oslo Bergen Narvik Glasgow Tallinn Göteborg Helsinki Edynburg Sztokholm Reykjavik Hammerfest Leningrad 0 500 km250 26 Podpisanie układu o współpracy pomiędzy Polską i zsrs. Podpisy składają premier polskiego rządu na uchodźstwie gen. W. sikorski i sowiecki ambasador w Wielkiej Brytanii I. Majski. Przy stole siedzą również: premier Wielkiej Brytanii W. churchill i brytyjski minister spraw zagranicznych anthony eden – londyn, 30 VII 1941 r. (Nac) gen. Władysław anders, dowódca Polskich sił zbrojnych w zsrs (z prawej) i gen. gieorgij Żukow, szef IV oddziału II zarządu NKgB, przedstawiciel NKWD ds. łączności z polskim dowództwem – jangi- -jul, zsrs, jesień 1941 r. gen. W. anders dowodził we wrześniu 1939 r. brygadą kawalerii, ranny podczas próby przebicia się na Węgry, trafił do niewoli sowieckiej. Więziony przez NKWD na Łubiance, uniknął losu tysięcy polskich oficerów zgładzonych na rozkaz józefa stalina w 1940 r. (IPMs/oK) atak iii rzeszy na związek sowiecki zmienił sytuację międzynarodową: został zerwany sojusz dwóch potęg militarnych, które napadły na Polskę w 1939 r. sowieci w krótkim czasie zostali wyparci z całego okupowane- go przez nich terytorium Polski. zsrs stał się sojuszni- kiem wielkiej Brytanii, od kapitulacji Francji ponoszą- cej główny ciężar zmagań z hitlerowskimi Niemcami. Przy poparciu Brytyjczyków również rząd rzeczypo- spolitej Polskiej rozpoczął pertraktacje z rządem so- wieckim. Priorytetem strony polskiej było wymuszenie na zsrs uznania granic wschodnich rzeczypospolitej na gruncie traktatu ryskiego i uwolnienia polskich oby- wateli więzionych na terytorium zsrs. Polsko-sowiecki układ podpisany 30 Vii 1941 r. w londynie przez pre- miera w. sikorskiego i sowieckiego ambasadora iwana majskiego zawierał oświadczenie, że traktaty sowiecko- -niemieckie z 1939 r., dotyczące zmian terytorialnych w Polsce utraciły swą moc, deklarację wzajemnej pomo- cy w walce z iii rzeszą i zgodę sowietów na utworze - nie na terytorium zsrs polskiej armii. w protokole dodatkowym do układu znalazł się zapis o ogłoszeniu „amnestii” dla obywateli polskich przetrzymywanych w sowieckich więzieniach i obozach. Gdyby Hitler najechał piekło, udzieliłbym w Izbie Gmin co najmniej pozytywnych rekomendacji diabłu. winston churchill PaKT z DIaBŁeM M o r z e C z a r n e M o r z e Ś r ó d z i e m n e M o r z e K a s p i j s k i e J e z i o r o A ra l s k i e J e z i o r o B a ł c h a s z Za toka Pe r s ka Gaza Kair Baku Isdud Julis Kweta Ahwaz Amman Basra Mosul Kabul G‘uzor Samara Samsun Ankara Aleppo Beirut Bagdad Tehran Buchara Isfahan Tockoje Buzułuk Stambuł Zahedan Mashhad Tbilisi Nikozja Yerevan Chanakin Taszkent Duszanbe Damaszek Kassassin Yangiyo‘l Aszchabad Islamabad Karaganda Dżałałabad Samarkanda Tatiszczewo Chorramszahr Tel Awiw-Jafa Bandar-e Anzali (Pahlevi) Turkmenbaszy (Krasnowodzk) Port Said Shahrisabz Quizil-Ribat Kermine (Nawoi) Mughazi -Nuseirat Dżambuł (Taraz) Fergana Jerozolima Kirkuk Ruwandiz (Rawanduz) Ismailia Hamadan Kazwin ZWIĄZEK SOCJALISTYCZNYCH REPUBLIK SOWIECKICH AFGANISTAN IRANIRAK SYRIA TURCJA INDIE CHINY TRANSJORDANIA EGIPT POLSKA RUMUNIA 0 1 000500 km M o r z e Ś r ó d z i e m n e Gaza Kair Isdud Julis Amman Aleppo Beirut Nikozja Damaszek Kassassin Tel Awiw-Jafa Port Said Mughazi Nuseir t Jerozolima Ismailia Nazaret 1. EGIPT SYRIA TR AN SJ OR DA NIA Tel El-Kabir 2. Mena 3. Heliopolis 4. Legenda: - większe bazy wojskowe - ośrodki formowania i stacjonowania PSZ - szlaki ewakuowanych jednostek WP - szlaki ewakuacji cywilów - junackie ośrodki szkoleniowe 1. Szkoła Młodszych Ochotniczek 2. Junacka Szkoła Mechaniczna 3. Junacka Szkoła Łączności 4. Lotnicza Szkoła Mechaniczna dla Małoletnich 31 sowieci wzięli do niewoli we wrześniu 1939 r. ok. 230 tys. polskich żołnierzy. wśród nich było ok. 12 tys. oficerów. umieszczono ich w obozach specjalnych w kozielsku, ostaszkowie i starobielsku. kiedy zaczęło się formowa- nie polskich dywizji w zsrs, w punktach werbunkowych stawili się nieliczni jeńcy z tych obozów. Na podstawie ich relacji sporządzono listę nazwisk „zaginionych” i wszczęto ich poszukiwania. władze sowieckie udzielały pokrętnych wyjaśnień. Nawet osobista interwencja w. sikorskiego i w. andersa u j. stalina nie przyniosła efektu. sprawa wyjaśniła się w kwietniu 1943 r., gdy Niemcy poinformowali świat o makabrycznym odkryciu w lesie katyńskim. to wydarzenie stało się punktem zwrotnym w relacjach polsko-sowieckich. stalin wyko- rzystał je cynicznie do zerwania stosunków dyploma- tycznych z rządem polskim na uchodźstwie, oskarżając Polaków o współpracę z Niemcami. W tych rozstrzygających dniach pod koniec II wojny świato- wej w wysokich kręgach rządowych i wojskowych panowała, niestety, dziwna psychoza objawiająca się przekonaniem, iż racje militarne wymagają poświęcenia lojalnych sojuszni- ków oraz naszych własnych zasad w celu powstrzymania Związku Sowieckiego przed zawarciem odrębnego pokoju z hitlerowskimi Niemcami. z raportu końcowego powołanej przez kongres usa komisji specjalnej do Przeprowadzenia śledztwa w sprawie Faktów, dowodów i okoliczności masakry w lesie katyńskim, 1952 r. Ministerstwo Propagandy III rzeszy nagłośniło odkrycie w Katyniu, licząc na to, że ujawnienie zbrodni popełnionej przez NKWD dopro- wadzi do rozłamu w koalicji antyniemieckiej. Niemcy przywieźli do Katynia 13 V 1943 r. grupę anglosaskich jeńców wojennych. Wśród nich był ppłk john H. Van Vliet. W maju 1945 r. złożył on w Pen- tagonie raport z pobytu w Katyniu, który został utajniony. (PaP) zBroDNIa KaTyńsKa 32 do iranu dotarło ok. 70 tys. polskich żołnierzy, pełnych zapału bojowego, ale wciąż nieprzygotowanych do wal- ki. stopniowo zgrywano poszczególne formacje, a do jednostek docierało uzbrojenie z wysp Brytyjskich oraz polska kadra oficerska i podoficerska. Nastąpiła także reorganizacja armii. rozkazem Naczelnego wo- dza gen. w. sikorskiego z 12 iX 1942 r. z połączenia Psz w zsrs i wP na środkowym wschodzie powstała armia Polska na wschodzie. jej dowódcą został miano- wany gen. w. anders. w skład aP na wschodzie we- szła również 3. dywizja strzelców karpackich, utwo- rzona na bazie rozformowanej samodzielnej Brygady strzelców karpackich oraz 5. kresowa dywizja Pie- choty. w maju 1943 r. armia Polska została przekształ- cona w 2. korpus Polski, dowództwo nad nim objął gen. w. anders. korpus stacjonował w iraku, następnie w Palestynie i egipcie, skąd w grudniu 1943 r. wyruszył na front włoski. Pozostałe tyłowe jednostki przekształ- cono w 3. korpus Polski. W drugiej połowie 1941 r. powstała z inicjatywy gen. W. andersa Pomocnicza służba Kobiet (PsK), której inspektorem była Bronisła- wa Wysłouchowa. W ten sposób została ożywiona przedwojenna idea Przysposobienia Wojskowego Kobiet. ochotniczki służyły w łączności, sztabach, jednostkach transportowych i medycznych. Natomiast w Wielkiej Brytanii od 1940 r. funkcjonowała Pomocni- cza służba Wojskowa Kobiet (PWsK), której komendantką główną została zofia leśniowska, córka gen. W. sikorskiego. Po jej śmierci w katastrofie gibraltarskiej na czele „Pestek” stanęła Maria leśnia- kowa. zwierzchnictwu PWsK zostały podporządkowane formacje PsK na Bliskim Wschodzie i we Włoszech. (IWM) W armii gen. W. andersa służyło ok. 4 tys. żołnierzy żydowskiego pochodzenia. Kiedy jednostki przybyły do Palestyny, zaczęły się dezercje. szacuje się, że szeregi WP opuściła wówczas połowa słu- żących w nim Żydów. Było wiele powodów podejmowania takich decyzji: zaangażowanie się w walkę o niepodległość państwa żydow- skiego w Palestynie, brak perspektyw na życie w powojennej Polsce, w której zginęli w zagładzie wszyscy krewni, czy chęć wstąpienia do armii brytyjskiej, zapewniającej im lepsze warunki bytowe i możliwość awansu. gen. W. anders nie tylko przyzwalał na te ucieczki, ale zabronił ścigania uciekinierów. Ponadto odmówił Bry- tyjczykom współpracy przy poszukiwaniu zbiegów, a rodzinom de- zerterów rząd rP na uchodźstwie wciąż wypłacał zapomogi. Polscy żołnierze na ogół nie okazywali wrogości swoim żydowskim kole- gom, gdy ci dezerterowali. Na zdjęciu: żołnierze w drodze na ćwi- czenia – Palestyna, 1943 r. (Nac) W arMII PolsKIej Na BlIsKIM I śroDKoWyM WscHoDzIe 36 Plakat stanisława Westwalewicza „za waszą wolność i naszą” – 1944 r. (IWM) Walki na linii gustawa toczono w skrajnie trudnych warunkach terenowych, ograniczających możliwość użycia ciężkiego sprzętu. Najlepszym środkiem transportu okazali się ludzie i muły. Na zdję- ciu: żołnierze indyjscy transportują rannego – luty 1944 r. (IWM). Medal brytyjski za kampanię włoską, tzw. gwiazda Włoch. (IPN) Bitwa o monte cassino była największą bitwą stoczoną przez aliantów na froncie zachodnim. Była także naj- krwawszą – szacuje się, że w ciągu pięciu miesięcy walk straty koalicji wyniosły ok. 100 tys. żołnierzy poległych, rannych i zaginionych (w całej kampanii włoskiej 312 tys.). w bitwie, w której okrył się chwałą 2. kP, wzięli udział amerykanie, Brytyjczycy, Francuzi, Hindusi, kanadyjczycy, maorysi, marokańczycy, Nowozelandczy- cy, Południowoafrykańczycy i włosi. Pierwsza próba sforsowania niemieckiej obrony na linii gustawa za- kończyła się zmasakrowaniem nacierających w dolinie rzeki rapido. amerykańskie dywizje 34. i 36., brytyjska 46., 2. marokańska i 3. algierska zostały zdziesiątkowa- ne. korespondenci wojenni z usa nazwali pierwszą bitwę o monte cassino „największą katastrofą od cza- sów Pearl Harbor”. BITWa o MoNTe cassINo 40 Adyg a Pad T yber M o r z e Ty r e ń s k i e M o r z e J o ń s k i e M o r z e Ś r ó d z i e m n e Morze Adr iatyck ie K or sy ka Sard ynia Sycylia 0 150 300 km WŁOCHY FR A N C JA AUSTRIA WĘGRY TUNEZJA SZWAJCARIA JUGOSŁAWIA Rzym Pesaro Loreto Ankona Tarent Neapol Bolonia Palermo Mediolan Monte Cassino Piedimonte 12-18 V 1944 1-7 VII 1944 24 V 1944 18 VII 1944 31 VII 1944 21 IV 1945 Legenda: - data i miejsce bitwy - kierunek natarcia WP szlak bojowy 2. Korpusu Polskiego (1944–1945). (IPN) Uroczystość odznaczenia gen. W. andersa Krzyżem Towarzyskim orderu Łaźni (Ho- nourable companion of The order of the Bath), 25 V 1944 r. od lewej: gen. Harold alexander – dowódca alianckiej 15. grupy armii we Włoszech, gen. W. anders – dowódca 2. KP i jego adiutant por. eugeniusz lubomirski. order przyznawano od I poł. XVIII w. oprócz gen. W. andersa order otrzymali również gen. stanisław Maczek i gen. stanisław Tatar (IWM). znak rozpoznawczy 2. KP. (IPN) Po zdobyciu monte cassino polscy żołnierze wzięli udział w walkach o przełamanie linii Hitlera. 25 maja 1944 r. zdobyli miasteczko Piedimonte i monte cairo. w czerwcu 1944 r. 2. korpus Polski przesunięto na wybrzeże adriatyku, gdzie odniósł kolejne sukcesy, wy grywając bitwę pod loreto i zdobywając port anko- na. ofensywa na ankonę była jedyną operacją przepro- wadzoną samodzielnie przez polskich żołnierzy u boku aliantów. Następnie korpus uczestniczył w przeła maniu linii gotów. zwieńczeniem wysiłku zbrojnego armii gen. andersa był udział w walkach o Bolonię w kwiet- niu 1945 r. zdobyciem miasta 2. korpus zakończył swój chlubny szlak bojowy. Pierwszy raz spotkaliśmy się z żołnierzami polskiej dywizji, gdy zatrzymali się na naszym zaśnieżonym stanowisku. […] Byli dziwnymi żołnierzami, czystymi, bystrymi, pachną- cymi perfumami. Palili papierosy w długich cygarnicach i za- dali sobie trud perfekcyjnego opanowania włoskiego. […] Mimo wyraźnej łagodności Polacy byli zuchwali i odważni. richard eke, brytyjski saper KaMPaNIa WŁosKa 2. KorPUsU PolsKIego 42 z końcem sierpnia 1944 r., po uzupełnieniu strat, 1. Dywizja Pan- cerna ponownie wchodzi do akcji i bije się we Francji, Belgii oraz Holandii. szlak zakończy 5 V 1945 r. w Niemczech, przyjmując ka- pitulację portu Wilhelmshaven. Na zdjęciu: polski motocyklista i ura- dowani Holendrzy w wyzwolonej 30 X 1944 r. Bredzie. zdobycie miasta przez Polaków pozwoliło aliantom wyjść w kierunku Mozy i uchwycić przyczółek w Moerdijk. Po wojnie wielu podkomendnych gen. s. Maczka osiadło w Holandii, a on sam spoczął w 1994 r. na cmentarzu w Bredzie wśród 150 poległych polskich żołnierzy (IWM). znak malowany na pojazdach 1. DPanc. (IPN) szlak bojowy 1. DPanc. (1944–1945). W Haren, które w latach 1945–1948 nazywało się Maczków, przez ponad dwa lata po za- kończeniu wojny stacjonowały polskie odziały. z miasta wysiedlono Niemców i ześrodkowano w nim ok. 5 tys. polskich cywilów (w tym ok. 1,7 tys. byłych powstańców warszawskich, których żołnierze 1. DPanc. wyzwolili w obozie jenieckim w oberlangen). Na następnej stronie stojący przy mapie ppor. jan Witold Karcz z 10. Pułku Dragonów oraz amerykanin mjr leonard Dull z 359. Pułku Piecho- ty – chambois, 19 VIII 1944 r. (Wikimedia commons). współdziałającej z kanadyjczykami i Brytyjczykami 1. dywizji Pancernej gen. stanisława maczka przypadły ważne zadania w operacji normandzkiej oraz flan- dryjskiej. Najcięższy bój alianci stoczyli pod Falaise (15–21 Viii 1944 r.), gdzie rozgromili Niemców i prze- darli się z Normandii ku sekwanie. odwrót 7. armii niemieckiej z rejonu Falaise zablokowali Polacy, obsa- dzając mont ormel (262-metrowe wzgórze, nazwane „maczugą”) i wspierając nacierających amerykanów w chambois. głównodowodzący brytyjskimi wojskami marszałek polny Bernard law montgomery powiedział: „Niemcy byli jakby w butelce, a polska dywizja była korkiem, którym ich w niej zamknęliśmy”. Ów „korek” wytrzymał zaciekłe ataki wroga przez trzy dni, czym zmusił go do kapitulacji. wzięto kilka tysięcy jeńców. Polakom otoczonym na wzgórzu „maczuga” udzieliła wsparcia kanadyjska 4. dywizja Pancerna, ponosząc również duże straty. dziś o wydarzeniach spod Falaise przypomina pomnik w kształcie dwóch bliźniaczych skał, który stoi przed ambasadą kanady w warszawie. Nieprzyjaciel siedział w Bredzie i bronił się. O wzięciu mia- sta przez zaskoczenie w nocy nie mogło być mowy. […] Często dochodziło do walki wręcz. Na bagnety i na noże. W brygadzie było dużo żołnierzy mówiących po niemiecku. Wykorzystali to. Wydawali po niemiecku komendy, które tumaniły Niemców. [...] Wieczorem Breda była wolna. Lud- ność tańczyła z radości na ulicach. Rano we wszystkich oknach każdego domu były przyklejone drukowane nalepki z napisem: „Dziękujemy Wam, Polacy!] Ppłk władysław dec, weteran spod Narwiku oraz zastępca dowódcy w 3. Brygadzie strzelców WyzWolIcIele z „czarNej DyWIzjI” sherman Firefly Vc będący brytyjską modyfikacją amery- kańskich czołgów. W pojeździe wzmocniono pancerz, zasto- sowano nową radiostację i armatę 17-funtową (76,2 mm). czołg przynależał do 3. szwadronu („zawisza”, „zemsta II”, „Żądło”, „Żyrafa”) 1. Pułku Ułanów Krechowieckich w 2. Warszawskiej Dywizji Pancernej gen. Bronisława ra- kowskiego. ostatnią bitwą jednostki były walki o Bolonię 21 IV 1945 r. W dywizji używano ok. 40 pojazdów tego typu, zaś w 1. DPanc. gen. s. Maczka walczącej we Francji było ich dwa razy więcej. (IPN) 46 akcję malowania tzw. Kotwicy – znaku Polski Walczącej, zapocząt- kowali wiosną 1942 r. harcerze warszawscy skupieni w organizacji Małego sabotażu „Wawer”. (Wikimedia commons) schemat funkcjonowania Polskiego Państwa Podziemnego opracowa- ny w celu propagandowym i kolportowany w języku polskim oraz angielskim. (Wikimedia commons) równolegle z budową Psz na obczyźnie odbudowywa- no także siły zbrojne rP w okupowanym kraju. w za- jętej przez Niemców i sowietów Polsce niemal natych- miast po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do pracy nad utworzeniem wojskowych i cywilnych struktur konspiracyjnych. w krótkim czasie doprowa- dziło to do powstania Polskiego Państwa Podziemnego (nazwa używana od 1943 r.) – absolutnego fenomenu w dziejach drugiej wojny światowej. założeniem pol- skich władz było utrzymanie ciągłości funkcjonowania nadrzędnych instytucji państwa, wraz z jego centralny- mi i terenowymi organami cywilnymi oraz wojskowymi. Na szczycie podziemnej administracji stała działająca z upoważnienia władz rP delegatura rządu na kraj. stworzono także reprezentację partii politycznych, któ- ra – od 1944 r. pod nazwą rada jedności Narodowej – była namiastką podziemnego parlamentu. zaczynem podziemnej armii była powołana do życia na podstawie upoważnień Naczelnego wodza służba zwycięstwu Polski pod komendą gen. michała tokarzewskiego-kara- szewicza. z kolei w listopadzie 1939 r. premier rP i Na- czelny wódz gen. w. sikorski równolegle z utworze- niem komitetu ministrów dla spraw kraju powołał do życia związek walki zbrojnej. Była to ściśle tajna orga- nizacja wojskowa podległa władzom rP, pomyślana jako integralna część sił zbrojnych rzeczypospolitej. Na cze- le zwz stał gen. kazimierz sosnkowski. od 30 Vi 1940 r. funkcję komendanta głównego zwz objął gen. stefan rowecki „grot”. 14 ii 1942 r. zwz został prze- mianowany na armię krajową – w dalszym ciągu z gen. roweckim jako jej komendantem głównym. celem nie była jedynie zmiana nazwy, ale scalenie wszystkich kon- spiracyjnych organizacji w kraju i podporządkowanie ich rządowi polskiemu w londynie. PolsKIe PańsTWo PoDzIeMNe _MALITRAY, POLNICAL, PRÓb AOR OREANIZAJIO SCTWTNE _OELiGAT RZĄGU R. P. petowniejno mani rostiinnii | UKTA LEJ E=l2r „Aaa JEBNOŚĆ: LA 330 VEZ SPOT QO0n 12 imi SĄDY CYWILNE i WYROKI jY SPECJALNE riooyw | [, DZANNKI_ 50 Plakat Marka Żuławskiego „Warsaw. august-september-1944” upa- miętniający Powstanie Warszawskie. W akcję pomocy dla stolicy zaangażowanych zostało ok. 2,5 tys. alianckich lotników, zginęło ok. 10 proc. z nich (IWM). znak Polski Walczącej, symbol polskiego oporu w okresie drugiej wojny światowej. (IPN) samolot consolidated B-24 liberator z polskiej 1586. eskadry spe- cjalnego Przeznaczenia, pilotowany przez 29-letniego warszawiaka kpt. zbigniewa szostaka (na zdjęciu w czapce). W swój ostatni lot maszyna wyruszyła 14 IX 1944 r. z lotniska nieopodal Brindisi. cała siedmioosobowa załoga zginęła w okolicach Bochni, gdy po dokonaniu zrzutu wracała do Włoch. Polski samolot został strącony przez niemiecki nocny myśliwiec. Dziś ich odtworzony liberator w skali 1:1 można obejrzeć w Muzeum Powstania Warszawskiego (IWM). jeden z zasobników używany przez lotnictwo alianckie o wa- dze ok. 160 kg i długość 2,5 m oraz średnicy 1 m. W zależności od typu samolotu do jego luku można było załadować od siedmiu do dwunastu wodoodpornych zasobników. Łącznie nad Warszawę lotnictwo alianckie wyekspediowało ok. 1840 zasobników, z których jedynie ok. 460 trafiło w ręce powstańców. (IPN) Po wybuchu Powstania warszawskiego polskie władze na uchodźstwie zaapelowały do zachodnich aliantów o broń, amunicję, żywność i medykamenty. liczono na desantowanie w okolicach Puszczy kampinoskiej 1. sa- modzielnej Brygady spadochronowej i oczekiwano na- lotów na niemieckie zgrupowania oraz obiekty w Pol- sce. Pierwszy lot nad warszawę zorganizowano już 3 Viii 1944 r. Niestety zakres operacji ograniczała odle- głość (ok. 1500 km), sytuacja militarna aliantów i przede wszystkim skrajnie wrogie wobec Powstania stanowi- sko j. stalina. sowiecki dyktator długo nie zezwalał, by samoloty alianckie – po dokonaniu zrzutów – lądowały na lotniskach kontrolowanych przez armię czerwoną, czym pozbawił powstańców efektywnej pomocy. so- wieckie lotnictwo także pozostawało bierne, pozwala- jąc niemieckim samolotom bombardować warszawę i atakować alianckie maszyny. z tych powodów w ręce powstańców trafiło jedynie ok. 460 zasobników, co sta- nowiło ok. 25 proc. wysłanego zaopatrzenia. Połowę pojemników powstańcy otrzymali dopiero 18 września za pośrednictwem amerykańskiego lotnictwa, lecz była to już pomoc spóźniona. […] Zrzucałem gdzieś na Mokotowie. Warszawa już się paliła. Dymy. […] Worki zbożowe, broń, pepesze, amunicja, rusznice ppanc. z amunicją. To jest precyzyjny sprzęt! […] A bez spadochronów dochodziły śmieci. To była czysta pro- paganda! To były zrzuty tylko dlatego, żeby mógł powiedzieć Stalin Rooseveltowi, że daje pomoc! Ppor. pil. ryszard zagórski z 2. Pułku Nocnych Bombowców „kraków” – jednostki działającej przy armii gen. z. Berlinga PoMoc loTNIcza Dla Walczącej WarszaWy 52 Miejsca zrzutów desantowanych sił alianckich w ramach operacji „Market-garden”. alianci chcąc utrzymać impet uderzenia, zdecydo- wali się we wrześniu 1944 r. na ryzykowny skok za ren – wprost na terytorium okupowanej przez Niemców Holandii. ciężar zmagań spoczął na barkach brytyjskich, amerykańskich oraz polskich spa- dochroniarzy. zadaniem sił desantowych było uchwycenie siedmiu najważniejszych przepraw, z których najdalej wysunięty był most w arnhem. Przekroczenie w tym miejscu renu umożliwiałoby alian- tom obejście linii zygfryda i zajęcie zagłębia ruhry. (IPN) Uroczystości z okazji przekazania jednostce nowego sztandaru, uszy- tego w warunkach konspiracyjnej Warszawy. obok znaków brygady łacińska sentencja surge Polonia (Powstań Polsko) – cupar, 15 VI 1944 r. (Nac) jesienią 1941 r. bazując na 4. Brygadzie kadrowej strzel- ców utworzono 1. samodzielną Brygadę spadochrono- wą płk. stanisława sosabowskiego. w jej szeregach słu- żyło łącznie ok. 2,8 tys. żołnierzy, z których ok. 150 powróciło do okupowanego kraju jako cichociemni. wszyscy żołnierze brygady byli ochotnikami przeszkolo- nymi w Brytyjskiej szkole spadochronowej na poligonie ringway koło manchesteru. w czerwcu 1944 r. po lądo- waniu aliantów w Normandii jednostkę podporządko- wano brytyjskiemu dowództwu celem użycia jej na fron- cie. Nie ziściły się polskie pragnienia, aby brygadę w całości zrzucić do okupowanego kraju. Polskich spado- chroniarzy użyto natomiast w operacji „market-gar- den”, kiedy we wrześniu 1944 r. rzucono ok. 30 tys. skoczków z brytyjskiej 1. dywizji Powietrznodesantowej oraz dwóch amerykańskich jednostek: 82. i 101. dywizji Powietrznodesantowej. Niestety zła pogoda, niepełne dane wywiadowcze i przede wszystkim zaciekły opór Niemców, wspartych bronią pancerną, pokrzyżowały pla- ny aliantom. Polaków desantowano dopiero 21 września 1944 r. w okolicach driel w końcowej fazie operacji, choć trzy dni wcześniej u boku Brytyjczyków w oosterbeek do akcji weszło ok. 30. polskich spadochroniarzy, a wśród nich korespondent wojenny kpr. pchor. mark święcicki – późniejszy autor książki Czerwone diabły pod Arnhem. Gdy przyjdzie chwila, jak orły zwycięskie spadniecie na wro- ga i przyczynicie się pierwsi do wyzwolenia naszej Ojczyzny. Jesteście odtąd 1. Brygadą Spadochronową […] Wzywam was do dalszej wytrwałej pracy, która przyniesie wolność Polsce, a wam zaszczyt powrotu do niej, jako pierwsi. gen. w. sikorski, premier rP i Naczelny wódz, 23 iX 1941 r. „sUrge PoloNIa” Dolny Ren Waal IJssel Kana ł Bijlands Moza Moza Dommel Kanał Wilhelminy Kanał Afwatering Kanał Eindhoven Kanał Wilhelma Pd. D ie ze Kanał Bocholt-Herentals Son Elst Lent Uden Best Renkum Wolfheze Veghel Neerpelt Groesbeek Oosterbeek Overasselt Valkenswaard Sint-Oedenrode Grave Reichswald Arnhem Nijmegen Eindhoven 0 2010 km M o r z e P ó ł n o c n e F R A N C J A B E L G I A H O L A N D I A N I E M C Y L U K S E M B U R G Liège Arnhem KoloniaBruksela Nijmegen Eindhoven Amsterdam km100500 15 Armia Niemiecka Niemiecka 1 Armia Spadochronowa Niemiecki 2 Korpus Pancerny 7 Armia Niemiecka Brytyjska 21 Grupa Armii Niemiecka Grupa Armii „G” 1 Armia Kanadyjska Amerykańska 12 Grupa Armii 1 Armia Amerykańska 2 Armia Brytyjska 3 Armia Amerykańska Legenda: - data i miejsce bitwy - linia frontu 14 IX 1944 r. - Linia Zygfryda - miejsca przepraw - kierunek natarcia wojsk alianckich - przerzucenie niemieckiego korpusu pancernego w rejon Arnhem - alianckie jednostki desantowe Polska 1 Samodzielna Brygada Spadochronowa Amerykańska 101 Dywizja Powietrznodesantowa Amerykańska 82 Dywizja Powietrznodesantowa Brytyjska 1 Dywizja Powietrznodesantowa tzw. Czerwone Diabły 17 - 21 IX 1944 17 - 20 IX 1944 20 - 26 IX 1944 17 - 18 IX 1944 Driel 20 - 26 IX 1944 56 Wał Pomorski tworzyło 45 żelbetonowych schronów bojowych i szereg umocnień ziemnych. Dodatkowo teren zabezpieczono zasie- kami i polami minowymi oraz wykorzystano naturalne przeszkody jak mokradła, jeziora i rzeki. Na zdjęciu: szturm polskich żołnierzy na odcinku Wałcz-Mirosławiec, luty 1945 r. (MWP). sowiecki order sławy kl. I, który na piersiach żołnierzy WP pojawił się od lata 1944 r. Mógł go otrzymać m.in. żołnierz, który jako pierwszy wdarł się do nieprzyjacielskiego schronu lub okopu i go zdobył. order sławy noszono obok Krzyża Walecznych, a charakterystycznym jego wyróżnikiem była wstążka wzorowana na najwyższym carskim od- znaczeniu bojowym – orderze św. jerzego. (IPN) obronę Kołobrzegu propaganda III rzeszy porównywała do zmagań pruskich obrońców Festung Kolberg z czasów napoleońskich. Na zdjęciu: walki o Kołobrzeg, marzec 1945 r. (MWP). orzeł „berlin- gowców”, przez część żołnierzy nazywany pogardliwie „kuricą” (ros. kura) bądź kaczką, noszony na czapkach wojskowych z 1. PDP i kolejnych formacji polskich na Wschodzie. (IPN) Bitwa o wał Pomorski to największa samodzielna ope- racja bojowa formacji żołnierzy polskich podporządko- wanych sowietom. Na początku 1945 r. na linii między 1. i 2. Frontem Białoruskim armii czerwonej walczący- mi w wielkopolsce i na mazowszu pojawiła się luka. wobec groźby oskrzydlenia przez wehrmacht od stro- ny Pomorza zachodniego marsz. gieorgij Żukow wy- dał dowództwu polskiej 1. armii rozkaz marszu – przez kujawy – w kierunku bałtyckiego wybrzeża. drogę na- cierającym jednostkom przegradzał ok. 270-kilometro- wy pas niemieckich umocnień, zwany wałem Pomor- skim, na linii szczecinek–wałcz, którego nie dało się ominąć. walki o sforsowanie umocnień trwały ponad tydzień. spośród walczących 70 tys. żołnierzy służących w 1. armii poległo ok. 3 tys., a prawie 6 tys. zostało rannych. Po sforsowaniu wału droga do portów bałtyc- kich była już otwarta. Polskie jednostki – ze względów propagandowych – zostały wyznaczone do zdobycia kołobrzegu. Pierwotny plan marsz. g. Żukowa zakładał zdobycie kołobrzegu przez polską 6. dywizję Piechoty w ciągu 24 godzin. tymczasem bitwa o kołobrzeg (4–18 iii 1945 r.) była bardzo krwawa i trudna dla nie- obytych w walkach ulicznych żołnierzy 1. armii. Nie- przypadkowo największym doświadczeniem wykazy- wali się byli żołnierze ak wcieleni do jednostek podległych sowietom, m.in. powstańcy warszawscy, którzy w szeregach 1. armii wP znaleźli się z końcem 1944 r. większość z przyczyn politycznych ukrywała fakt wcześniejszej przynależności do ak. Łącznie, przez dwa tygodnie, kołobrzeg atakowało ok. 29 tys. polskich żołnierzy, ponad 1000 poległo, a ok. 2,5 tys. zostało ran- nych. miasto podczas walk zniszczono w 90 proc. WalKI o WaŁ PoMorsKI 60 zadaniem bojowym 1. PDP było zapewnienie wsparcia sowieckiej 2. armii Pancernej gwardii. Polscy żołnierze zdobyli rano 2 maja po ciężkich walkach dworzec Tiergarten, gdzie na Kolumnie zwycięstwa w parku Tiergarten zatknęli biało–czerwone sztandary. Następnie ruszyli w kierunku Bramy Brandenburskiej i wsparli walczącą so- wiecką piechotę. Na zdjęciu: przejazd polskich oddziałów przez Bramę Brandenburską – Berlin, maj 1945 r. (MWP). odznaka pa- miątkowa 1. Warszawskiej Dywizji Piechoty im. T. Kościuszki (wcze- śniej 1. PDP). (IPN) Działania aK w okresie akcji „Burza” i Powstania Warszawskiego oraz szlak bojowy 1. i 2. armii WP w 1945 r. Polski medal za zdobycie Berlina. (IPN) Bitwa o Berlin rozpoczęła się 16 iV 1945 r. wzięły w niej udział – współdziałające z armią czerwoną – 1. i 2. armia wP (ok. 180 tys. żołnierzy). zadaniem polskich jednostek była osłona skrzydeł nacierających sowieckich armii. w dniach 21–28 iV 1945 r. pod Budzi- szynem 2. armia wP pod dowództwem gen. karola świerczewskiego w kilkudniowej bitwie z niemieckimi wojskami grupy armii „środek” poniosła wysokie stra- ty (27 proc. wszystkich strat „ludowego” wP w okresie od października 1943 r. do maja 1945 r.). mniej krwawe były walki toczone przez 1. armię wP, która po przeła- maniu wału Pomorskiego i sforsowaniu odry, prowa- dziła operacje zaczepne na północnym odcinku frontu, docierając 3 V 1945 r. do Łaby. kilka wydzielonych jed- nostek wP walczyło także w samym Berlinie. decyzję o udziale Polaków w szturmie na stolicę iii rzeszy pod- jął j. stalin – oficjalnie na prośbę „naczelnego dowódcy wojska Polskiego” michała roli-Żymierskiego (zdegra- dowanego za nadużycia finansowe w ii rP), skierowaną „w imieniu Partii i rządu Polskiego” za pośrednictwem dowódcy 1. Frontu marsz. g. Żukowa. komunistom za- leżało na udziale w walkach 1. PdP im. t. kościuszki, co miało być propagandowym ukoronowaniem „szlaku bo- jowego od lenino do Berlina”. Gdy spotkają się polskie armie, większość żołnierzy i ofice- rów przejdzie do [Władysława] Andersa. Od Sowietów wy- cierpieliśmy już dość na Syberii. […] [Natomiast] dowódca 2. Brygady Artylerii tak z kolei widział perspektywy rozwoju sytuacji: Chcą nam narzucić swoją „demokrację”. Gdy tylko spotkamy się z Andersem, powiemy „do widzenia” nasze- mu Rządowi Tymczasowemu. Rząd emigracyjny przejmie z powrotem władzę w kraju i Polska będzie znowu taka jak w 1939 r. Anglia i Amerykanie pomogą nam pozbyć się Rosjan. meldunek agenta smiersz „Na BerlIN!” M o r z e B a ł t y c k i e Odra Odra Wisła Wisła W isł a Bug Bug Ła ba Ła ba N ys a Łu ży ck a POLSKA NIEMCY CZECHOSŁOWACJA Z S R S NIEMCY WĘGRY R U M U N I A WOLNE MIASTO GDAŃSK km100 2000 Wilno 7 - 13 VII 1944 Białystok 27 VII 1944 Lwów 22 - 27 VII 1944 Lublin 22 VII 1944 Warszawa 1 VIII - 2 X 1944 Kowel 19 I - 21 V 1944 Włodzimierz Wołyński Rzeszów 28 VII - 2 VIII 1944 Łódź Poznań Kraków Wrocław Gdańsk Gdynia Szczecinek Włocławek Szczecin Drezno Praga Kamień Pomorski Żary Bydgoszcz 24 - 25 I 1945 Wałcz 4 - 12 II 1945 8 - 18 III 1945 Kołobrzeg 12 III 1945 Koszalin Berlin 16 - 20 IV 1945 24 IV - 2 V 1945 Budziszyn 21 - 28 IV 1945 Forsowanie Nysy Łużyckiej 16 - 19 IV 1945 Forsowanie Odry Legenda: - data i miejsce bitwy - kierunek natarcia 1. Armii WP - kierunek natarcia 2. Armii WP - bitwy oddziałów Armii Krajowej z Niemcami (akcja „Burza”) - granica Polski po 1945 r. - linia umocnień Wału Pomorskiego - miejsce przeprawy - linia frontu niemiecko -sowieckiego z końca lata 1944 r. 62 Przez wszystkie lata wojny myśl o powrocie towarzyszyła żołnie- rzom Psz. Na zdjęciu: stojący w szkocji drogowskaz z nazwami polskich miejscowości. (IPMs/oK) Dla Polaków w kraju i na emigracji decyzje jałtańskie były szokiem. Na zdjęciu: demonstracja protestacyjna Polaków w Palestynie. (IPMs oK) jeszcze w trakcie wojny konstytucyjne władze rP na obczyźnie, licząc na odbudowę niepodległej Polski, przygotowywały plany powojennej repatriacji Polaków z zagranicy. Przeszkolono kilkuset urzędników i ofice- rów łącznikowych. w akcji tej ważną rolę miały ode- grać Psz na zachodzie. z ich szeregów mieli się rekru- tować oficerowie repatriacyjni, a wojskowe pojazdy miały służyć do przewozu cywilów i byłych jeńców wo- jennych. 1 V 1945 r. Psz na zachodzie osiągnęły liczeb- ność ponad 194 tys. żołnierzy, a po trzech miesiącach rozrosły się do ok. 230 tys., ponieważ w ich szeregi wstąpili byli jeńcy wojenni i robotnicy przymusowi. sowiecka polityka i okupacja terytorium rP przez armię czerwoną przekreśliła te plany. Polska nie mogła też liczyć na efektywne wsparcie zachodnich aliantów. Podczas konferencji w jałcie w lutym 1945 r. przywód- cy wielkiej trójki (w. churchill, F. d. roosevelt, j. stalin) zgodzili się ostatecznie na sowiecką aneksję niemal po- łowy przedwojennego terytorium na wschód od Bugu. za cenę obietnicy wolnych wyborów (nie popartej wy- cofaniem wojsk sowieckich z Polski) zgodzili się na utworzenie i uznanie pozakonstytucyjnego rządu (tzw. tymczasowy rząd jedności Narodowej) zdominowa- nego przez komunistów z udziałem części polityków niepodległościowych. zapowiadało to wycofanie uzna- nia mocarstw zachodnich dla prawowitych władz rP w londynie. marzenia żołnierzy Psz o rychłym powro- cie do niepodległego kraju legły w gruzach. Los Polaków nie będzie jednakowy. Jedni borykać się będą w Kraju z okrutną rzeczywistością państwa policyjnego, inni zostaną w wolnym świecie, by stać się ustami niemych. tomasz arciszewski, premier rP na uchodźstwie jaŁTa I jej KoNseKWeNcje 9 4 K Żokdrza Nr 287 (801) Dowódes 2 Ku a nisze rece nosiępnijące 0- świadczenie: pusu złożył Tzw. temczesowy rząd W. War- siawie ogłosił tweją uchwatę o pozbawieniu mnie i szeregu lanycn oficerów obywateltwa. poleklego. Jak Już wielokrotnie. oświedcza- tom, podkreślam jeszcze raz z na- olskiem, żo naród polski, a więc 1 ja. nigdy nie uznawał obecnego, ohwilowago rządu w Polsce, Na- wet al, którzy rząd ten uznali, Jak mp. Stan; Zjednoczone I W. Brytn- nia jasno oświadczyli, Ii akt ton uwarunkowany jest przeprowadze- mlem szybkich, wolnych 1 nieskre- mawanych wyborów, 2 których ma wyjść rząd, odpowiadający - well sporeczeństwa polsklago. Przeprowadzenie wyborów mia zadaniem tzw. 1a być głównym rządu tymczasowogo. — Jedrakżo rzód tan, pozostający u władzy wbrow_ woli naradu polakiego, zda Ja soblo sprawe z tego, że naród masz przy pierwszej okazji złozy mu swoja votum nieufności, Dis go nlo miar on odwagi przeprowi dzie wyborów I odracza Ich termin do chwili ctworzonia „odpowiad- mich” dla sioble warunków, to zna <zy zapownienia soblo bezkarności w fałszowaniu woli narodu. Jeśli wybory się odbeda, to Jak o tym świadezą wszystkie dotychęzasowo posunięcia tw. rzedu tymczacowe- go, przeprowadzone zostaną ono na modłę gowieoka, a więc będzia Export — Import Bank udzielit Warszawie pożyczki WASZYNGTON, 4.X_ (Reuter)— 8 Po 4 iieslącach zwłoki, spowodo- wanej. przez trudności Lyplematy- czne między Waszyngionem a Wac szową, Bank. Hisporlowo - Jmpor- tówy zgodził się ma udzielenie 40- ministracji. wsrezowskiej pożyczki 40 milionów dolarów. M. P. PIATEK, 4 PAZDZIERNIKA1906 to komedia wyborcza. rząd tymcżęsowy przekroczył zakres awolch uprawnień | w oparciu o terror przeksziałoa strukturę POl- ski, prowadze dzieło sowietyzacji. Fakty te potwierdzają zarówno zna no nam zarządzenia wiadz warszi wsklcf, jak | wszystko. doniosio- la karospondontów zagranicznych. To akty prawno, Jak I wszelkie in- tw. ne tzw. rzrdu tvmezosowogo są siłą faktu nialogalne, gdyż rząd ten nie Jest rzedem - wybranym przez naród polski, ne-poslada je- go zaufania, lecz rządzi. wyłącznie 2 mocy oboyoh. le hop się wdawać w charole teryatykę tych wszystkich panów, którzy zasiadają wo władzach war azawstich. Nio jest chyba dla ni kogo wstpliwe, ża nie potrafią wy- legitymować slę żadnymi zasługi mi dla Polski. Wielu z nich z p. Blerutem na cfelo byłe obywatela. mi sowlackimi | walnie przyktadi ło swoje ręce dla zniszczenia na- rodu polskiego. Smloszno byłoby wies, gdyby cl panowie mogli mnie — urodzonego w samym sor- au Polski, pód Warszawą — pozoo wlać obywatolstwa. Zdaje Glę, że całe moje życi służyłem Polsce I narodowi polskiumu. Jako żołnierz spolniatom swój obowiazek obywa tolski, walcząc. Wszędzio gdzie walczyłem, a w walkach tych by- 46m ośmiokrotnie ranny, prowa- dzqo moich żołnierzy, ozyniłom to w Imię: Polski I dla Polski, W chwi lach tak olężkich dla naszej opra- wy, Jak w okrosle ofensywy na Monte Cassino, dałem wyrez owo- jemu najałębazemu pezokonaniu w rozazię dzionnym, gdy powłodzia” łom, że walczymy tu 0 Polskę. 1 tak było zawsze. Czyż nie ton Łoinierz, który wal czył na Zachodzie | w podziemiach Kraju, rozsławił mię Walczącej Polski, nadająo mu nowy, wspania- ROK 1V ły blask? Czyż nia tych wszystkich miat na myśli prozydeni Roosovolt mówic, że Polaka jest „natehnie- niem Świata”? Chwilowi rzadcy Polską zdają sobie doskonala cpra wę, że azięki krwawemu wyslikio- wi żotnierza na Zaehodzia Imię Pol skl wiolo zyskato na świecie. Prze. cleż właśnie ci panowie — papor- nlając znowu bezprawio — usiłują dyskontować na ewoją rzecz Nar- vlk, kampanię wo Francji, Tobruk, Battlo of Brhan, działalność ma- rynaria I lotnictwa, Monte Cassino, Ancenę, Bolonię, Folslso, Arnhem, powstanie warszawskie, a wira to wszystko, co Imleniu „Polski nada- to mowy, wspaniały 1 nieśmiertol- ny blask. Nasz pobyt zą granicami Polski mle. Jest niczym innym. Jak proto- slem wobec obecnego” stanu rze- ozy w Kraju. Ja i mol żotnierzo, podobnie Jak żotniorzo innych for- macji polskich oraz rzesza cywil- nego uchodztwa, pragniemy wrocic da Polaki I to jak najszybciej, do takloj Polski, o Jaką walczyli Śmy, ©, do Poiski wolnej i ni APW OŚWIADCZENIE DOWÓDCY 2 KORPUSU GEN. WŁADYSŁAWA ANDERSA Ieżnej, do Polski, którą rzadzić br- dzio logalny rięd, wybrany przez naród w drodze swożodnych wy- borów, do Polski, w której nio bz dzie ani obeych bagnetów, ani o0- svi policji politycznej. My, pozo- staja za granica, chcemy możność w dalszym clogu wołać o sprawlediiwość dla Piski. Z ko- niaczności wlec przyjmujemy te formy, które dają nem możliwość przetrwania, by doczekać tej szczę- wej chwili, w której powrócimy do walne] Ojczyzny. Chelaibym wskazać, brytylskio czynniki oficjalne wyra zły pocląd, Iż fakt odmowy po- wrotu do Kraju tak_ wielkiej iio- $cl Polaków, Jest wynikiem polly Ml prowadzonej przez'tzw. rzęd tymęzesowy. Innymi słowy, nie my nle chcemy wracać, ale obscny stan rzeczy w Polsce uniemożliwia nam powrót. W końcu pragnę Joszcza raz pod kroślić, jak najbardziej katogorycz nie, że nie prowadziłam | nio pro- wadzę żadnoj akcji dvworsyjna - terrorystycznej w Polsce. Naród że nawet W przysztym tygodniu obrady plenum Po 57 głosowaniach komisja dla Włoch uchwaliła projekt statutu Wolnego Triestu PARYZ, 4X (R) — Po nocnym posiedzeniu, które tewulo około 8 godzin, komisja ula spraw tocyto- wislnych | politycznych Wloca, po 57 głosowaniach, uchwaliła. pro- Joke statutu dla Wolnego Teryto- rium Trlestu, wedlug wniosku przedstawionego przez delegata francuskiego dnin poprzedniego Klauzule projektu były uchwala mo slale większością 4 glasów przosiwko 6 - (Białoruś, Ukrakta, Jugosławia, Czechosłowacja, Zswią zek. sowiecki | administracja War- szawska), tym samym projekt u- ohewalono: większością dwóch Lrze- «ich, co jest konieczne, by decrzja byla uważana jako zalecenie 4 mie mlstrów spraw zagranicznych wiel kici mocarstw. Po przegłosowaniu paragrafu. projektu doduna © ostatniego Odpowiedź na oświadczenie Stalina francuskiego, wnłosek. przedstawięje- 1a: mdministracji. warszawskiej, je- polski wyxrwawił elę tax bardze, że ozkoda nam sażdej uropil krwi polskiej. 0d chwili powetania oku paji sowieckiej nie dostzrczylismy również do Kraju żadnej broni. Jost tragedią narodu polskiego, że do lasów chronić się musi mio- dzież patriotyczna w obawie przea śmiercią lub zsy?ka. Nikt z uczel myślących Polaków ale przg- nle żadnych aktów rozpaczy w po- staci powstania. Byłoby to najwięk szą tragedią dla naszego narodu. 1 tak już strosznie wykrwawion: 90, gdyby dał się sprowokować do sobą, czy taż £ 2 Korpusem. sa ja- skrawym ©szczerstwem. Wehwały tzw, rzzdu tymczasowe go. a włęc | uchwała o pozbawie- niu mnie 1 molch kolegów obywa- telstwa. nie mogą mieć oczywiscie żadnego wpływii na nacze postepo- która pozostsnie niezmienie- ne | zmierzać zawsze bzózle do ze- pawnienia Polsce wolności | niepo- dlegtości, ) WŁ. ANDERS gen. dyw. Ancona, 1X4948 r. « aezo_ jeden artykuł, który Bi jak: nastspaje ja poleca 4 miatrom spraw zagranicznych. By umożliwi. przedstawiciełowi Joz sławii przedstawienie jego, pomsta widzenia przed grocem_ miaistrow spraw zzęraniesaych, sim. powa amy oni ostateczną decyzję w Spr% sie. statutu Wolnego "Tecytosłam aelestu”. „Delegacja zmerykuiexa poparta przex dolegację froncuską, wprowa dat, By dodano anałogiczną klas- Jnię na korzyść Wiech. GByewa wnioski pezylęte Jednomyślula. „Podkreśla się, że Jet” popeseo- ia e kałanh baferenoli paryskiej 66 gen. Tadeuszu Komorowski „Bór”, który od 28 V 1945 r. objął obowiązki Naczelnego Wodza Psz na zachodzie. (Nac) Prezydent rP na uchodźstwie Władysław raczkiewicz i gen. W. an- ders – londyn, 26 II 1945 r. Prezydent mianował gen. W. andersa pełniącym obowiązki Naczelnego Wodza Psz na zachodzie (IMPs/oK). znak rozpoznawczy 2. KP. (IPN) Podczas konferencji w Poczdamie j. stalin domagał się od w. Brytanii i usa, aby zerwały wszelkie stosunki z polskim rządem na uchodźstwie i przekazały oddziały Psz pod zwierzchnictwo zdominowanego przez ko- munistów trjN. komuniści szykowali się do przejęcia kontroli nad Psz. utworzyli „Przedstawicielstwo do- wództwa wP” z gen. k. świerczewskim na czele, które miało udać się do w. Brytanii i przejąć pod swoje do- wództwo całość Psz. winston churchill sprzeciwił się żądaniom j. stalina. wprawdzie oświadczył, że jego po- lityka „polega na tym, by przekonać jak największą licz- bę Polaków, aby powrócili do Polski”, jednakże zapew- nił, że nie zamierza złamać swej obietnicy złożonej w brytyjskim parlamencie, że „ci spośród polskich żoł- nierzy, którzy nie zechcą wracać do Polski, będą mogli otrzymać obywatelstwo brytyjskie”. tymczasem wbrew oficjalnym i uroczystym deklaracjom stosunek komuni- stycznych władz w warszawie do Psz na zachodzie od początku był wrogi. gdy okazało się niemożliwe prze- jęcie nad nimi dowództwa, domagały się od anglików rozwiązania polskich oddziałów. uzurpując sobie pra- wo do decydowania o jednostkach podległych prawo- witym władzom rP, komunistyczne władze 14 ii 1946 r. zakomunikowały rządowi brytyjskiemu, że „polskie jed- nostki lądowe, morskie i powietrzne za granicą nie mogą być nadal uważane za jednostki wP”. PróBa PrzejęcIa PolsKIcH sIŁ zBrojNycH Przez KoMUNIsTóW 70 Dramatyczny był los ppłk. stanisława skalskiego, kawalera Krzyża złotego orderu Wojennego Virtuti Militari i brytyjskiego Distinguished service order, najlepszego polskiego pilota myśliwskiego w latach drugiej wojny światowej. Pomimo propozycji nadania brytyjskiego obywatelstwa i atrakcyjnych możli- wości pracy w W. Brytanii zdecydował się w 1947 r. na powrót do kraju. Przyjęto go do WP i mianowano inspektorem do spraw techniki latania. jednak już w czerwcu 1948 r. został aresztowany przez funkcjonariuszy MBP pod fałszywym zarzutem szpiegostwa. Podczas długiego śledztwa był brutal- nie torturowany przez wyższych funkcjonariuszy MBP, w tym józefa różań- skiego i adama Humera. 7 IV 1950 r. skazano go na karę śmierci, zamienio- ną następnie na dożywocie. Wyszedł na wolność po sześciu latach. Na zdjęciu: gen. s. skalski w swoim mieszkaniu – Warszawa 23 X 1990 r. (Fot. Witold rozmysłowicz/PaP) Tragiczny był los mjr. Bolesława Kontryma „Żmudzina”, uczestnika bitwy o Narwik, cichociemnego, zdobywcy gmachu PasT-y w Powstaniu Warszawskim, żołnierza 1. DPanc. gen. s. Maczka, kawalera Krzyża srebrnego orderu Wojen- nego Virtuti Militari. Podobnie jak ppłk s. skalski wrócił do Polski w 1947 r. i początkowo znalazł pracę w jednym z centralnych urzędów w Warszawie. jednak już w październiku 1948 r. został aresztowany pod zarzutem szpie- gostwa. ciężkie śledztwo trwało cztery lata. Poddawany był wymyślnym tor- turom między innymi przez śledczego MBP edmunda Kwaska, ale do winy się nie przyznał. 26 VI 1952 r. skazano go na karę śmierci. Prezydent B. Bierut pomimo błagań matki nie skorzystał z prawa łaski. Wyrok wykonano w styczniu 1953 r. Miejsce jego pochówku w Kwaterze „Na Łączce” zostało odkryte 24 V 2013 r. (oK) od 2012 r. trwają prace archeologiczne na cmentarzu Wojskowym na Powąz- kach, tzw. Kwatera „Ł” (Łączka), gdzie chowano ofiary komunistycznego aparatu terroru. Dzięki zaangażowaniu Instytutu Pamięci Narodowej ustalana jest tożsamość ofiar. szczątki mjr. B. Kontryma zidentyfikowano 28 IX 2014 r. (Fot. Piotr Życieński/IPN) Powojenne losy żołnierzy, zwłaszcza oficerów Psz na zachodzie, którzy wrócili do kraju, były dramatyczne, a często tragiczne. wprawdzie początkowo niektórzy oficerowie Psz przyjęci zostali do „ludowego” wP, ale nie powierzano im odpowiedzialnych funkcji dowód- czych. komuniści od początku traktowali żołnierzy Psz jako element podejrzany, bynajmniej nie przejmując się propagandowymi hasłami wygłaszanymi oficjalnie. reje- stracją i inwigilacją żołnierzy Psz zajęły się specjalne grupy operacyjne ministerstwa Bezpieczeństwa Pu- blicznego działające na przejściach granicznych. repre- sje na wielką skalę rozpoczęły się w początkach lat pięćdziesiątych. w 1950 r. powstał w centrali mBP do- kument pt. „rozpracowanie obiektowe repatriantów”, przewidujący objęcie inwigilacją wszystkich bez wyjąt- ku powracających z zachodu. w pierwszym rzędzie ostrze tego złowrogiego dokumentu kierowało się przeciwko byłym żołnierzom Psz. Na efekty nie trzeba było długo czekać. tysiące ludzi objęto drobiazgową in- wigilacją. tak zwanych „andersiaków” i „maczkowców” masowo usuwano z wojska i bardziej eksponowanych posad cywilnych. wielu trafiło do więzienia. Pobyt na emigracji wybrało ok. 120 tys. członków Psz na zacho- dzie, w tym ogromna część kadry dowódczej i żołnie- rzy pochodzących z zagarniętej przez zsrs Polski wschodniej. z trudem odnajdywali swoje miejsce w w. Brytanii i innych krajach zachodu, które z czasem szerzej otworzyły się na polskich uchodźców. Przez ko- lejne dziesięciolecia byli najsilniejszym ogniwem pol- skiej emigracji politycznej, która upominała się o prawo Polski do niepodległości. rePresje W KrajU milcząc, wołają Wystawa poświęcona pracom poszukiwawczym szczątków ofiar systemu komunistycznego, prowadzonym w kwaterze „Ł” Cmentarza Wojskowego na warszawskich Powązkach w latach 2012–2014 przez Instytut Pamięci Narodowej wraz z Radą Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa w ramach projektu Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956 27 lutego – 9 kwietnia 2015 r. Centrum Edukacyjne IPN im. Janusza Kurtyki „Przystanek Historia” Warszawa, ul. Marszałkowska 21/25 Żołnierze z kontyngentu z Wysp Fidżi wykonują w londyńskim parku pożegnalny taniec po Paradzie zwycięstwa – czerwiec 1946 r. (IWM) Parada zwycięstwa w londynie – 8 VI 1946 r. Na pierwszym planie Kanadyjczycy, za nimi australijczycy. (IWM) 72 wielka Brytania pragnęła uczcić zakończenie wojny Pa- radą zwycięstwa w czerwcu 1946 r. Brytyjczycy zapro- sili siły zbrojne wszystkich krajów sojuszniczych, nawet takich, których wkład w zwycięstwo był tylko symbo- liczny. wydawało się rzeczą oczywistą, że wśród uczest- ników londyńskiej defilady nie może zabraknąć Pola- ków, którzy pierwsi stawili opór Niemcom, a potem do ostatnich dni wojny walczyli na frontach. Nieoczekiwa- nie sprawa uczestnictwa żołnierzy polskich w londyń- skiej defiladzie zwycięstwa stała się poważnym proble- mem politycznym. Przebywające w londynie prawowite władze rP nie były już formalnie uznawane przez Bry- tyjczyków, którzy w 1945 r. nawiązali stosunki dyplo- matyczne z „pojałtańskim” trjN zdominowanym przez komunistów. Na zachodzie nadal stacjonowały forma- cje Psz podległe prawowitym władzom rP. jednocze- śnie anglicy zdawali sobie sprawę, że rząd warszawski, z którym utrzymywali oficjalne stosunki dyplomatycz- ne, odsuwał w czasie organizację obiecanych wolnych wyborów. w podporządkowanym sowietom kraju ist- niały jednostki „ludowego” wP. w marcu 1946 r. Bry- tyjczycy zaprosili na paradę reprezentacyjny oddział „ludowego” wP z kraju, pomijając żołnierzy Psz, któ- rzy walczyli u ich boku. Początkowo władze w warsza- wie wyrażały chęć wzięcia udziału w defiladzie. skoro jednak w moskwie zdecydowano, że przedstawiciele armii radzieckiej nie pojadą do londynu, wasalne wła- dze komunistycznej Polski przyłączyły się do bojkotu. w takiej sytuacji w przeddzień parady okazało się, że nie weźmie w niej udziału żaden polski żołnierz. o ile brak reprezentantów „ludowego” wP w londyńskiej paradzie zwycięstwa nikogo specjalnie nie zasmucił, to brak oficjalnego zaproszenia przedstawicieli Psz na za- chodzie odebrany został jako prawdziwy skandal. i to nie tylko przez Polaków. wybitny brytyjski polityk, w przyszłości premier, Harold macmillan napisał w li- ście do gen. w. andersa, że 8 czerwca myślami będzie z żołnierzami 2. korpusu, ale jego radość i duma Brytyj- czyka z powodu wykluczenia z parady Polaków będzie „łączyła się u mnie z uczuciem smutku, a nawet wstydu”. Wyrażam głęboki żal, że żadne z oddziałów polskich, które walczyły u naszego boku w tylu bitwach i które przelały swoją krew dla wspólnej sprawy, nie zostały dopuszczone do udziału w Paradzie Zwycięstwa. Będziemy w tym dniu myśleli o tym wojsku. Nigdy nie zapomnimy o ich dzielności ani o ich bojowych wyczynach, które związane są z naszą własną sławą pod Tobrukiem, Cassino i Arnhem. winston churchill ParaDa zWycIęsTWa Bez PolaKóW 75 Najbardziej znanym pistoletem maszynowym armii czerwonej była tzw. Pepesza (PPsz wz. 1941). Do jednostek 1. armii WP broń trafiła latem 1943 r. Początkowo pistolet był wyposażony w ma- gazynek bębnowy (71 naboi), następnie łukowy o pojemności 32 naboi. sowiecki ręczny karabin maszynowy piechoty wz. 28 DP z charakterystycznym magazynkiem talerzowym mieszczącym 47–49 naboi. Brytyjski granatnik przeciwpancerny PIaT. (IPN) 76 Kalendarium maj 1940 udział niszczycieli orP „Błyskawica” i orP „Burza” w ewakuacji sprzymierzonych spod Dunkierki i calais. 24 V 1940 rozpoczyna się ewakuacja ok. 24 tys. żołnierzy alianckich z Narwiku. 8 VI 1940 2 Dywizja strzelców Pieszych gen. Bronisława Prugar-Ketlinga prowadzi działania opóźniające w alzacji; po wyjściu z Narwiku tonie brytyjski lotniskowiec „glorious”, zaatakowany przez dwa niemieckie krążowniki. z ok. 1,5 tys. osób na jego pokładzie ocalało niespełna czterdzieści. 10 VI 1940 kapitulacja Norwegii. Do Bretanii dociera ok. 5 tys. Podhalańczyków. 11 VI 1940 alianci potwierdzają zatonięcie orP „orzeł” na Morzu Północnym (wśród 54 ofiar załogi jest trzech marynarzy brytyjskich). 13 VI 1940 od champaubert w szampanii swój szlak bojowy rozpoczyna 10 Brygada Pancerno-Motorowa gen. stanisława Maczka. 15 VI 1940 dzień po zajęciu Paryża przez wojska niemieckie, do walki w lotaryngii przystępuje 1 Dywizja grenadierów gen. Bronisława Ducha. 22 VI 1940 podpisanie układu o zawieszeni broni, który wchodzi w życie dwa dni później na froncie niemiecko-francuskim, a następnie włosko-francuskim. 24–27 VI 1940 ewakuacja drogą morską polskich lotników z Francji do W. Brytanii. 1 VII 1940 utworzenie pierwszej polskiej jednostki lotniczej w W. Brytanii – 300. Dywizjonu Bombowego ziemi Mazowieckiej. 10 VII 1940 początek „bitwy o anglię”. 13 VII 1940 utworzenie polskiego 302. dywizjonu myśliwskiego w W. Brytanii. 18 XI 1939 na mocy umowy polsko-brytyjskiej oddział Polskiej Marynarki Wojennej (oPMW) przechodzi pod dowództwo brytyjskiej admiralicji. 5 III 1940 na wniosek szefa NKWD Ławrientija Berii sowieckie władze podejmują decyzję o rozstrzelaniu 25700 polskich obywateli: jeńców wojennych z obozów w Kozielsku, ostaszkowie i starobielsku oraz więźniów z więzień na okupowanych Kresach Wschodnich II rP. marzec/kwiecień utworzenie Biura Informacji i Propagandy zWz. Biuro miało m.in. za zadanie 1940 informować o działalności rządu Polskiego, dokumentować niemieckie zbrodnie i wydawać konspiracyjną prasę. 5 IV–22 V 1940 NKWD wykonuje decyzję z 5 marca, masowe egzekucje odbywają się m.in. w Kalininie, Katyniu, charkowie i smoleńsku. 9 IV 1940 wojska niemieckie zajmują Danię i rozpoczynają inwazję na Norwegię. 12 IV 1940 sowieci rozpoczynają deportacje rodzin ofiar zbrodni katyńskiej do Kazachstanu. 16–17 IV 1940 w środkowej Norwegii pod Namsos i andalsnes lądują oddziały brytyjskie. 20 IV 1940 utworzenie związku odwetu – ściśle zakonspirowanej części zWz mającej stanowić trzon zbrojnej konspiracji przeznaczonej do walki bieżącej. 27–28 IV 1940 alianci odbijają Narwik i spychają agresora niemieckiego ku granicy szwedzkiej. W walce wyróżnia się samodzielna Brygada strzelców Podhalańskich (sBsP), która za cenę stu zabitych łamie niemiecki opór. 10 V 1940 III rzesza atakuje Holandię, Belgię, luksemburg i Francję. Do walki w rejonie lyonu wchodzi 1/146. Dywizjon Myśliwski „Warszawski”; we fiordzie gratangen Niemcy uszkadzają niszczyciel okręt rzeczypospolitej Polskiej (orP) „Burza”, wspierający desant francuskich strzelców alpejskich. 77 ciężki czterosilnikowy bombowiec avro lancaster, który od marca 1944 r. trafił do 300. Dywizjonu Bombowego ziemi Mazowieckiej. Poniżej najsłynniejszy myśliwiec brytyjski spitfire z 303. Dywizjo- nu Myśliwskiego Warszawskiego im. Tadeusza Kościuszki. (IPN) 80 Kalendarium 2 V 1942 pomyłkowe zaatakowanie orP „jastrząb” przez norweski i brytyjski okręt z konwoju PQ-15, płynącego do Murmańska. ginie trzech Polaków i dwóch Brytyjczyków. raniono także dowódcę łodzi podwodnej, kpt. Bolesława romanowskiego i piętnastu jego podkomendnych. Uszkodzoną jednostkę trzeba było zatopić. 3 V 1942 powstaje 3. Dywizja strzelców Karpackich (3 DsK) pod dowództwem gen. s. Kopańskiego, która w swych szeregach scala weteranów kampanii afrykańskiej oraz podkomendnych gen. W. andersa, którzy wyszli ze zsrs. 27 V 1942 w ataku luftwaffe na konwój aliancki eskortujący go niszczyciel orP „garland” zostaje poważnie uszkodzony. 8 VII 1942 rząd sowiecki wyraża zgodę na ewakuację z zsrs pozostałych jednostek armii gen. W. andersa. 10 VIII 1942 rozpoczyna się druga faza ewakuacji, zsrs opuszcza 44 tys. żołnierzy i 26 tys. cywilów. 19 VIII 1942 polska marynarka i lotnictwo współdziałają w osłonie nieudanego desantu alianckiego w Dieppe (górna Normandia). 1 IX 1942 przybycie drogą lądową z aszchabadu do Meszhedu ponad 1,6 tys. żołnierzy i cywilów kończy ewakuację z zsrs. 12 IX 1942 rozkazem NW gen. W. sikorskiego z połączenia Psz w zsrs i WP na środkowym Wschodzie powstaje armia Polska na Wschodzie pod dowództwem gen. W. andersa. 7/8 X 1942 akcja „Wieniec”. Żołnierze warszawskiej aK przeprowadzają olbrzymią operację dywersyjną, polegającą na zniszczeniu torów kolejowych biegnących w kierunku miasta. 9 X 1941 powstaje 1 samodzielna Brygada spadochronowa (1 sBs) pod dowództwem płk. stanisława sosabowskiego, zaś w ringway na stałe rozpoczyna działalność autonomiczna polska sekcja Wyszkolenia. 26 X 1941 przydział orP „sokół” do brytyjskiej 10. Flotylli okrętów Podwodnych, bazującej na Malcie. listopad 1941 do służby w PMW wchodzi wysłużona amerykańska łódź podwodna, którą Polacy nazwą „jastrząb”. 10 XII 1941 zakończyło się pierwsze oblężenie Tobruku, siły osi zostają odrzucone i rozpoczynają odwrót w kierunku umocnień ciągnących się od Morza śródziemnego po Bir Hakeim. 14–17 XII 1941 pododdziały sBsK walczą pod el-ghazala. 2 I 1942 polscy artylerzyści z sBsK pomagają zdobyć Brytyjczykom włoską twierdzę Bardia. 14 II 1942 zWz zostaje przemianowany na armię Krajową (aK) – w dalszym ciągu z gen. stefanem roweckim „grotem” jako jej Kg. marzec 1942 formowanie 1. Dywizji Pancernej (1 DPanc.) gen. s. Maczka w Perthshire w szkocji. 19 III 1942 gen. W. anders wydaje rozkaz o rozpoczęciu ewakuacji części jednostek wojskowych i osób cywilnych z zsrs do Iranu. 20 III 1942 po raz pierwszy z konwojem murmańskim wypływa polska jednostka – statek handlowy M/s „Tobruk”. wiosna 1942 wycofanie sBsK z egiptu do Palestyny (Quastina). 24 III 1942 początek pierwszej fazy ewakuacji z zsrs żołnierzy armii gen. W. andersa i tzw. rodzin wojskowych (ewakuowano ponad 31 tys. żołnierzy i 12 tys. cywilów). 81 Brytyjski czołg cromwell VIII, w który był na wyposażeniu 10. Pułku strzelców Konnych w ramach 1. DPanc. gen. s. Maczka. (IPN) 82 Kalendarium 3 VI 1943 w sielcach nad oką powstaje 1. samodzielny Batalion Kobiecy im. emilii Plater. 30 VI 1943 Niemcy aresztują Kg aK – gen. s. roweckiego „grota”. jego następcą zostaje gen. Tadeusz Komorowski „Bór”. 4 VII 1943 w katastrofie samolotu w gibraltarze ginie NW gen. W. sikorski. 10 VII 1943 początek lądowania aliantów na sycylii (operacja „Husky”). 20 VII 1943 pierwsze wyroki śmierci na żołnierzach 1. PDP im. T. Kościuszki wykonane w obozie w sielcach nad oką. Wiele aktów oskarżenia miało charakter polityczny. 10 VIII 1943 decyzja Państwowego Komitetu obrony zsrs o utworzeniu 1. Korpusu Polskich sił zbrojnych w zsrs. jego dowódcą zostaje gen. z. Berling. 3 IX 1943 początek inwazji sprzymierzonych na Półwysep apeniński (operacja „avalanche”). 8 IX 1943 rząd włoski ogłasza kapitulację, wkrótce Niemcy zajmują północne i środkowe Włochy. 12–13 X 1943 r. w bitwie pod lenino walczy 1. PDP im. T. Kościuszki. październik 1943 rząd rP na uchodźstwie przygotowuje plan powojennej repatriacji wojska i ludności cywilnej. Przewiduje powrót do kraju w ciągu stu dni; okręty podwodne orP „sokół” i orP „Dzik” przechodzą do Bejrutu i prowadzą działania przeciwko flocie niemieckiej na Morzu egejskim. 4 I 1944 armia czerwona (acz) przekracza granicę II rP na Wołyniu w okolicach rokitna koło saren. 12 I 1944 początek alianckiego natarcia na linię gustawa (pierwsza bitwa o Monte cassino), amerykańskie dywizje piechoty (34. i 36.) zostają zdziesiątkowane podczas forsowania rzeki rapido. październik– udział niszczyciela orP „Błyskawica” w lądowaniu aliantów w afryce –listopad 1942 Północnej (operacja „Torch”). 22 I 1943 z połączenie struktur związku odwetu i „Wachlarza” powstaje Kedyw (Kierownictwa Dywersji aK). luty 1943 rozmowy józefa stalina z płk. zygmuntem Berlingiem w sprawie utworzenia polskiej jednostki wojskowej na terytorium zsrs. marzec 1943 do działającego na Morzu śródziemnym orP „sokół” dołącza nowy okręt podwodny orP „Dzik” pod dowództwem kpt. B. romanowskiego. służy na nim ocalała załoga z orP „jastrząb”. jednostka do końca wojny zatopiła lub uszkodziła osiemnaście wrogich okrętów. 26 III 1943 akcja pod arsenałem. oddział szturmowy szarych szeregów odbija z niemieckiego transportu 25 więźniów w tym harcmistrza jana Bytnara „rudego”. 13 IV 1943 niemiecka rozgłośnia radiowa nadaje komunikat o odkryciu w Katyniu masowych grobów polskich oficerów zamordowanych przez NKWD. 23 IV 1943 zsrs zrywa stosunki dyplomatyczne z rządem rP. 1 V 1943 artykuł płk. z. Berlinga na łamach „Wolnej Polski” oskarżający armię gen. W. andersa o uchylanie się od wspólnej walki z zsrs przeciwko III rzeszy. artykuł był chwytem propagandy sowieckiej usprawiedliwiającym powołanie 1. Polskiej Dywizji Piechoty (1 PDP) im. Tadeusza Kościuszki pod auspicjami Moskwy. 13 V 1943 rozpoczęcie organizacji 1. PDP pod dowództwem płk. z. Berlinga na terenie obozu ćwiczebnego w sielcach nad oką. maj 1943 armia Polska na środkowym Wschodzie zostaje przekształcona w 2. Korpus Polski (2 KP), pod dowództwem gen. W. andersa, a jednostki tyłowe przekształca się w 3. Korpus Polski (3 KP). 85 Kalendarium 18 IX 1944 ląduje drugi zrzut brytyjski pod arnhem. amerykanie wciąż bronią się w Nijmegen; nad Warszawę przylatuje 107 bombowców Boeing B-17 w osłonie 154 myśliwców. amerykanie mając zgodę sowiecką – po wyrzuceniu ok. 1,3 tys. zasobników – lądują w Połtawie na Ukrainie. 19 IX 1944 zła pogoda uniemożliwia desantowanie 1. sBs gen. s. sosabowskiego pod arnhem. Do Nijmegen docierają alianckie jednostki lądowe. 20 IX 1944 część brytyjskich spadochroniarzy wycofuje się z arnhem do oosterbeek. alianci forsują rzekę Waal pod Nijmegen, lecz ich czołgi są dziesiątkowane przez niemiecką artylerię na groblach wśród zalanych holenderskich polderów. 21 IX 1944 desant w Driel na zachodnim brzegu renu. z powodu złych warunków atmosferycznych zrzuconych zostaje jedynie ok. 900 Polaków z 1. sBs, wśród nich jest gen. s. sosabowski. Niemcy łamią opór otoczonego brytyjskiego batalionu w arnhem. 22–25 IX 1944 nie mając środków przeprawowych Polacy pokonują ren i przerzucają na jego wschodni brzeg ok. 300 ludzi, aby wesprzeć brytyjską obronę w oosterbeek. 25/26 IX 1944 Brytyjczycy zawieszają operację „Market-garden” i nakazują odwrót na zachodni brzeg renu. Wielu alianckich żołnierzy trafia do niewoli, a liczbę zabitych amerykańskich i brytyjskich spadochroniarzy szacuje się na ok. 2,5 tys. Polacy tracą ok. 350 ludzi, z których 25 proc. poległo. 27 IX 1944 pada Mokotów, a trzy dni później broń składają powstańcy warszawscy na Żoliborzu. 29 IX 1944 Niemcy rozbijają w bitwie pod jaktorowem ok. 900-osobową grupę aK „Kampinos” (wywodzącą się ze zgrupowania stołpecko-Nalibockiego aK przybyłego z Nowogródczyzny), która wspierała powstańców warszawskich w walkach o Dworzec gdański oraz broniąc Żoliborza. 2 X 1944 po 63 dniach zostaje podpisany akt kapitulacji Powstania Warszawskiego. 20/21 i 21/22 dwa nieudane natarcia powstańców warszawskich na Dworzec gdański. VIII 1944 21 VIII 1944 po bitwie pod Falaise ok. 450 żołnierzy z polskiej jednostki pochowano na cmentarzu w longuennerie. 27 VIII 1944 Prezydent Usa Franklin D. roosevelt swą pomoc dla Warszawy uzależnia od zgody zsrs. 30 VIII 1944 rządy W. Brytanii i Usa nadają żołnierzom aK prawa kombatanckie. Wielu z nich uchroniło to przed zbrodniami niemieckimi. Tej decyzji nie honorowali jednak sowieci. 2 IX 1944 upadek starego Miasta, zdziesiątkowane siły powstańców warszawskich kanałami przedostają się do śródmieścia i na Żoliborz. 4 IX 1944 Brytyjczycy żądają od j. stalina wydatnej pomocy dla walczących w Warszawie Polaków i po raz kolejny bezskutecznie zabiegają o prawo lądowania samolotów alianckich na lotniskach znajdujących się w sowieckiej strefie działań wojennych. 13 IX 1944 zrzuty dla Warszawy rozpoczyna sowiecki Dywizjon Nocnych Bombowców i współdziałający z nim polski 2. Pułk Nocnych Bombowców „Kraków”. samoloty nie zrzucają zasobników, lecz jedynie worki bez spadochronów. 14 IX 1944 1. armia polska dowodzona przez gen. z. Berlinga i wsparta przez 47. armię sowiecką opanowuje warszawską Pragę. 16–23 IX 1944 na przyczółku na czerniakowie i Żoliborzu walczą jednostki z 1. armii polskiej, które wspomagają powstańców. Nieudany desant kosztuje życie i zdrowie ok. 2,3 tys. podkomendnych z. Berlinga. 17 IX 1944 Brytyjczycy lądują w renkum i arnhem, amerykanie w eindhoven oraz Nijmegen (operacja „Market-garden”). Do eindhoven przebija się brytyjski 30. Korpus Pancerny. 86 Kalendarium 12 II 1945 wyparcie wojsk niemieckich z Wałcza i przełamanie Wału Pomorskiego. 26 II 1945 Prezydent rP W. raczkiewicz mianował gen. W. andersa pełniącym obowiązki NW Psz na zachodzie. 5 III 1945 poakowskie oddziały rozbijają obóz Pracy w Krzesinie. 8 III 1945 oddziały z 1. armii polskiej okrążają Kołobrzeg. rozpoczyna się atak na miasto; oddział harcerzy z rejonu „Łoza” opanowuje więzienie w Łowiczu i uwalnia 84 aresztantów. 9 III 1945 poakowskie oddziały uwalniają z więzienia w Białej Podlaskiej ok. 100 osadzonych. 10 III 1945 poakowskie oddziały uwalniają z sandomierskiego więzienia ok. 170 aresztantów, w tym 30 kobiet. 14 III 1945 dowódca 1. armii polskiej sowiecki gen. stanisław Popławski wysyła ultimatum do płk. Fritza Fullriede, komendanta obrony Kołobrzegu. Ten odmawia poddania się. 18 III 1945 kapitulacja Kołobrzegu. W walkach zginęło ok. 1 tys. polskich żołnierzy, a ok. 2,5 tys. odniosło trwałe rany. 16–20 III 1945 pododdziały 1. armii polskiej forsują odrę. 22 III 1945 poakowski oddział rozbija obóz w Błudku dla byłych żołnierzy aK, nadzorowany przez WP, i uwolnia ok. 200 osób. 26 III 1945 przyszłość Psz jest przedmiotem obrad brytyjskiego gabinetu wojennego. Premier W. churchill, przewidując, że wielu żołnierzy Psz odmówi powrotu do kraju rządzonego przez komunistów, opowiada się za nadaniem Polakom, którzy wybiorą emigrację, prawa osiedlenia na terenie Imperium Brytyjskiego. Mówi o brytyjskim długu wdzięczności wobec polskich żołnierzy. 12 X 1944 1 sBs zostaje wycofana z frontu nad Mozą do W. Brytanii i ześrodkowana w rejonie edynburga. 30 X 1944 1. DPanc. gen. s. Maczka wyzwala Bredę. zdobycie miasta przez Polaków pozwoliło aliantom wyjść w kierunku Mozy i uchwycić przyczółek w Moerdijk. 27 XII 1944 pod naciskiem Brytyjczyków, władze polskie odsuwają od dowodzenia 1. sBs gen. s. sosabowskiego i wyznaczają na jego następcę ppłk. stanisława jachnika. Polskiego generała niesłusznie obarczono winą za fiasko operacji „Market- garden”, choć od początku sprzeciwiał się akcji i wytykał stronie brytyjskiej jej niedociągnięcia. styczeń 1945 w memorandum do przywódców W. Brytanii i Usa rząd rP uznał za niezbędne powrót do Polski naczelnych władz państwowych, jak również „jej obywateli, przebywających z powodu wydarzeń wojennych poza granicami Państwa”. sojusznicy podczas konferencji w jałcie całkowicie zignorowali stanowisko rządu rP na uchodźstwie. 17 I 1945 jednostki 1. armii polskiej wyzwalają Warszawę. 19 I 1945 rozkaz Kg aK gen. leopolda okulickiego „Niedźwiadka” o rozwiązaniu aK. 29 I 1945 oddziały 1. armii polskiej przekraczają przedwrześniową granicę polsko- -niemiecką. 3 II 1945 1 PDP im. T. Kościuszki zdobywa Podgaje. Polacy odkrywają w spalonej stodole szczątki 32 polskich jeńców, którzy dostali się do niewoli cztery dni wcześniej. 4 II 1945 1. armia polska rozpoczyna atak na umocnienia Wału Pomorskiego. 4–11 II 1945 na konferencji w jałcie Wielka Trójka zawiera porozumienie w sprawie powojennej repatriacji. Ustala, że w pierwszej kolejności wrócą obywatele wielkich mocarstw. sojusznicy całkowicie zignorują stanowisko rządu rP na uchodźstwie, który opracował już plan powrotu. 87 Kalendarium 28 IV 1945 saperzy z 1. armii polskiej budują most na sprewie w berlińskiej dzielnicy Moabit. 2 V 1945 po ciężkich walkach pododdziały z 1. armii polskiej zdobywają dworzec Tiergarten i na Kolumnie zwycięstwa w pobliskim parku zatykają biało- czerwone sztandary. Następnie Polacy ruszają w kierunku Bramy Brandenburskiej, by wesprzeć walczącą sowiecką piechotę; kapitulacja obrońców Berlina. 3 V 1945 jednostki 1. armii polskiej docierają do Łaby i nawiązują kontakt z oddziałami amerykańskimi. 5 V 1945 przed 1. DPanc. gen. s. Maczka kapituluje garnizon Wilhelmshaven. 8 V 1945 kapitulacja III rzeszy, zakończenie wojny w europie. maj 1945 1 sBs wchodzi w skład brytyjskich sił okupacyjnych na terenie Niemiec i łączy się z pododdziałami 1. DPanc. gen. s. Maczka. 28 V 1945 gen. T. Komorowski „Bór” objął obowiązki NW Psz na zachodzie. 21 VI 1945 przedstawiciele wielkich mocarstw deklarują na konferencji w Moskwie, że dopomogą przyszłemu Tymczasowemu rządowi jedności Narodowej (TrjN) w przeprowadzeniu repatriacji Polaków z zagranicy, „którzy będą chcieli wrócić, włączając członków Psz”. 28 VI 1945 powołanie zdominowanego przez komunistów TrjN. 5 VII 1945 rządy W. Brytanii i Usa wycofują uznanie dla rządu rP na uchodźstwie i uznają TrjN. 2 IX 1945 kapitulacja japonii, zakończenie drugiej wojny światowej. 27 III 1945 ostatnia walka PMW. orP „Krakowiak” walczy z niemieckimi ścigaczami u brzegów Holandii; z obozu specjalnego NKWD w skrobowie ucieka ok. 40 żołnierzy z 27. Wołyńskiej DP aK. 27/28 III 1945 sowieci podstępnie aresztują w Pruszkowie szesnastu przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemnego, wśród nich m.in.: ostatniego Kg aK, gen. l. okulickiego oraz Delegata rządu na Kraj, jana stanisława jankowskiego. aresztanci zostają samolotem przewiezieni do Moskwy, gdzie są przesłuchiwani. W czerwcu 1945 r. rozpoczyna się ich proces sądowy. kwiecień 1945 przezbrojenie 303. dywizjonu myśliwskiego w samoloty P–51 Mustang. 12 IV 1945 jeden z pododdziałów 1. DPanc. gen. s. Maczka wyzwala obóz jeniecki oberlangen, wśród uwolnionych jest ok. 1,7 tys. kobiet powstańców warszawskich. 16 IV 1945 rozpoczyna się bitwa o Berlin, oprócz acz w operacji uczestniczą siły polskie. 16–19 IV 1945 2. armia polska forsuje Nysę Łużycką. 21 IV 1945 2 KP wyzwala Bolonię, jest to ostatnia wielka bitwa polskiej jednostki na froncie włoskim. 21–28 IV 1945 2. armia polska pod dowództwem gen. K. świerczewskiego walczy pod Budziszynem z niemieckimi wojskami grupy armii „środek” i ponosi wysokie straty. 24 IV–2 V 1945 wydzielone jednostki 1. armii polskiej, w tym 1. PDP im. T. Kościuszki, biorą udział w walkach o Berlin. 25 IV 1945 303. dywizjon myśliwski osłania nalot alianckich bombowców na kwaterę adolfa Hitlera w Berchtesgaden.