Pobierz Polis. Miasto-państwo w Grecji i jego organizacja i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!
Polis. Miasto-państwo w Grecji i jego organizacja
Wprowadzenie Przeczytaj Schemat Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Źródło: B. Gąssowska, Hippodamos z Miletu, w: Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012, s. 227. Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 187. Źródło: Diodor, Biblioteka historyczna, t. 12, tłum. Sebas an Rajewicz. Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 176. Źródło: Herodot, Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2015, s. 426. Źródło: Ksenofont, Historia grecka, tłum. W. Klinger, Wrocław 2004, s. 220. Źródło: Strabon, Geografia, t. 1, tłum. Sebas an Rajewicz. Źródło: Mogens Herman Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta-państwa w starożytności, red. R. Kulesza, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, Warszawa 2011, s. 79. Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona, [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X, tłum. I.H. Podbielski, J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 82–83. Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona, [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X, tłum. I.H. Podbielski, J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 172. Źródło: Homer, Iliada, t. ks. 2, wersy 185-208, tłum. K. Jeżewska. Źródło: Stabon, Geografia, t. 1, tłum. Sebas an Rajewicz.
Scharakteryzujesz „dobrych” i „nędznych” Greków. Wyjaśnisz, dlaczego termin „miasto‐państwo”, którym zwykle tłumaczy się greckie słowo polis, jest jednocześnie trafny i mylący.
Przeczytaj
Definicja polis
Aby ustalić precyzyjną definicję polis (l.mn. poleis), uczeni pod kierownictwem duńskiego historyka Mogensa Hermana Hansena wykonali żmudną pracę: odnaleźli w źródłach starożytnych wszystkie poświadczenia tego słowa (a jest ich, jak się okazało, ok. 11 tys.) i poddali je analizie znaczeniowej. Z ich ustaleń wynika, że dla Greków termin polis miał dwa podstawowe zakresy znaczeniowe: z jednej strony polis była osadą , z drugiej – wspólnotą. Pierwsze znaczenie miało charakter materialny: polis tworzyła skupisko domów, które z czasem przerodziło się w miasto. Drugie – charakter bardziej abstrakcyjny i osobowy: polis składała się z ludzi tworzących organizm polityczny, który dziś byśmy nazwali państwem. W ten sposób zbitka słowna „miasto‐państwo”, do której jesteśmy przyzwyczajeni, zyskała legitymizację.
Należy jednak pamiętać, że jest ona myląca, ponieważ zakładała równorzędność polis jako osady i polis jako wspólnoty. W rzeczywistości polis była przede wszystkim „wspólnotą obywateli zorganizowaną w ramach pewnego ustroju”. Tak definiował ją Arystoteles, największy antyczny autorytet w dziedzinie refleksji nad grecką państwowością. Miasto było o tyle ważne, że stanowiło miejsce, w którym mieszkała większość obywateli i w którym usytuowane były wszystkie instytucje polityczne. Postrzeganie polis jako wspólnoty obywateli najlepiej oddaje oficjalne nazewnictwo greckich państw, całkiem odmienne od naszego. Dla nas to Polska (nie Polacy) jest członkiem Unii Europejskiej, dla Greków to Tebańczycy (a nie Teby) byli członkiem Związku Beockiego.
interesowali się tym, co dzieje się w najbliższym świecie, uznawali jawność życia publicznego za bezdyskusyjną, nabywali poczucia odpowiedzialności za losy wspólnoty czy traktowali polityczną rywalizację jako coś naturalnego. Bezpośrednie uczestnictwo w życiu wspólnoty przejawiało się nie tylko w możliwości włączenia się w obrady zgromadzenia, ale także w pracę innych instytucji politycznych polis: rady ( bule), dysponującej głosem doradczym wobec zgromadzenia, która często przygotowywała jego obrady, sądów lub objęcia funkcji jednego z kadencyjnych (najczęściej rocznych) urzędników.
Agora, miejsce spotkań zgromadzenia ludowego, w Efezie, znanej greckiej polis. Była otoczona z trzech stron stoami (portykami): długimi, krytymi dachem budowlami od frontu z kolumnadą, których pozostałości widać na zdjęciu. Stoy miały chronić mieszkańców przed słońcem i deszczem. Pełniły także funkcje hal targowych, magazynu, dogodne lokalizacje wielu dzieł sztuki, a w czasie wojen wystawiano w nich na widok publiczny trofea wojenne. Czasem odbywały się w nich sądy. Źródło: sailko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
„Dobrzy” i „źli”
Jedynym przejawem równości obywateli było to, że wszyscy mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniu. Nawet jednak tam wypowiadali się najczęściej jedynie przedstawiciele elity, którzy nazywali samych siebie „dobrymi” ( agathoi), „szlachetnymi” ( esthloi) lub „najlepszymi” ( aristoi). Zwykli obywatele, określani przez elitę jako „źli”/”podli” ( kakoi) lub „nędzni” ( deiloi), przysłuchiwali się dysputom. Większość z nich zadowalała się prawem do decydowania, kto miał „rację”, i akceptowała nierówności.
Ponieważ od elity wymagano większych wyrzeczeń na rzecz wspólnoty, uznawano za naturalne, że ma więcej do powiedzenia w sprawach polityki (co nie oznacza, że nie dochodziło do sporów). Było to tym łatwiejsze, że po pierwsze elita nie stanowiła zamkniętej grupy, a po drugie – dystans dzielący jednych od drugich nie był wielki.
Wystarczyło zdobyć majątek ziemski pozwalający na prowadzenie specyficznego stylu życia arystokratów. Jego istotą był brak konieczności pracy i oddawanie się zajęciom, na które przeciętni obywatele nie mogli sobie pozwolić z powodu braku czasu i pieniędzy (np. na polowanie, sympozjony, hodowlę koni, sport, politykę itd.). „Podły” mógł taki majątek przy sprzyjających okolicznościach zdobyć w ciągu jednego pokolenia.
Kakos (l.poj. od kakoi) podczas prac polowych na wazie z połowy VI w. p.n.e. Hezjod, najwybitniejszy obok Homera poeta epoki archaicznej, głosił, że praca nie hańbi, ale mało który z Greków podzielał ten pogląd. Wazy zdobione takimi malowidłami stały w pokojach agathoi. Dlaczego, skoro nienawidzili pracy? Źródło: Painter of the Burgon Sianas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.
Wielkość poleis
Odpowiedź na pytanie o wielkość poleis powinna uwzględniać (zgodnie z definicją polis) dwa elementy: terytorialny i demograficzny. Terytorium polis stanowiło nie tylko miasto, ale także chora, czyli obszar wiejski wokół miasta, w którym obywatele jako jedyni mogli posiadać majątki ziemskie. Większość poleis była organizmami niewielkimi, o powierzchni do 100 km² (mniej więcej tyle, co współczesne polskie gminy). Najmniejsza z nich, Balbina położona na wyspie o tej samej nazwie, miała powierzchnię 8 km²; najsłynniejsze i największe – Spartę i Ateny o powierzchni odpowiednio 8400 km² i 2400 km² – można porównać do współczesnych niewielkich państw, takich jak Cypr (9251 km²) czy Luksemburg (2586 km²). Większość poleis dzieliła się na fyle.
Liczba ludności to najczęściej kwestia szacunków, ale ostrożne wyliczenia wskazują, że typowe poleis posiadały kilka tysięcy mieszkańców wszelkiego wieku, stanu i pochodzenia, w tym kilkuset obywateli, zawsze dorosłych mężczyzn. Większość zapewne znała się z widzenia (typowe poleis opisuje się niekiedy w kategoriach face‐to‐face society), ale w przypadku największych, liczących jak Ateny w okresie klasycznym kilkadziesiąt tysięcy obywateli i kilkaset tysięcy mieszkańców, było to niemożliwe. Barierę wzrostu poleis
agoranomos (l.mn. agoranomoi)
urzędnik kontrolujący rynek; pobierał opłaty targowe, kontrolował jakość towarów i usług, gdzieniegdzie miał także prawo rozsądzać drobne spory; w Atenach było ich dziesięciu
buleuterion
budowla, w której mieściła się siedziba rady ( bule)
hegemon
polis, która zyskała przewagę polityczną i militarną nad innymi
kakoi
(z gr. „źli” lub „podli”) w starożytnej Grecji określenie zwykłych obywateli polis nadawane im przez przedstawicieli elity, czyli agathoi
sympozjon
dosłownie: „wspólne picie”, nierzadko całonocna biesiada arystokratów; z uwagi na wysokie koszty (gospodarz finansował przyjęcie dla kilku–kilkunastu osób, później był zapraszany przez innego z agathoi) i konieczność odespania spotkania nie mogli sobie na nią pozwolić biedniejsi obywatele. Często przeradzały się w spotkania o charakterze politycznym, prowadząc do powstania różnych nieformalnych grup, zmierzających do osiągnięcia konkretnych celów politycznych (np. wypędzenia jakiegoś przeciwnika politycznego)
wielka kolonizacja
masowa migracja Greków w VIII–VI w. p.n.e. na tereny wokół Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, mająca na celu założenie nowych osad
Wieki Ciemne
określenie stosowane w historii starożytnej Grecji dla czasów od upadku kultury mykeńskiej (XII/XI w. p.n.e.) do początków epoki archaicznej (IX/VIII w. p.n.e.); nazwa to nawiązuje do niewielkiej liczby źródeł archeologicznych i braku źródeł pisanych, a także do występującego wówczas wyludnienia
demos
(gr. demos) lud; tak określano obywateli, ale w ustach arystokratów często to słowo miało zabarwienie pejoratywne
zgromadzenie ludowe
podstawowa instytucja polis; ustanawiała prawa, decydowała o wojnie i pokoju; mogli w niej brać udział wyłącznie dorośli mężczyźni
fyla
(gr. fyle) jednostka podziału obywateli; pierwotne fyle były starsze od samej polis, później w wielu miejscach świata greckiego stały się zwykłymi jednostkami administracyjnymi.
Słowa kluczowe
polis, miasto‐państwo, zgromadzenie ludowe, bule, agora, akropol, obywatel, agathoi, kakoi, starożytność, starożytna Grecja, antyk, kultura starożytnej Grecji, społeczeństwo starożytnej Grecji
Bibliografia
B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków: do końca wojen perskich, t. 1, Warszawa 1988.
M.I. Finley, Grecy, Warszawa 1965.
M.H. Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta‐państwa w starożytności, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, red. nauk. i wstęp R. Kulesza, Warszawa 2011.
W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999.
D. Musiał, Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.
Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.
A. Wolicki, Symmachia spartańska w VI‐V w. p.n.e., Warszawa 2012.
E. Voegelin, Świat polis, Warszawa 2013.
A. Ziółkowski, Historia powszechna: starożytność, Warszawa 2010.
Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 2
Poniższa ilustracja przedstawia plan Miletu w V-II w. p.n.e. Milet, słynna i bogata polis w Azji Mniejszej, na początku V w. p.n.e. stanęła na czele powstania jońskiego przeciw Persom. Po jego klęsce miasto zburzono. W 479 r. p.n.e. Milet został odbudowany wg projektu jednego ze swoich obywateli. Poniższa ilustracja przedstawia plan Miletu w V-II w. p.n.e.
Hippodamos z Miletu, bo tak nazywał się obywatel, który zaprojektował miasto na nowo, był znanym urbanistą. Napisał traktat o idealnym kształtowaniu polis (niestety nie zachował się do naszych czasów). Hippodamejski sposób planowania miast stanowił inspirację dla wielu nowych ośrodków w okresie antycznym i później. Także dziś urbaniści korzystają niekiedy z tych wzorców. Na podstawie planu miasta spróbuj zrekonstruować założenia, które przyświecały Hippodamosowi. W tym celu opisz budowę i rozplanowanie miasta, uwzględniając rozkład ulic, usytuowanie budynków użyteczności publicznej, sposób rozmieszczenia budynków mieszkalnych i wykorzystanie warunków naturalnych. Następnie porównaj swoją notatkę z tekstem encyklopedycznym.
1: mury miejskie; 2: teatr; 3: gmach zebrań politycznych, tzw. eklesiasterion; 4: świątynia Ateny; 5: agora; 6: dolny gimnazjon; 7: stadion (budowla przeznaczona na zawody lekkoatletyczne). Źródło: tylko do użytku edukacyjnego.
„Milezyjska koncepcja miasta uwzględniała warunki naturalne,
perspektywiczny rozwój miasta i funkcjonalność całego założenia.
Obszar przyszłego miasta o wyraźnie zakreślonych granicach dzielono
na kwartały głównymi arteriami wzdłuż osi pn.-pd. i wsch.-zach.
Sprawdź się
Pokaż ćwiczenia: 輸 醙 難
Ćwiczenie 1
Ćwiczenie 2
Przyporządkuj instytucje i elementy charakterystyczne polis do jej dwóch konstytutywnych cech.
Polis jako osada
Polis jako wspólnota
rada sądy port
urzędnicy akropol agora
gimnazjon zgromadzenie
mur obronny
Ćwiczenie 3
Przenieś ilustracje przedstawiające zajęcia typowe dla „złych” ( kakoi) i „dobrych” ( agathoi) do odpowiedniej grupy.
Ćwiczenie 4
Wskaż, które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.
Stwierdzenie Prawdziwe Fałszywe Polis można rozumieć jako osadę i jako wspólnotę, która ją zamieszkiwała. Najważniejszą instytucją polis było zgromadzenie wszystkich obywateli. Obywatele polis byli równi. W Grecji panował kult pracy. Na zgromadzeniu obywateli każdego słuchano z równą uwagą. Decyzje na zgromadzeniu podejmowano najczęściej po dyskusji. Większość poleis była dużymi organizmami politycznymi. Poza dyskusją pozostaje twierdzenie, że polis narodziła się w Grecji właściwej. Poleis zniknęły wraz z podbojem Grecji przez Filipa II.
Ćwiczenie 5
Poniższa ilustracja przedstawia plan Miletu w V–II w. p.n.e., słynnej i bogatej polis w Azji Mniejszej. Na początku V w. p.n.e. Milet stanął na czele powstania jońskiego przeciw Persom. Po jego klęsce miasto zburzono. W 479 r. p.n.e. Milet został odbudowany wg projektu Hippodamosa z Miletu. Rozszyfruj, gdzie znajdowały się zabudowania typowe dla każdej polis. Przeciągnij podpisy do odpowiednich elementów na ilustracji.
Źródło: Hippodamos, Wikimedia Commons, domena publiczna.
[3]
Źródło: Mogens Herman Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta-państwa w starożytności, red. R. Kulesza, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, Warszawa 2011, s. 79.
Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona, [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X, tłum. I.H. Podbielski, J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 82–83.
Tukidydes
Wojna peloponeska
Rok 426 p.n.e.: „W tym samym mniej więcej czasie założyli
Lacedemończycy [Spartanie] […] Herakleję w kraju trachińskim [na
wyspie Melos]. Uważali założenie miasta w tym miejscu za korzystne:
tutaj bowiem łatwo uzbroić flotę. Wysłali […] Spar atów i periojków
oraz wezwali do pójścia w ich ślady każdego z Hellenów, który by miał
na to ochotę […].
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 187.
Definicja procesu Numer tekstu źródłowego „Synojkizm to emigracja mieszkańców z położonych w bliskim sąsiedztwie osad do miejsca znajdującego się w pobliżu lub do innego, niezasiedlonego miejsca”. „Kolonizacja oznaczała emigrację grupy ludzi do bardzo odległego miejsca, w którym koloniści zakładali nową osadę”. „Niektóre z poleis powstały w sposób naturalny, najczęściej z przeobrażenia się miejscowej społeczności w grecką polis”.
Ćwiczenie 7
Na podstawie poniższych tekstów źródłowych poświęconych wariantom upadku poleis wykonaj zadania. Sprawdź w dostępnych źródłach, gdzie znajdowały się wymienione w tekstach źródłowych poleis.
[1]
[2]
[3]
Diodor
Biblioteka historyczna
Rok 510 p.n.e.: „Ponieważ Krotończycy w gniewie nie brali jeńców, ale
zabili wszystkich, którzy wpadli im w ręce, zginęła większość
Sybarytów. Następnie splądrowali miasto i pozostawili je całkowicie
zniszczone”.
Źródło: Diodor, Biblioteka historyczna, t. 12, tłum. Sebas an Rajewicz.
Tukidydes
Wojna peloponeska
Rok 427 p.n.e.: „[Po zdobyciu miasta] polecili wprowadzać Platejczyków
pojedynczo i [Spartanie] zadawali im jeszcze raz pytanie, czy podczas
obecnej wojny wyświadczyli coś dobrego Lacedemończykom
[Spartanom] i ich sprzymierzeńcom. Otrzymawszy odpowiedź przeczącą,
kazali ich wyprowadzać i bez wyjątku zabijać. Zginęło wtedy nie mniej
niż dwustu Platejczyków i dwudziestu pięciu Ateńczyków, którzy
znajdowali się wśród oblężonych. Kobiety sprzedano w niewolę”.
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 176.
