Pobierz Polska produkcja zwierzęca a Wspólna Polityka Rolna i więcej Publikacje w PDF z Polityka rolna tylko na Docsity!
Polska produkcja zwierzęca a Wspólna Polityka Rolna
Wiadomości Zootechniczne, R. LIII (2015), 4: 109–
Polska produkcja zwierzęca
a Wspólna Polityka Rolna
Eugeniusz Herbut, Jacek Walczak
Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa; [email protected], [email protected]
d 2004 r. krajowe rolnictwo, a w tym pro-
dukcja zwierzęca podlegają ściśle wytycz- nym Wspólnej Polityki Rolnej i transponowanym do jej potrzeb celom oraz działaniom krajowego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. W tym kontekście chów i hodowla zwierząt muszą spro- stać wewnątrz unijnej konkurencji, a jednocześnie Polska, jako jeden z unijnych członków, musi podołać wyzwaniom globalnym. Komisja Euro- pejska, ogłaszając 12 października 2011 r. projekt reformy Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europej- skiej na lata 2014–2020 (EP, 2013) podkreśliła, że jej celem będzie podniesienie konkurencyjno- ści europejskiego rolnictwa oraz zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego Europy, wraz z jednoczesną promocją wysokiej jakości pro- duktów, ochroną środowiska i rozwojem obsza- rów wiejskich. Trzon WPR stanowią obecnie dwa filary. Pierwszy z nich określa politykę rynkową, w tym dopłaty bezpośrednie, interwencje rynko- we i działania ochronne, finansowane z Europej- skiego Funduszu Orientacji i Gwarancji w Rol- nictwie (EAGGF). Drugi filar wdraża politykę strukturalną, która służy wyrównywaniu warun- ków rozwoju w różnych regionach Wspólnoty, gwarantując odpowiedni poziom życia mieszkań- com obszarów wiejskich. Jego działania są finan- sowane przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). W WPR „po 2013 r.” przyjęto nowe kierunki rozwoju, zgodne ze Strategią Europa 2020, zakła- dającą inteligentny i zrównoważony, a także sprzyjający włączeniu społecznemu wzrost go- spodarczy UE. Stąd, celami strategicznymi nowej WPR są: − zachowanie bezpieczeństwa żywno-
ściowego i wspieranie konkurencyjności rolnictwa, − zapewnienie zrównoważonego zarzą- dzania zasobami naturalnymi oraz dzia- łania w dziedzinie klimatu, − osiągnięcie zrównoważonego rozwoju terytorialnego obszarów i społeczności wiejskich. Dla realizacji tych celów wyznaczono w Roz- porządzeniu PE nr 1305/2013 sześć priorytetów. Przyczyniają się one do osiągnięcia celów przekrojowych w zakresie innowacyjności, śro- dowiska oraz łagodzenia zmiany klimatu i przy- stosowania się do niej. Pierwszym priorytetem jest wspieranie transferu wiedzy i innowacji w rolnictwie, leśnictwie i na obszarach wiejskich, a jego celami szczegółowymi są: a) wspieranie innowacyjności, współpracy i rozwoju bazy wiedzy na obszarach wiejskich, b) wzmacnianie powiązań między rolnic- twem, produkcją żywności i leśnictwem a badaniami i innowacją, c) wspieranie uczenia się przez całe życie oraz szkolenia zawodowego w sektorach rolnictwa i leśnictwa. Drugim priorytetem stało się zwiększenie ren- towności gospodarstw i konkurencyjności wszystkich rodzajów rolnictwa w regionach oraz promowanie innowacyjnych technologii w go- spodarstwach i zrównoważonego zarządzania lasami, czyli: a) poprawa wyników gospodarczych oraz ułatwianie restrukturyzacji i moderniza- cji gospodarstw, szczególnie z myślą
O
E. Herbut i J. Walczak
o zwiększeniu uczestnictwa w rynku, a także zróżnicowania produkcji rolnej, b) ułatwianie wejścia rolników, posiadają- cych odpowiednie umiejętności, do sek- tora rolnictwa, a w szczególności wy- miany pokoleń. Kolejny, trzeci priorytet to wspieranie organiza- cji łańcucha dostaw żywności, w tym przetwa- rzania i wprowadzania do obrotu produktów rol- nych, promowania dobrostanu zwierząt i zarzą- dzania ryzykiem w rolnictwie. Jego celami szczegółowymi są: a) poprawa konkurencyjności producentów rolnych poprzez lepsze ich zintegro- wanie z łańcuchem rolno-spożywczym, z uwzględnieniem systemów jakości, dodawania wartości do produktów rol- nych, promocji na rynkach lokalnych i krótkich cykli dostaw, grup i organizacji producentów oraz organizacji między- branżowych, b) wspieranie zapobiegania ryzyku i zarzą- dzania ryzykiem w gospodarstwach. Następny, czwarty priorytet to: odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie ekosystemów, powiąza- nych z rolnictwem i leśnictwem z następującymi celami: a) odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie róż- norodności biologicznej, w tym na obsza- rach Natura 2000 i obszarach z ograni- czeniami naturalnymi oraz rolnictwa o wysokiej wartości przyrodniczej, a tak- że stanu europejskich krajobrazów, b) poprawa gospodarki wodnej, w tym na- wożenia i stosowania pestycydów, c) zapobieganie erozji gleby i poprawa go- spodarowania glebą. W priorytecie piątym podjęto się wspierania efektywnego gospodarowania zasobami i prze- chodzenia na gospodarkę niskoemisyjną oraz odporną na zmianę klimatu w sektorach rolnym, spożywczym i leśnym poprzez cele szczegóło- we, którymi są: a) poprawa efektywności korzystania z za- sobów wodnych w rolnictwie, b) zwiększenie efektywności wykorzysta- nia energii w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym, c) ułatwianie dostaw i wykorzystywania odnawialnych źródeł energii, produktów ubocznych, odpadów i pozostałości oraz
innych surowców niespożywczych dla celów biogospodarki, d) redukcja emisji gazów cieplarnianych i amoniaku z rolnictwa, e) promowanie ochrony pochłaniaczy dwu- tlenku węgla oraz pochłaniania dwu- tlenku węgla w rolnictwie i leśnictwie. Ostatnim, szóstym priorytetem jest wspieranie włączenia społecznego, ograniczanie ubóstwa i rozwój gospodarczy na obszarach wiejskich. Do celów szczegółowych zaliczono tu: a) ułatwianie różnicowania działalności, zakładania i rozwoju małych przedsię- biorstw, a także tworzenia miejsc pracy, b) wspieranie lokalnego rozwoju na obsza- rach wiejskich, c) zwiększanie dostępności technologii in- formacyjno-komunikacyjnych (TIK) na obszarach wiejskich oraz podnoszenie poziomu korzystania z nich i poprawia- nie ich jakości. Oprócz środków z EFRROW, obszary wiejskie mogą otrzymać dodatkowe wsparcie również z kilku innych funduszy unijnych, w tym z: Euro- pejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), Funduszu Spójności (FS) oraz Europejskie- go Funduszu Morskiego i Rybackiego (EFMR).
Polska produkcja zwierzęca w ramach Unii Europejskiej W 28 krajach UE mieszka 500 mln kon- sumentów, dla których produkcją żywności zaj- muje się 12 mln rolników i hodowców. Sektor spożywczy zatrudnia ogółem 4 mln pracowni- ków; łącznie zapewniają 46 mln (7% ogółu) wszystkich miejsc pracy i generują 6% europej- skiego PKB. Pogłowie zwierząt gospodarskich w Unii wynosi 135,2 mln DJP; z czego 47,4% stanowi bydło, 27,4% świnie, a 15,0% drób. Zwierzęta utrzymuje 56% z 6,92 mln europej- skich gospodarstw. Najwięcej z nich, bo 23,5% utrzymuje świnie, a 21,4% bydło. Taki bilans to wynik przeszło 50-letniej działalności Wspólnej Polityki Rolnej (Evans, 2009). Od momentu przystąpienia Polski do UE do końca 2013 r. w ramach Wspólnej Polityki Rolnej nasz kraj otrzymał 34 mld euro. Prawie 44% tej kwoty stanowiły płatności bezpośrednie, które trafiły do blisko 1,4 mln rolników. Budżet na lata 2014–2020 wynosi natomiast 32,1 mld
E. Herbut i J. Walczak
13,1%
8,9%
31,5%
2,9% 0,4%
6,9%
17,5%
8,5%
4,9%
5,4% zboża warzywa żywiec inne zwierzęce ziemniaki owoce mleko r. przemysłowe
Wykres 1. Struktura polskiej produkcji rolniczej w cenach stałych Figure 1. Structure of Polish agricultural production in constant prices
Wykres 2. Struktura unijnej produkcji rolniczej w cenach stałych Figure 2. Structure of EU agricultural production in constant prices
Wykres 3. Wpływ regulacji WPR na koszt produkcji drobiarskiej Figure 3. Effect of CAP regulations on poultry production costs
Polska produkcja zwierzęca a Wspólna Polityka Rolna
Inaczej traktowany jest chów przeżuwa- czy, których klasyczna baza paszowa (pastwi- ska) nie stanowi takiej konkurencji. Bilanse takie implikują poglądy niektórych zespołów nauko- wych o braku racjonalności tzw. zachodniej die- ty, twierdzących, że konieczna jest redukcja spożycia mięsa o 50%. Nowa dieta ma przyczy- nić się nie tylko do uzyskania bezpieczeństwa, ale również 30–40% redukcji niekorzystnych oddziaływań klimatycznych oraz środowisko- wych do 2050 r. Głównym ograniczeniem dla wzrostu po- ziomu produkcji zwierzęcej jest nadmierna kosz- tochłonność, w której WPR ma również swój udział. Rosnące wymagania w zakresie dobrosta- nu zwierząt, ochrony środowiska, biobezpieczeń- stwa, stawiane przez WPR, wraz z każdą jej re- formą zwiększają koszty produkcji. Obecnie mo- gą one sięgać nawet ponad 18% całkowitych kosztów (wykres 3). Przepisy, dotyczące dobro- stanu świń i konieczności ochrony środowiska sprawiają, że koszt nowego stanowiska w chlewni jest w UE 3–4-krotnie wyższy niż w USA czy Brazylii. W krajach tych żywienie świń stanowi około 40–50% kosztów produkcji, podczas gdy w Polsce i Unii dochodzą one do 70%. Wobec unijnego zakazu stosowania GMO, tylko 11% światowej produkcji soi pochodzi z niemodyfi- kowanych odmian, a więc jej cena musi być wyż- sza. Warunkiem zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego w przyszłości będzie utrzymanie bazy produkcyjnej rolnictwa – gruntów rolnych, wydajnych ekonomicznie gospodarstw oraz zaso- bów genetycznych roślin i zwierząt. Płatności bezpośrednie oddzielone od produkcji, wysokość wsparcia powiązana z przestrzeganiem określo- nych norm służą zachęcaniu rolników do utrzy- mania ziemi w gotowości do produkcji oraz za- pobieganiu jej porzucania. Wykonane dotychczas, tak krajowe jak i międzynarodowe analizy wska- zują, że zmiany klimatu będą miały negatywny wpływ na bezpieczeństwo żywnościowe. Wzrost średniej temperatury, zmienność opadów i sto- sunków wodnych oraz rozszerzenie zakresu ob- szarowego chorób roślin i zwierząt, skutecznie zagrożą aktualnej stabilizacji bezpieczeństwa żywnościowego w Europie jak i na świecie.
Bezpieczeństwo żywności Istotnym celem WPR, który pojawił się z chwilą nadprodukcji żywności i pogoni za obni-
żeniem jej kosztów, jest bezpieczeństwo samej żywności w całym łańcuchu żywnościowym. Jest to potrzeba najsilniej artykułowana przez wszyst- kich unijnych konsumentów (Pinstrup-Andersen, 2009). Niewątpliwie, do takiego stanu przyczyni- ły się niezbyt liczne, za to znamienne przypadki rzeczywistych zagrożeń, jak choćby epidemia BSE, fałszowanie melaminą mleka w proszku, obecność dioksyn w mięsie drobiowym, i inne. Negatywne skutki tych skandali przejawiały się utratą zaufania konsumentów do całej branży oraz spadkami popytu na cały asortyment produktów nie będących bezpośrednio przedmiotem zagro- żenia. Dodatkowo, nakładały się tu także zagro- żenia takimi chorobami, jak ptasia i świńska gry- pa czy afrykański pomór świń, niezwykle ważne dla samych producentów i hodowców. Między narzędziami adaptacji producentów do wymogów zwiększonego bezpieczeństwa żywności, jej udo- kumentowane pochodzenie pełni ważną rolę. Ak- tualnie obowiązujące regulacje prawne pozwalają na pełną jego kontrolę, począwszy od uprawy ro- ślin, poprzez identyfikację i rejestrację zwierząt, monitoring materiałów paszowych oraz kontrolę sektora przetwórczego (HACAP), po obrót goto- wymi produktami spożywczymi (etykietowanie). Pochodzenie produktu oraz inne jego cechy, jak skład czy sposób wytworzenia, to informacje, których coraz częściej wymaga sam konsument. Miejscem, gdzie powinny one znaleźć się, jest opakowanie i jego etykieta. Parlament Europejski, aby ujednolicić zawarte w niej treści, wprowadził Rozporządzenie nr 1169/2011 z dnia 25 paździer- nika 2011 r., mające zastosowanie do wszystkich produktów spożywczych na każdym etapie łańcu- cha żywnościowego. Od 13 grudnia 2016 r. obo- wiązkowe będzie podawanie informacji o warto- ści odżywczej, w tym energetycznej, zawartości tłuszczu, kwasów tłuszczowych nasyconych, wę- glowodanów, cukrów, białka i soli. Wprowadza się dodatkową możliwość podania na etykiecie zawartości kwasów tłuszczowych jedno- i wielo- nienasyconych, alkoholi wielowodorotlenowych, skrobi, błonnika, witamin i składników mineral- nych. Obowiązkowe będzie wskazanie kraju lub miejsca pochodzenia produktu, przy czym towa- rami całkowicie pochodzącymi z danego kraju są te, które uzyskano od żywych zwierząt lub roślin tam wyhodowanych. Od 1 kwietnia 2015 r. zapisy te obowiązują już dla mięsa wieprzowego, drobio- wego oraz uzyskanego z owiec i kóz. Obowiązek
Polska produkcja zwierzęca a Wspólna Polityka Rolna
będącą bezpośrednim wyrazem stresu. Utrzy- mywane w grupach, przez długi czas wykazują oralne stereotypie, jak ssanie krzyżowe (EC, 1995). Publikacje EFSA dowodzą bezpośredniego związ- ku między dobrostanem zwierząt gospodarskich a jakością pozyskiwanych od nich produktów (EC, 1995, 1997; EFSA, 2004, 2007, 2009). W założeniach zreformowanej WPR ja- kość surowców zwierzęcych wiąże się bezpo- średnio z ekstensyfikacją metod produkcji i ograniczeniami w stosowaniu niektórych mate- riałów paszowych (GMO, antybiotyki, mączki mięsno-kostne itd.), mając jednocześnie bezpo- średnie przełożenie na poprawę jakości środowi- ska naturalnego, bioróżnorodności oraz przeciw- działając zmianom klimatu, ale także lepiej wy- korzystując zasoby naturalne. Podstawowym ograniczeniem dla tego rodzaju produkcji zwierzęcej jest wielkość popy- tu, która jest z kolei regulowana wysoką ceną takich produktów. Maksymalny potencjał ryn- kowy, szacowany na 25% całości rynku UE, nie może być jednak pokryty przez subwencjono- wane, nierentowne gospodarstwa, produkujące na samozaopatrzenie. W niektórych krajach Unii ekologiczne produkty (jaja, mleko) pokrywają już przeszło 30% masy rynkowej (Anomymus, 2013). Brak minimalnej krytycznej masy su- rowca, niezbędnej dla uruchomienia certyfiko- wanego przetwórstwa, jest podstawowym ogra- niczeniem na rodzimym gruncie, rzutując jedno- cześnie na zaniechanie jednej z potencjalnie najistotniejszych ścieżek eksportowych. Nie mniej ważna jest świadomość i zasobność kon- sumentów, która szczególnie w nowych krajach członkowskich odstaje od średniej unijnej. W tym zakresie promocja rodzimych surowców i kształtowanie wiedzy konsumentów muszą być znacząco zintensyfikowane. W miarę postępowania procesu globali- zacji produkty, pochodzące z krajów o niskich kosztach produkcji, stanowią coraz większą konkurencję dla produktów rolników z UE. W obliczu tych nowych handlowych wyzwań największym atutem europejskich rolników mo- że być jakość ich produktów. Przepisy unijne zapewniają wysoki poziom bezpieczeństwa w całym łańcuchu żywnościowym, w jaki zain- westowali zarówno sami rolnicy, jak i ogół pro- ducentów.
Zrównoważone zarządzanie zasobami natu- ralnymi W każdym sektorze gospodarki, aby móc dysponować zasobami, potrzebny jest inteligent- ny i zrównoważony rozwój. Rolnictwo musi wy- korzystywać energię, wodę, glebę, a także zasoby genetyczne w bardziej efektywny sposób, ograni- czając jednocześnie emisję gazów cieplarnianych i zwiększając sekwestrację węgla. Rolnictwo i inne sektory z obszarów wiejskich mogą dostar- czać kluczowych zasobów do wykorzystania w biogospodarce (EC, 2012). Współczesne rol- nictwo zużywa 25% zasobów wodnych UE. W wielu regionach woda staje się dobrem deficy- towym, ograniczającym efektywność produkcji. Zapasy wody, które w skali globalnej są bardzo nierównomiernie rozmieszczone, maleją w wielu krajach w związku ze zmianami klimatu (Nelle- mann i in., 2009). Szacuje się, że z powodu suszy do 2080 r. czterdzieści najbiedniejszych krajów świata straci od 10 do 20% swojego potencjału uprawy zbóż (Lundqvist i in., 2008). Skoncen- trowana produkcja zwierzęca potrzebuje więk- szych zasobów wodnych. Dla efektywnej produk- cji 1 l mleka organizm współczesnej krowy po- trzebuje 5 l wody pitnej. Średnia towarowa ferma chowu zwierząt zużywa dziennie ilość wody po- równywalną z 25 tys. osiedlem mieszkaniowym. Jednocześnie, obiekty te – w przypadku złej go- spodarki nawozowej – mogą istotnie zanieczysz- czać tak powierzchniowe, jak i podziemne jej źródła. Raport ONZ stwierdza, że intensywna produkcja zwierzęca jest prawdopodobnie naj- większym źródłem zanieczyszczenia wody (Nel- lemann i in., 2009). Chów przemysłowy jest w nim wymieniany na pierwszym miejscu, zna- cząco wyprzedzając inne systemy. Konieczne sta- je się zatem wprowadzenie odzysku wody techno- logicznej w obiektach fermowych. Ponad 3/4 eu- ropejskich PROW uznaje potrzebę ulepszenia jakości wód, w dużej mierze poprzez zachęcanie do zredukowania stosowania pestycydów, nawo- zów sztucznych i gnojowicy w celu zmniejszenia przedostawania się azotanów i fosforanów do cieków wodnych. Dążenie do niskoemisyjnej i niskowę- glowej gospodarki poprzez rozwój odnawialnej energii (OZE) jest kluczowym priorytetem Unii. Aktualne energetyczne wykorzystanie biomasy stanowi 2/3 całkowitego wykorzystania OZE, pozwalając na ograniczenie emisji o 150 mln t
E. Herbut i J. Walczak
CO2eq. Coraz istotniejsze staje się właściwe go- spodarowanie zasobami energii w rolnictwie, w tym wdrażanie energooszczędnych technolo- gii produkcji zwierzęcej oraz wykorzystanie OZE. Chów świń i drobiu to kierunki produkcji, w których koszty energii wciąż zwiększają się. Mikroinstalacje OZE mogą wydatnie zreduko- wać te koszty, jednocześnie wpływając na bilans emisji z sektora ETS. Produkcja biopaliw i bio- masy, początkowo tak atrakcyjna dla rolników, została rozmyta w krajowych warunkach w gąszczu przepisów, czyniąc tę działalność po- zarolniczą nieopłacalną, zwłaszcza dla rozpro- szonych mikroinstalacji. Do celów energetycz- nych powinno się jednak wykorzystywać surow- ce II generacji, nie stanowiące konkurencji dla bazy paszowej (World Bank, 2014). Z kolei, produkcja biogazu jedynie w oparciu o nawozy naturalne, bez użycia komponentów bogatych w wielocukry, generuje o 90% mniejszą wydaj- ność metanu.
Ochrona gatunkowa Na styku racjonalnej gospodarki zaso- bami oraz ochrony ekosystemów plasuje się ochrona bioróżnorodności – tak zwierząt gospo- darskich, jak i dzikich gatunków (Natura 2000), powiązana ze wzrostem znaczenia TUZ (zazie- lenienie – greening) i wsparciem małych gospo- darstw rodzinnych. Genetyczne zasoby roślin i zwierząt zostały drastycznie ograniczone wsku- tek działalności hodowlanej człowieka. Kilkana- ście gatunków zwierząt dostarcza dziś 90% spo- żywanego na świecie białka zwierzęcego, a czte- ry gatunki roślin zapewniają połowę roślinnej energii w diecie współczesnego człowieka (An- derson, 2003). Analizy FAO wskazują, że około 21% istniejących obecnie ras zwierząt grozi wy- ginięcie (FAO, 2012). Zdrowotność współcze- snych zwierząt gospodarskich jest poważnie osłabiona przez genetyczną selekcję, prowadzo- ną wyłącznie pod kątem produkcyjności. EFSA konkluduje w szeregu opracowań, że genetyczna selekcja jest głównym czynnikiem, powodują- cym niski poziom dobrostanu i zdrowotności, głównie świń, bydła i drobiu (Anderson, 2003). Wsparcie bioróżnorodności, tak dzikich, jak i domowych gatunków zwierząt, nie da należy- tych efektów bez zintegrowanych przedsięwzięć, które zapewnią ścisłe powiązanie działań ochro- ny i celów produkcyjnych. Wprowadzenie linii
produktów, opartych o chronione rasy (np. bydło czerwone) czy chronione regiony/obszary, a tak- że wykorzystanie ras rodzimych w chowie eko- logicznym to dobre krajowe przykłady wdroże- nia światowych trendów w tym zakresie. Prawie jedna czwarta europejskich PROW uznaje po- trzebę ochrony różnorodności genetycznej, a w szczególności lokalnych gatunków lub ras.
Rola użytków zielonych Ocenia się, że aż 23% z globalnych użytków rolnych (UR) jest zdegradowane. Zmiana użytkowości tych gleb na trwałe użytki zielone (TUZ) może złagodzić erozję ziemi i jej zanieczyszczenie. Łąki dostarczają gęstego sys- temu korzeniowego i trwałego pokrycia ziemi. Europejski obszar łąk i pastwisk został znacząco zmniejszony podczas ostatnich 30 lat, głównie na skutek intensyfikacji produkcji zwierzęcej. Spadek populacji bydła, wprowadzenie znaczne- go udziału koncentratów w dawce pokarmowej, koncentracja produkcji i porzucanie użytkowa- nia to tylko niektóre z bezpośrednich przyczyn redukcji TUZ (Huyghe i in., 2014). Niemniej jednak, łąki i pastwiska nadal stanowią najwięk- szą część unijnych UR (62%). W Irlandii jest to aż 75%, w Wielkiej Brytanii i Słowenii 58%, a w Austrii 55% UR. Trwałe użytki zielone zaj- mują w Polsce około 20%, tj. 3184,4 tys. ha i ocenia się, że jest to około 50% ich możliwego potencjału. Głównym celem TUZ jest dostarcze- nie paszy dla potrzeb produkcji mleka i mięsa. Łąki i pastwiska są również magazynem węgla. Jego koncentracja rośnie szybko po przeklasyfi- kowaniu gruntów ornych na potrzeby TUZ. Ocenia się, że wiążą one 20% CO 2 uwolnionego do atmosfery przez deforestację i rolnictwo na całym świecie (Ronald i Debbie, 2010). Jednak, glebowe emisje N 2 O, a także depozycja bioge- nów oraz emisja CH 4 z wypasania przeżuwaczy częściowo redukują skutki sekwestracji węgla. TUZ posiadają bardzo duży potencjał detoksy- kacji środowiska dzięki intensywnie zachodzą- cym procesom biochemicznym i bogatej mikro- florze glebowej. Łąki spełniają w ten sposób rolę biologicznego filtra w migracji różnych substan- cji chemicznych, także do wód podziemnych. Łąki i pastwiska pełnią też bardzo istotną rolę z punktu widzenia bioróżnorodności, stanowiąc ostoję dla wielu gatunków ptaków, ssaków i owadów. W końcu, TUZ przyczyniają się do ochrony krajo-
E. Herbut i J. Walczak
Emisje z fermentacji jelitowej przeżu- waczy oraz przechowywania nawozów natural- nych stanowią tu główne źródło GHG. Także w naszym kraju (wykresy 4 i 5) ich redukcja do wyznaczonych przez UE na 2030 r. progów jest złożonym i kosztownym działaniem (Patton i in., 2013). Unijny cel redukcyjny w 2020 r. określono na 20% w stosunku do 1990 jako ba- zowego. Częścią tego zobowiązania jest 10% redukcja w okresie 2005–2020 z sektora non ETS, czyli obejmującego również rolnictwo, lecz bez kategorii LULUCF. Dodatkowo, rol- nictwo musi ograniczyć emisję dwutlenku wę- gla ze stosowania paliw kopalnych w budyn- kach i maszynach. Emisje metanu i podtlenku azotu w Unii w okresie 1990–2007 spadły w o 20,2%. Efekt ten kontrastuje z globalnym podwyższeniem udziału rolnictwa o 17% w emisji GHG, spowodowanym głównie przez kraje rozwijające się. Unijny efekt redukcji zo- stał osiągnięty głównie przez wzrost produk- cyjności (ogólnie o 12%) i spadek pogłowia bydła mlecznego (o 25% za okres 1990–2006), poprawę praktyk zarządzania farmami (12% spadek zużycia nawozów azotowych) oraz im- plementację reformy WPR w nowo przyjętych krajach członkowskich. Przyszłościowym wyzwaniem będzie adaptacja chowu do zmian klimatu, w tym prze- łamanie ograniczeń w bazie paszowej oraz za- chowanie autonomii środowiska budynków in- wentarskich. W odróżnieniu od dobrze znanych działań, ograniczających rozpraszanie związków azotu, redukcja emisji GHG, zwłaszcza dla kra- jowej produkcji zwierzęcej, jest wciąż nowym zagadnieniem. Brak jest tu uznanych metod do wykorzystania w praktyce, ale również mecha- nizmów administracyjnych, wspierających takie technologie. Redukcja emisji metanu z fermen- tacji jelitowej wydaje się dość dużym proble- mem, biorąc pod uwagę fakt, jak istotne i złożo- ne jest żywienie wysoko wydajnych krów mlecznych. Dużo prostsze, jednak wymagające od hodowców inwestycji, będzie stosowanie me- tod, redukujących emisje tlenków azotu z miejsc przechowywania nawozów naturalnych. Aktual- ny PROW nie podejmuje tych zagadnień, co czyni osiągnięcie celów redukcyjnych do 2020 r. mało realnymi. Kolejnym dobrem publicznym jest stabilność klimatyczna – zdeterminowana przez wielkość emisji gazów cieplarnianych
i sposób funkcjonowania rolnictwa. Zachowanie obecnej zdolności sekwestracji CO 2 w rolnictwie jest uważane za ważny sposób łagodzenia efektu klimatycznego (Berners-Lee i in., 2012). W wielu krajach UE wsparcie moderni- zacji gospodarstw rolnych jest ukierunkowane na cele klimatyczne. Obejmuje ono energoosz- czędne inwestycje, pozwalające gospodarstwom rozwinąć produkcję energii odnawialnej na małą skalę (biogaz, biodiesel, energia słoneczna i biomasa drewna). Bardzo dużo PROW wspiera gospodarkę nawozową, w tym różne metody przechowywania i składowania oraz zoptymali- zowane zarządzanie nawożeniem. Lepsze wyko- rzystanie nawozów azotowych redukuje emisje tlenków azotu. W okresie ostatnich 20 lat w Unii o 30% wzrosła efektywność wykorzystania na- wozów azotowych, co odpowiada 25% redukcji ich zużycia. Przeciwdziałanie zmianom klimatu obejmuje również poprawę sposobu żywienia zwierząt, zarówno w w zakresie składu diety, jak i zużycia paszy (Perry i Grace, 2009). Utrzyma- nie i ochrona trwałych pastwisk i zamiana grun- tów ornych na TUZ, a także szerszy udział w uprawach roślin bobowatych nierozerwalnie wiążą się z takimi działaniami (Ronald i Debbie, 2010). Nie mniej ważne są hodowlane i tech- niczne rozwiązania dla kontrolowania emisji oraz promowanie pastwiskowania.
Innowacyjność w produkcji zwierzęcej Zgodnie z europejską strategią rozwoju „Europa 2020”, rolnicy w UE staną się wydajni i konkurencyjni. Wiedza, umiejętności i inno- wacje są niezbędną podstawą zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Wspieranie tych działań stanowi priory- tet WPR dla okresu 2014–2020. Europejskie partnerstwo innowacyjne (EPI) na rzecz wydaj- nego i zrównoważonego rolnictwa jest najważ- niejszym z nowych elementów, który łączy ist- niejące polityki i wspiera współpracę pomiędzy nauką a praktyką. Fundusze badawcze Unii są przeznaczone na opracowywanie nowocze- snych systemów gospodarki rolnej, tak aby rol- nicy mogli reagować na wiele czekających ich wyzwań, związanych ze zmianą klimatu i wykorzystaniem zasobów naturalnych, uzna- nych przez Stały Komitet ds. Badań Nauko- wych w Dziedzinie Rolnictwa (SCAR) za ob- szar priorytetowy.
Polska produkcja zwierzęca a Wspólna Polityka Rolna
W przyszłości rolnicy będą musieli zwiększyć produktywność, przy minimalizo- waniu nakładów i przy w miarę ustabilizowa- nych cenach. Można to osiągnąć poprzez stwo- rzenie odpowiednich instrumentów, służących wspieraniu innowacji w rolnictwie oraz niwe- lowaniu istniejących barier we wdrażaniu wy- ników badań w praktyce. Niewątpliwie znacze- nie będzie miało tu ułatwianie komunikacji i współpracy między zainteresowanymi pod- miotami (EC, 2015). Konieczne jest również wypracowywa- nie nowych zastosowań produktów rolnych w takich sektorach, jak energetyka, medycyna, kosmetyka i rzemiosło.
Podsumowanie Wspólna Polityka Rolna jest czynnikiem najbardziej wpływającym na tempo i kierunki rozwoju oraz opłacalność produkcji zwierzęcej, siłą oddziaływania porównywalną jedynie do giełdowych kursów i globalnych zjawisk pogo- dowych. Jej niespotykaną nigdzie indziej wła- ściwością jest ochrona konsumenta i egzekwo- wanie jego oczekiwań w całej rozciągłości łań- cucha żywnościowego, przy jednoczesnym pro- mowaniu dóbr publicznych. Wprowadzane re- formy WPR nie tylko starają się utrzymać zrów- noważony rozwój polskiej i europejskiej pro- dukcji zwierzęcej, ale również wyznaczają glo- balne trendy w tym zakresie.
Literatura
Anderson S. (2003). Animal genetic resources and sustainable livelihoods. Ecol. Econ., 45: 331–339. Anomymus (2013). Facts and figures of organic farming in the European Union, pp. 44; http://ec.europa.eu/agriculture/markets-and-prices/more-reports/pdf/organic-2013_en.pdf Berners-Lee M., Hoolohan C., Cammack H., Hewitt C.N. (2012). The relative greenhouse gas impacts of realis- tic dietary choices. Energy Policy, 43: 184–190. EC (1995). Scientific Veterinary Committee, Animal Welfare Section. Report on the welfare of calves. EC (1997). Scientific Veterinary Committee, Animal Welfare Section. Report on the welfare of intensively kept pigs. EC (2008). Normy jakości produktów, wymogi w zakresie produkcji rolnej, systemy jakości, Bruksela, KOM(2008) 641. EC (2009). Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno- Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie polityki jakości produktów rolnych, KOM(2009) 234. EC (2012). Consultation paper: Options for resource efficiency indicators; http://ec.europa.eu/ environment/consultations/pdf/consultation_resource.pdf EC (2015). Horizon 2020 and draft WPs: www.ec.europa/research/horizon Economist (2011). The 9 billion-people question. A special report on feeding the world; http://www.mcgill.ca/files/globalfoodsecurity/The_9_billion_people_question.pdf EFSA (2004). Welfare aspects of various systems for keeping laying hens. EFSA (2007). Scientific Opinion of the Panel on Animal Health and Welfare on a request from the Commission on Animal health and welfare in fattening pigs in relation to housing and husbandry. EFSA Jour., 564: 1–14. EFSA (2009). Scientific Opinion of the Panel on Animal Health and Welfare on a request from European Com- mission on the overall effects of farming systems on dairy cow welfare and disease. EFSA Jour., 1143: 1–38. EP (2013). Rozporządzenie PE i RUE nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju ob- szarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej L 347/487 z 20.12.2013. Evans A. (2009). The Feeding of the nine billion. Global Food Security for the 21st Century. A Chatham Mouse Report by Royal Institute of International Affairs. FAO (2012). Sustainable diets and biodiversity. FAO (2013 a). The state of food and agriculture. FAO (2013 b). Food wastage footprint: Impacts on natural resources. Summary report.
