„Heroizm […] nie jest w samych bitwach, ale na wszystkich polach życia i
nieustannie” (Cyprian Kamil Norwid).
Od wieków termin „heroizm” kojarzy się najczęściej z walką, wojną albo wzniosłą śmiercią na
polu bitwy. Dziś określenia tego używa się bardzo rzadko, Norwid zwraca jednak uwagę na to, że
człowiek może zachowywać się heroicznie nie tylko w czasie bitwy czy wojny, ale również „na
wszystkich polach życia”. Poeta nie odmawia wielkim bojownikom prawa do określania ich jako
bohaterów. Rozważania o heroizmie chciałabym więc zacząć właśnie od przykładów postaci,
które bohaterstwem wykazały się w czasie walk, powstań czy wojen.
Od czasów starożytnych literatura pełna jest monumentalnych opisów wielkich bitew, hucznych
zwycięstw i tragicznych klęsk. Kanon wspaniałych bohaterów rozpoczynają antyczni herosi tacy
jak Achilles, Hektor czy Herakles. Odznaczają się hartem ducha i męstwem w walce. Nie należy
zapominać, że i oni mieli swoje słabości, niejednokrotnie bali się śmierci lub robili wszystko, aby
uniknąć walki. Równie nierealni wydają się bohaterowie średniowiecznych chansons de geste,
pieśni o bohaterskich czynach. Każdy kraj miał swojego bohatera. We Francji Roland. Roland,
wojownik bez skazy, nadludzko silny i odważny, zgodnie z zasadami honoru rycerskiego po
ataku Saracenów nie chce zadąć w róg, by przywołać na pomoc Karola Wielkiego, lecz sam
pragnie rozprawić się z wrogiem. Kończy się to tragicznie. Giną jego współtowarzysze, ginie on
sam. Dzięki temu rodzi się jego legenda rycerza poległego w obronie swego władcy, ojczyzny i
religii.
Postawa heroiczna to postawa maksymalistyczna: bohaterowie oddają całe swoje życie i walczą
do końca. Nieprzypadkowo wzorce takich idealnych wojowników, walczących do końca,
powracają w utworach romantycznych. Bohaterską obronę Woli w czasie powstania
listopadowego opisuje również Mickiewicz w Reducie Ordona, koncentrując się z kolei na śmierci
tytułowego porucznika. Również Konrad Wallenrod, bohater Mickiewiczowskiej powieści
poetyckiej, w imię wzniosłych idei musi uciekać się do kłamstwa, oszustwa i podstępu. „Stokroć
przeklęta godzina,/ w której od wrogów zmuszony chwycę się tego sposobu” – mówi. Heroizm to
postawa czysta i szlachetna jedynie w teorii. Praktyka pokazuje, że nie można szafować
ocenami: to jest zachowanie dobre, a to złe.Romantyczny mit bohaterskich patriotów powraca
również w utworach pisarzy pozytywizmu, mimo że do wszelkich zrywów narodowych odnosili
się oni sceptycznie. W powieści Nad Niemnem” czy późniejszym zbiorze nowel Gloria victis Eliza
Orzeszkowa pokazuje, że w powstaniu styczniowym nie walczyli herosi, ale zwykli śmiertelnicy,
których bohaterstwo wiązało się z nadludzkim cierpieniem ich samych oraz ich rodzin.
Heroizm, jak zauważa Cyprian Kamil Norwid, może się ujawniać nie tylko podczas walki i wojny.
Z kolei dla Prometeusza nie liczy się gniew bogów, ale dobro ludzi, którym ofiaruje ogień. Dobro
ludzi, przynajmniej z założenia, kieruje również działaniami Konrada-Gustawa z III części
Dziadów Mickiewicza. Jego celem jest wolność i szczęście Polaków uciskanych przez zaborców,
ale trudno nie odnieść wrażenia, że w swych działaniach bohater posuwa się za daleko.
Podejmuje bowiem swoistą rywalizację z Bogiem o „rząd dusz” i, zamiast koncentrować się na
losie innych, zbyt mocno eksponuje własne „ja”.
Heroizm można też rozumieć znacznie szerzej. Jeśli za Mikołajem Sępem-Szarzyńskim
przyjmiemy wizję ludzkiej egzystencji jako ciągłej walki, nieustannego wyboru między tym, co
dobre, a tym, co złe, to okaże się, że bohaterstwa wymaga każda minuta naszego życia. Sęp
jednak nie używa wielkich słów – pisze wprost o tym, że wybór ten przerasta możliwości
człowieka, który jest istotą „wątłą, niebaczną, rozdwojoną w sobie”. Według poety życie ludzkie
