Pozytywizm: szczegółowa charakterystyka epoki, twórców i dzieł literackich, Prezentacje z Język polski

Pobierz Pozytywizm: szczegółowa charakterystyka epoki, twórców i dzieł literackich i więcej Prezentacje w PDF z Język polski tylko na Docsity! POZYTYWIZM WPROWADZENIE DO EPOKI POZYTYWIZM Ramy czasowe - Europa: ok. 1840–1890 - Polska: 1864–ok. 1890; jako koniec epoki wskazuje się również ogólnie lata 90. XIX w. Hasła epoki praca u podstaw praca organiczna emancypacja asymilacja filantropia Nazwa epoki Okres nazywany odmiennie w różnych krajach Europy:  Anglia – epoka wiktoriańska,  Francja – epoka realizmu i naturalizmu (proza), symbolizmu (poezja),  Niemcy – wiek realizmu i naturalizmu,  Polska pod zaborami – pozytywizm (od fr. positif ‘pewny’, ‘ścisły’, ‘realny’, ‘rzeczowy’). Światopogląd  scjentyzm  organicyzm  agnostycyzm  ewolucjonizm  utylitaryzm  determinizm Wzorce / antywzorce osobowe  społecznik  utracjusz SENTENCJE, ZŁOTE MYŚLI  „Powieść to jest zwierciadło, które obnosi się po gościńcu” – Stendhal  „Im doskonalsza jednostka, tym doskonalsze społeczeństwo” – Bolesław Prus  „Chodząc po ziemi, trzymać głowę w niebie” – Bolesław Prus  „Trzeba z żywymi naprzód iść, / Po życie sięgać nowe” – Adam Asnyk  „Każda epoka ma swe własne cele / I zapomina o wczorajszych snach” – Adam Asnyk  „Ale nie depczcie przeszłości ołtarzy, / Choć macie nowe, doskonalsze wznieść” – Adam Asnyk  „Pójdź dziecię! Ja cię uczyć każę!” – Maria Konopnicka Historia  rozwój kapitalizmu  germanizacja i rusyfikacja na ziemiach polskich Dwa modele rozwoju Europy  W Europie Zachodniej jest to okres bardzo intensywnego rozwoju kapitalizmu, dokonuje się rewolucja przemysłowa, wzrasta rola i siła burżuazji, w wyniku intensywnej urbanizacji coraz większe znaczenie ma mieszczaństwo, trwa intensywny postęp społeczny. Dochodzi do konfliktów między kapitalistami i robotnikami w wyniku sprzeczności interesów, które zostały opisane przez twórców marksizmu – Karola Marksa i Fryderyka Engelsa w Manifeście komunistycznym.  Na ziemiach polskich po klęsce powstania styczniowego nasila się rusyfikacja i germanizacja. Obowiązuje ostra cenzura. Warszawa przestaje być stolicą, w zaborze rosyjskim od roku 1861 trwa stan wojenny, rozwój przemysłu jest wolniejszy niż na Zachodzie. Po uwłaszczeniu chłopi migrują do miast. Coraz większe znaczenie w rozwoju kultury ma inteligencja. KALENDARIUM Polska Europa i Ameryka 1864 upadek powstania styczniowego, likwidacja autonomii Królestwa Polskiego i powstanie Kraju Przywiślańskiego, ukaz carski o uwłaszczeniu chłopów 1867 autonomia Galicji 1870–1871 wojna francusko-pruska 1871 zjednoczenie Niemiec, Otto von Bismarck kanclerzem 1882 powstanie trójprzymierza  „Gloria victis. Chwała zwyciężonym” – Eliza Orzeszkowa  „Sztuka wojenna także na fortelach polega” – Henryk Sienkiewicz  „Ku pokrzepieniu serc” – Henryk Sienkiewicz 1872 zniesienie polskiego jako języka wykładowego w szkołach zaboru rosyjskiego 1887 zniesienie polskiego jako języka wykładowego w szkołach zaboru pruskiego 1890 wydanie Lalki Bolesława Prusa 1894 wydanie II tomu Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera (utwory dekadenckie) Nauka i technika  powstanie nowej nauki – socjologii  rozwój techniki – określanie epoki jako „wieku pary i elektryczności”  wynalazki: telefon, fonograf, żarówka, silnik samochodowy, kinematograf, radio, telegram, szczepionka przeciw wściekliźnie, maszyna do pisania, odkrycie promieniowania X Wybitni twórcy i ich dzieła Literatura polska  Bolesław Prus, Lalka  Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem  Henryk Sienkiewicz, Quo vadis Literatura obca  Émile Zola, Germinal  Charles Dickens, David Copperfield Antoni Czechow, Trzy siostry Gatunki literackie  rozwój powieści  nowe gatunki: obrazek, felieton, reportaż  Ważne motywy  postęp, nauka  wieś, chłop  społeczeństwo  krytyka zacofania  emancypacja kobiet  historia  praca  asymilacja Żydów  idealizm, utopia  miasto, kupiec  filantropia Style / kierunki  realizm  akademizm  historyzm  eklektyzm  Ważne pojęcia: mimetyzm, tendencyjność, dydaktyzm ŚWIATOPOGLĄD Dzieła francuskiego myśliciela Auguste’a Comte’a (1798–1857) Kurs filozofii pozytywnej (1842) oraz O duchu filozofii pozytywnej (1844) stanowiły fundament w tworzeniu się nowego światopoglądu (niektórzy wywodzą nazwę epoki od tytułów dzieł Comte’a). Filozofia pozytywna– jako poznanie naukowe SZTUKA DRUGIEJ POŁOWY XIX W. KIERUNKI, NURTY, TENDENCJE W SZTUKACH PLASTYCZNYCH I ARCHITEKTURZE Realizm Kierunek w sztuce zmierzający do przedstawienia życia codziennego człowieka w jego historycznym środowisku, z respektowaniem tego wszystkiego, co uznaje się za prawa rządzące rzeczywistością. Podstawę stanowi estetyka mimetyczna, przedmiotem naśladowania jest przede wszystkim świat współczesny twórcy i odbiorcy. Rzeczywistość w utworze realistycznym ukazana jest z perspektywy przeciętnego odbiorcy i oceniana zwykle w myśl reguł przyjętej moralności i zasad zdrowego rozsądku. Dzieło sztuki ma dawać iluzję życiowego prawdopodobieństwa (np. Wojciech Gerson, Pogrzeb wiejski, Dziewczyna bez dachu) Akademizm Prąd w sztuce oparty na regułach estetyki antycznej (np. Pius Weloński, Gladiator) Historyzm Kierunek w architekturze nawiązujący do stylów poprzednich epok (neogotyk, neorenesans, neobarok). Kierunek w malarstwie nawiązujący do historii (np. Jan Matejko, Kazanie Skargi, Stańczyk, Rejtan, Batory pod Pskowem, Bitwa pod Grunwaldem; Artur Grottger, Polonia, Lithuania) Eklektyzm Nurt – przede wszystkim w architekturze – łączący różne style (kościół Najświętszego Zbawiciela w Warszawie) KIERUNKI W LITERATURZE Realizm Najważniejszy kierunek w literaturze drugiej połowy XIX w. cechowało:  przestrzeganie zasad życiowego podobieństwa  naśladownictwo rzeczywistości  wprowadzenie narratora wszechwiedzącego  chronologiczne, przyczynowo-skutkowe uporządkowanie zdarzeń  stosowanie najczęściej kompozycji zamkniętej  wprowadzenie mowy potocznej Naturalizm Kierunek literacki, którego twórcą był Émile Zola (Francja), odrzucający wszelki byt nadprzyrodzony, uznający prawa przyrody za jedyne, które rządzą rzeczywistością i ją tłumaczą. Zola pragnął upodobnić metody stosowane w literaturze do metod, którymi posługują się nauki fizyczno- przyrodnicze. Naturalizm cechowało:  dążenie do fotograficznej rejestracji życia (weryzm)  skrajny mimetyzm  pokazywanie wszelkich anomalii społecznych i jednostkowych  traktowanie życia jako terenu biologicznej walki o byt  pokazanie człowieka przede wszystkim jako cząstki przyrody  rozszerzenie zakresu tematycznego – nie ma tematów tabu (np. Émile Zola, Germinal) BOHATEROWIE LITERATURY POZYTYWISTYCZNEJ Nauczyciel – człowiek wykształcony, postępowy, przekazujący swoją wiedzę innym, często za bardzo małe wynagrodzenie lub bezinteresownie (Eliza Orzeszkowa, A…B…C, Nad Niemnem – Witold Korczyński) Idealista – człowiek kierujący się wzniosłym zasadami, zdolny do poświęceń w imię jakiejś idei (Bolesław Prus, Lalka) Wyemancypowana kobieta – osoba samodzielna, często samotna, pracująca zawodowo, ciekawa świata, widząca potrzebę własnego rozwoju, odważna w zmaganiu z przeciwnościami losu (Bolesław Prus, Lalka – Helena Stawska; Eliza Orzeszkowa, Nad Niemnem – Justyna Orzelska) Kupiec – człowiek, który wbrew opinii, że paranie się handlem jest zajęciem niegodnym, prowadzi z sukcesem swój interes (Bolesław Prus, Lalka – Stanisław Wokulski) KOBIETY W NAD NIEMNEM ELIZY ORZESZKOWEJ (1888) Eliza Orzeszkowa stworzyła w Nad Niemnem galerię wyrazistych postaci kobiecych:  Marta Korczyńska: pracowita, oddana rodzinie, ale zgorzkniała, rozczarowana swoim młodzieńczym brakiem odwagi, by przyjąć miłość.  Emilia Korczyńska: „żona modna” XIX wieku, hipochondryczka, kobieta kapryśna, niesamodzielna.  Justyna Orzelska: pracowita, odważna, ciekawa świata i ludzi, doceniająca dobro.  Andrzejowa Korczyńska: pracowita, zaradna, ale żyjąca wieczną żałobą, w cieniu przeszłości i pamięci o mężu.  Klotylda Korczyńska: kochająca, ale niekochana żona, kobieta „ w cieniu” , bezwolna, podporządkowana.  Maria Kirłowa: pracowita, otwarta, ale nazbyt wybaczająca. GATUNKI LITERACKIE Liryka Epika Dramat  pieśń  hymn  elegia  sonet  powieść (różne odmiany, np. historyczna, obyczajowa)  obrazek  opowiadanie  nowela  pamiętnik  szkic  reportaż  artykuł  tragedia  komedia  farsa CO NAM ZOSTAŁO Z POZYTYWIZMU Współczesność nawiązuje do pozytywizmu dwojako:  z jednej strony powstają muzea historii naturalnej (nowojorskie założono w 1869 r.), czyli wraca się do dalekiej przeszłości, poznaje tajniki nauki,  z drugiej strony rozwija się zapoczątkowany w pozytywizmie nurt literatury fantastycznonaukowej (zainicjowany przez powieści Jules’a Verne’a ) reprezentowany m.in. przez twórczość: Stanisława Lema, Philipa K. Dicka i Arthura C. Clarke’a. Dużym powodzeniem cieszą się też filmy o tej tematyce, np.2001: Odyseja kosmiczna w reż. Stanleya Kubicka. PRZYKŁADY NAWIĄZAŃ I KONTYNUACJI Nauka, technika, medycyna  scjentyzm, wiara w postęp cywilizacyjny, postęp w opiece medycznej (szczepienia, badania profilaktyczne), neoewolucjonizm  kontynuacja wystaw światowych (obecne wystawy Expo, prezentujące najnowsze zdobycze nauki i techniki) Życie społeczne  aktywizacja środowisk wiejskich: koła gospodyń, kółka rolnicze, kasy zapomogowo-pożyczkowe, spółdzielczość, oszczędzanie; w wielu środowiskach – kult pracy oraz podkreślanie potrzeby inicjatyw prospołecznych, akcji charytatywnych; propagowanie świadomości obywatelskiej w Polsce po 1989 r. Literatura  realizm (twórczość popularna, np. Małgorzaty Kalicińskiej i Katarzyny Grocholi, proza artystyczna, np. Mario Vargasa Llosy), realizm magiczny (Gabriel García Márquez, Sto lat samotności), feminizm (Manuela Gretkowska)  felieton (Daniel Passent, Tomasz Jastrun), reportaż (Hanna Krall)  Jerzy Borejsza, Piękny wiek XIX  Czesław Miłosz, Rozbieranie Justyny, Żona Karola Darwina  Witold Gombrowicz, Dzienniki Sztuka  Warszawska Zachęta jako kontynuacja powstałego w 1860 r. Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Malarstwo  hiperrealizm – Duane Hanson, Kobieta na zakupach  neorealizm – malarstwo Łukasza Korolkiewicza Rzeźba  realizm (pomniki Bolesława Prusa, Henryka Sienkiewicza w Warszawie) Film  Faraon, reż. Jerzy Kawalerowicz, 1965  Wojna i pokój, reż. Siergiej Bondarczuk, 1967  Pan Wołodyjowski, reż. Jerzy Hoffman 1968  Lalka, reż. Wojciech Jerzy Has, 1968  Potop, reż. Jerzy Hoffman, 1974  Placówka, reż. Zygmunt Skonieczny, Polska 1979  Pensja pani Latter, reż. Stanisław Różewicz, 1982  Nad Niemnem, reż. Zbigniew Kuźmiński, 1986  Helena Modrzejewska (serial), reż. Jan Łomnicki, 1989  Germinal, reż. Claude Berri, 1993  Czerwone i czarne, reż. Ben Bolt, 1993  Anna Karenina, reż. Bernard Rose, 1997  Ogniem i mieczem, reż. Jerzy Hoffman, 1999  Quo vadis, reż. Jerzy Kawalerowicz, 2001  Oliver Twist, reż. Roman Polański, 2005 OBOWIĄZUJE ZNAJOMOŚĆ JEDNEJ POWIEŚCI HISTORYCZNEJ Z GIMNAZJUM NP.: HENRYK SIENKIEWICZ – POTOP POTOP JAKO POWIEŚĆ HISTORYCZNA  Powieść jest drugą częścią Trylogii obejmującej utwory: Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski.  Ukazywała się w odcinkach w krakowskim „Czasie”, warszawskim „Słowie” i wielkopolskim „Dzienniku Poznańskim” od grudnia 1884 r. do września 1886 r. (wydanie książkowe – 1886 r.). Jednocześnie poznawali ją czytelnicy wszystkich trzech zaborów, którzy bardzo żywo reagowali na rozwój akcji.  Intencją Sienkiewicza było:  skłonienie rodaków do poszukiwania tożsamości narodowej w chlubnej przeszłości,  przypominanie o istnieniu Polski i wielkości Polaków,  ukazanie, że istnieje wyjście nawet z najtragiczniejszej sytuacji dziejowej („pokrzepienie serc”). ZNACZENIE UKAZANYCH WYDARZEŃ Czas akcji to lata 1655–1656 (określony wydarzeniami historycznymi – najazd Szwedów na Polskę). Miejscem akcji jest teren prawie całej Rzeczypospolitej. Tytuł odnosi się do ukazanego w powieści najazdu Szwedów, określanego tym mianem z powodu szybkości, z jaką wróg zajmował polskie ziemie. Może być też odczytywany jako odwołanie do biblijnego potopu: symbol kary za egoizm i prywatę polskiej szlachty. Ponieważ Sienkiewiczowi zależało na „pokrzepieniu serc”, eksponuje niektóre fakty (zwłaszcza zwycięstwa Polaków), a inne pomija. Szczególne znaczenie ma w powieści obrona Jasnej Góry, która w rzeczywistości nie była aż tak istotna dla przebiegu walki. W ten sposób pisarz dokonuje sakralizacji wojny, która toczy się w obronie nie tylko ojczyzny, lecz także wiary (Szwedzi byli w większości zwolennikami reformacji). SYNKRETYZM FORMY Potop jest powieścią historyczną nawiązującą do modelu stworzonego przez Waltera Scotta. Wątek fikcyjny – losy Andrzeja Kmicica – rozwija się na tle wątku historycznym (walki ze Szwedami) i jest uzupełniany przez rozbudowane wątki poboczne. W utworze Sienkiewicza można jednak wskazać także cechy innych gatunków, takich jak:  epopeja – ukazanie społeczności w ważnym dla niej momencie dziejowym, sakralizacja obrony ojczyzny, bohaterowie o niezwykłych cechach,  romans – burzliwe dzieje uczucia Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny (porwanie, trójkąt miłosny – Michał Wołodyjowski, a później książę Bogusław jako przeciwnik Kmicica),  baśń – niezwykłe zbiegi okoliczności pozwalające bohaterom wyjść z sytuacji na pozór bez wyjścia, zwycięstwo dobra nad złem,  powieść przygodowa i awanturnicza, western – ukazanie bohaterów o silnych charakterach, niepoddających się w chwilach niebezpieczeństwa, dynamiczna fabuła, obfitująca w pojedynki, porwania, ucieczki, uwięzienia i liczne epizody wojenne (obrona Jasnej Góry, oblężenie Warszawy, bitwa pod Warką, bitwa pod Pilwiszkami). Zastosowana przez Sienkiewicza technika opisów przypomina współczesne filmy sensacyjne. Charakterystyczne są motywy: porwań, ucieczek, przebrań, pojedynków, tajemniczych zdarzeń, nagłych katastrof i ratunków, zawieszania wątków w momencie największych napięć. JĘZYK POTOPU  Zawiera archaizację (stylizację archaiczną). Jej elementy występują zarówno w języku postaci, jak i w wypowiedziach narratora.  Sposób mówienia Jana Onufrego Zagłoby ma wiele wspólnego ze stylem gawędy szlacheckiej. Inspiracją były dla Sienkiewicza pamiętniki barokowego gawędziarza Jana Chryzostoma Paska.  Język powieści jest bogaty i zróżnicowany. Występują w nim zarówno elementy patetycznych przemówień, zawierających elementy stylizacji biblijnej, jak i rubaszne dowcipy i frazy żołnierskie („niech mnie kule biją”). Pojawia się także charakterystyczna makaronizacja języka – przeplatanie sformułowań polskich łacińskimi (np. exemplum).  Narracja jest trzecioosobowa, prowadzona z różnych perspektyw. Narrator występuje jako: kronikarz, autor staroszlacheckiego pamiętnika czy herbarza, historyk oceniający z dystansu dawne czasy, narrator opowieści przygodowej. RECEPCJA TRYLOGII Powieści historyczne Sienkiewicza, do dziś chętnie czytane przez Polaków, od początku spotykały się z pozytywnymi ocenami. Zdecydowały o tym głównie plastyczność opisów rzeczywistości oraz sposób kreowania bohaterów. Na przykład Piotr Chmielowski pisał w swojej recenzji: Nigdy przedtem nie malował charakterów i scen z taką śmiałością, siłą, brawurą, nieraz w zdumienie wprawiającą, jak właśnie w Potopie. […] Pod względem wykonania, czyli ,,roboty” artystycznej, Potop nie ma dotychczas równego sobie w powieściopisarstwie naszym1. 1 Piotr Chmielowski, O „Potopie” (fragmenty), ,,Ateneum’’ 1889. Ewentualne zarzuty dotyczyły zbytniej rozlewności i nadmiaru scen bitewnych, mieszania konwencji realistycznej z baśniową czy odstępstw od prawdy historycznej. Witold Gombrowicz wskazywał schematyczność powieści Sienkiewicza, nazywając go „Homerem drugiej kategorii”, a także negatywny wpływ jego twórczości na świadomość Polaków: [Sienkiewicz – przyp. red.] naprzód pragnął podobać się czytelnikowi. Po wtóre, pragnął, aby jeden Polak podobał się drugiemu Polakowi i aby naród podobał się wszystkim Polakom. Po trzecie, pragnął, aby naród podobał się innym narodom. Jest to bowiem geniusz „łatwej urody”. Z przerażającą skutecznością spłyca on wszystko, czego się dotknie, […] wszystkie antynomie, którymi krwawi się poważna literatura, zostają złagodzone i w rezultacie otrzymujemy powieści, które podlotki mogą czytać bez rumieńca1. 1 Witold Gombrowicz, Dziennik 1953–1956, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1989. O tym, że Sienkiewicz wciąż inspiruje badaczy, świadczy np. wydana w 2009 r. książka Ryszarda Koziołka Ciała Sienkiewicza. Studia o płci i przemocy. Dotyczy ona erotyzmu i okrucieństwa w powieściach autora Potopu. HENRYK SIENKIEWICZ – KRZYŻACY „KU POKRZEPIENIU SERC”  Powieść była publikowana w odcinkach w ,,Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1897–1900 (w 1900 r. ukazało się też wydanie książkowe – w dwudziestopięciolecie pracy twórczej Henryka Sienkiewicza).  Utwór był formą protestu przeciwko narastającej akcji germanizacyjnej w zaborze pruskim. Jak zauważył Stefan M. Kuczyński: Powieść Krzyżacy zawiera szereg sugestywnych nawiązań i analogii przełomu XIV i XV wieku do schyłku XIX stulecia. A więc rugi Polaków z ziemi w zaborze pruskim znajdowały odpowiednik w nienasyconej chciwości Krzyżaków na ziemie polskie, w żądaniach Rotgiera oddania Zakonowi posiadłości Juranda; prześladowanie dzieci polskich – w porwaniu Danusi i uwięzieniu małego Jaśka z Kretkowa; czasy największej potęgi Zakonu za Winrycha von Kniprode i następnych wielkich mistrzów – w potędze Rzeszy Niemieckiej za Bismarcka i po nim […]1. 1 Stefan M. Kuczyński, Rzeczywistość historyczna w „Krzyżakach” Henryka Sienkiewicza, PIW, Warszawa 1963. Przez podkreślanie siły i tężyzny Polaków, przypomnienie świetności rycerstwa polskiego i klęski Zakonu w bitwie pod Grunwaldem pisarz chciał obudzić w rodakach dumę narodową, dzięki której mogli przetrwać represje państwa pruskiego. Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem, 1875–1878 KRZYŻACY JAKO POWIEŚĆ HISTORYCZNA CZAS I MIEJSCE WYDARZEŃ Osią akcji jest konflikt polsko-krzyżacki w latach 1399–1410. Sienkiewicz dość wiernie odtwarza wydarzenia historyczne – śmierć królowej Jadwigi (1399), powstanie na Żmudzi, w którym uczestniczą Maćko i Zbyszko z Bogdańca (1401), i końcową bitwę pod Grunwaldem (1410). Miejscem akcji są tereny Królestwa Polskiego (m.in. Kraków, Płock, Zgorzelice, Bogdaniec i Spychowo), Żmudź na Litwie oraz ziemie należące do Zakonu Krzyżackiego, w tym Malbork i Szczytno. Bardzo szczegółowo odtworzone są realia średniowiecza, a zwłaszcza obyczajowość rycerska. Jej przykładami są m.in.:  pasowanie na rycerza (kandydat na rycerza klękał przed władcą, który dotykał mieczem jego ramienia),  turnieje i pojedynki (ceremonia wyzwania na pojedynek polegała na rzuceniu rękawicy, niepodniesienie jej świadczyło o tchórzostwie, ważna była czysta walka bez podstępów),  ślubowanie damie serca, rycerskość wobec kobiet,  nietykalność posła (za jej naruszenie Zbyszko miał zapłacić głową). W powieści opisano też ceremonie miejskich egzekucji czy wyjątkowy, ludowy zwyczaj ratowania skazańca (przez zarzucenie nałęczki przez zakochaną w nim dziewczynę, która deklarowała tym samym, że go poślubi, i ocalała życie wybranka; tak Danusia uratowała Zbyszka). KOMPOZYCJA  Schemat kompozycyjny przypomina inne powieści historyczne Sienkiewicza:  główny bohater (postać pozytywna) kocha się w pannie, którą porywa rywal,  zakończenie przynosi klęskę postaci negatywnych.  Splatanie się kilku wątków – historycznego (konflikt z Krzyżakami) i fikcyjnych (miłość Zbyszka do Danusi, a potem Jagienki, losy Juranda ze Spychowa) – sprawia, że w utworze można wskazać dwa punkty kulminacyjne:  powrót Zbyszka z Bogdańca z ciałem Danusi do Spychowa i uwolnienie Zygfryda de Löve przez Juranda (po nim następuje rozwiązanie wątków dotyczących postaci fikcyjnych),  pokonanie potęgi Zakonu w finałowej bitwie pod Grunwaldem (rozwiązanie wątku historycznego). JĘZYK  W utworze została zastosowana archaizacja2 i dialektyzacja3 – pisarz wykorzystał w funkcji archaizmów elementy m.in. gwary podhalańskiej. Powieść nie jest w całości napisana językiem epok minionych (odtworzono tylko wybrane elementy języka dawnego). BOHATEROWIE  Kreacje postaci historycznych (m.in. Władysław Jagiełło, królowa Jadwiga, Witold Jagiełło, książę mazowiecki Janusz, księżna Anna Danuta, Zawisza Czarny, Konrad von Jungingen) niekiedy różnią się od obrazu wynikającego ze źródeł historycznych.  Główną rolę odgrywają bohaterowie fikcyjni (m. in. Zbyszko z Bogdańca, Jurand ze Spychowa, Danusia Juradówna, Jagienka ze Zgorzelic, Maćko z Bogdańca, Hlawa). 2 Rodzaj stylizacji polegający na celowym nadaniu tekstowi znamion wypowiedzi dawnej, pochodzącej z przeszłości; upodobnianie języka utworu do mowy ludzi żyjących w konkretnej epoce. Archaizacja (stylizacja archaiczna) często występuje np. w powieściach historycznych. 3 Stylizacja gwarowa; celowe wprowadzenie do wypowiedzi cech dialektu ludowego.  Utwór opowiada o czasach Nerona i prześladowaniach pierwszych chrześcijan (I w.). Akcja rozpoczyna się wiosną 63 r., obejmuje m.in. pożar Rzymu, który wybuchł z 18 na 19 lipca 64 r. Miejscem akcji jest głównie Rzym (Palatyn – dwór Nerona, domy Winicjusza, Petroniusza, Zatybrze).  Powieść powstała pod wpływem lektur Sienkiewicza (m.in. dzieł historyków łacińskich, np. Swetoniusza) oraz jego podróży do Włoch i fascynacji antykiem. Pisarz o powstaniu Quo vadis: Był to rezultat licznych przyczyn. Miałem zwyczaj od wielu lat przed zaśnięciem wczytywać się w dawnych dziejopisów łacińskich. Robiłem to nie tylko z zamiłowania do historii, którą się zawsze bardzo interesowałem, ale również ze względu na łacinę, której nie chciałem zapomnieć. To przyzwyczajenie pozwoliło mi czytać prozaików i poetów łacińskich z coraz większą łatwością, a zarazem budziło coraz gorętszą miłość do świata starożytnego. […] Siedem lat temu, podczas mego ostatniego pobytu w Rzymie, zwiedzałem miasto i okolice z Tacytem w ręku. Mogę śmiało rzec, iż sama myśl już była we mnie dojrzała; szło tylko o znalezienie punktu wyjścia. Kaplica „Quo vadis”, widok Bazyliki św. Piotra, Tre Fontane – dokonały reszty. Wróciwszy do Warszawy rozpocząłem studia historyczne, które natchnęły mnie jeszcze silniej miłością do zamierzonego dzieła1. 1 Fragment listu do paryskiego dziennikarza z „Le Gaulois”, 1901 (fragment), http://www.sienkiewicz.ovh.org/ [dostęp: 26.03.2014 r.]  Sienkiewicz nawiązał m.in. do modelu powieści stworzonej przez Waltera Scotta (np. Rob Roy, Waverley, Ivanhoe). W powieści walterskotowskiej szczegółowo odtworzone realia epoki stanowią tło dla romansowo-awanturniczych perypetii bohaterów fikcyjnych. Pisarz o powieści historycznej: [Powieść historyczna – dop. red.] przede wszystkim ożywia, przedstawia plastycznie, z przeszłości przenosi w obecność, ukazuje ludzi nie w trumnach, ale w czynach, nie ze skrzyżowanymi na piersiach rękoma i zamkniętymi oczyma, ale ze światłem w źrenicach. Historia odtwarzając wypadki odtwarza tylko ważniejsze; odtwarzając historycznych ludzi daje tylko pewne wytyczne z ich życia, między którymi są ustawiczne przerwy. Wypełnić te przerwy jest zadaniem fantazji1. 1 Henryk Sienkiewicz, O powieści historycznej, ,,Słowo’’ 1889, nr 98–101.  Narracja jest trzecioosobowa, prowadzona z perspektywy osoby wszechwiedzącej, część rozdziałów ma formę listów Petroniusza do Winicjusza oraz Winicjusza do wuja i narzeczonej. Czytelnik często ogląda Rzym z perspektywy Petroniusza.  Kompozycja dzieła jest zwarta i przejrzysta, pisarz ukazuje wydarzenia w porządku chronologicznym. W języku utworu oszczędnie stosowane są zabiegi stylizacyjne (pojawiają się elementy łacińskie, a w języku chrześcijan elementy stylizacji biblijnej). GŁÓWNE WĄTKI POWIEŚCI Prezentując bogactwo szczegółów i postaci, autor skupił się na przedstawieniu na zasadzie kontrastu dwóch światów:  pogańskiego: odchodzącego, zepsutego i zdegenerowanego, okrutnego, opartego na kłamstwie,  chrześcijańskiego: rodzącego się jako cywilizacja miłości, wspierającego się na prawdzie i odwadze gotowych oddać życie za Chrystusa wyznawców. Wątek fikcyjny Wątek historyczny  miłość młodego rzymskiego patrycjusza do chrześcijanki Ligii  ucieczka dziewczyny, która nie chce zostać nałożnicą Marka Winicjusza, i jej poszukiwanie  przemiana Marka pod wpływem nauk wyznawców Chrystusa  panowanie cesarza Nerona, szaleńca i megalomana, uważającego się za artystę  rywalizacja Petroniusza („arbitra elegancji”) i Tygellina o wpływy na dworze cesarza  pożar Rzymu (w powieści – niezgodnie z prawdą historyczną – będący wynikiem podpalenia z rozkazu Nerona)  krwawe prześladowania chrześcijan oskarżonych o podpalenie miasta Bohaterowie: Marek Winicjusz, Ligia (Kallina), Ursus, Chilon Chilonides, Glaukos, Eunice, Pomponia Grecyna, Kryspus Bohaterowie: Neron, Poppea Sabina, Peroniusz, Tygellin, Akte, Seneka, św. Piotr Apostoł, św. Paweł z Tarsu, Pitagoras WAŻNE MOTYWY  miłość (na przykładzie Marka Winicjusza i Ligii, Petroniusza i Eunice, Akte i Nerona)  religia, Bóg, wiara (chrześcijaństwo przeciw religiom starożytnego Rzymu; postaci biblijne w powieści Sienkiewicza, np. Chrystus, święty Piotr)  artysta (na przykładzie Petroniusza i Nerona)  władza i władca (na przykładzie Nerona)  męczeństwo i heroizm (na przykładzie pierwszych chrześcijan)  zdrada i przebaczenie (na przykładzie Glauka i Chilona Chilonidesa)  moralność, wybory moralne (np. wybory Winicjusza, Ligii, Petroniusza, Eunice)  przemiana wewnętrzna (na przykładzie Winicjusza i Chilona Chilonidesa) Chilon Chilonides – inteligentny i bezwzględny oraz mściwy Grek, który doszedł do wielkich zaszczytów i bogactw przez krzywdę innych ludzi (np. lekarz Glaukos został przez niego zdradzony i sprzedany zbójcom). Wydawał też chrześcijan. Pod wpływem postawy Glaukosa, który wybaczył mu krzywdy, Chilon nawrócił się i zginął w męczarniach jako chrześcijanin na rzymskiej arenie. Mimo tortur nie zmienił poglądów, choć wcześniej był tchórzem, konformistą i z obrzydzeniem patrzył na śmierć innych, co wzbudzało politowanie Rzymian. WYMOWA POWIEŚCI  W Quo vadis wyraźne jest rozróżnienie dobra i zła. Pisarz podkreśla znaczenia ogólnoludzkich wartości widocznych w postawie chrześcijan (miłość bliźniego, dobroć, przyjaźń, sprawiedliwość, umiejętność przebaczania).  Przesłanie powieści wskazuje trwałość wartości chrześcijańskich („I tak minął Nero, jak mija wicher, burza, pożar, wojna lub mór, a bazylika Piotra panuje dotąd z wyżyn watykańskich miastu i światu. Wedle zaś dawnej bramy Kapeńskiej wznosi się dzisiaj maleńka kapliczka z zatartym nieco napisem: Quo vadis, Domine?”1).  Oprócz problemów uniwersalnych powieść zawierała aluzje do sytuacji Polaków pod zaborami. Los prześladowanych chrześcijan przywodził na myśl cierpienia narodu polskiego. Zakamuflowanym akcentem patriotycznym był pojedynek Ursusa z germańskim turem. Kadr z polskiej ekranizacji Quo vadis w reżyserii Jerzego Kawalerowicza, 2001