Pobierz Podstawy Prawa Międzynarodowego: Wprowadzenie do Społeczności Międzynarodowej i więcej Ćwiczenia w PDF z Prawo międzynarodowe publiczne tylko na Docsity!
PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE
Prawo międzynarodowe publiczne – skąd „publiczne”? Prawo międzynarodowe prywatne – ustawa krajowa, która wskazuje, prawo którego państwa ma zastosować sąd, rozstrzygając sprawę z udziałem „elementu obcego” (np. spadek po cudzoziemcu, umowa wykonywana za granicą). Prawo międzynarodowe publiczne jest to zbiór norm regulujących stosunki zachodzące w społeczności międzynarodowej. Prawo międzynarodowe publiczne jest to więc prawo społeczności międzynarodowej. Chcąc zatem wyjaśnić, czym jest prawo międzynarodowe i jak ono funkcjonuje, należy rozpocząć od przedstawienia szczególnych cech „środowiska”, w jakim to prawo tworzy się i jest stosowane. Tym „środowiskiem” jest społeczność międzynarodowa. Czym jest zatem społeczność międzynarodowa? Wskazać można dwa wyjaśnienia terminu „społeczność międzynarodowa”:
- Społeczność międzynarodowa sensu stricte to podmioty prawa międzynarodowego, czyli podmioty, którym na gruncie prawa międzynarodowego przysługują określone prawa i na których ciążą określone zobowiązania. W chwili obecnej podmiotowość prawnomiędzynarodowa przysługuje: Państwom – Państwa są podmiotami prawa międzynarodowego, które mają najszersze kompetencje w ramach tego porządku prawnego (np. tylko państwa mogą być członkami ONZ, tylko państwa mogą toczyć spory przed MTS). „ Państwem” nazywany jest podmiot prawa międzynarodowego, który: a. posiada określone terytorium lądowe - terytorium państwa to przede wszystkim terytorium lądowe. Jego rozmiar, ewentualny sporny status: są bez znaczenia Przyjmuje się, że przynajmniej część terytorium państwa musi być terytorium naturalnym (częścią skorupy ziemskiej). Terytorium
lądowe jest określone za pomocą granic. Ich szczegółowa delimitacja czyniona jest stosownymi traktatami, które odzwierciedlają i sankcjonują tytuł państwa do terytorium. Terytorium państwa nie jest jednolite, obejmuje – obok lądowych – również przestrzenie morskie i powietrzne b. posiada stałą ludność - Państwo to zbiorowość ludzka; więc oczywistym jest, że państwo nie może istnieć bez ludności ; jej liczba pozostaje bez znaczenia (Chiny „dobiegają” do dwóch miliardów obywateli, Indie właśnie przekroczyły miliard, Monaco ma ok. 30 tys. mieszkańców; W 2001 roku obywatelstwo Stolicy Apostolskiej posiadały 532 osoby (w tym 59 kardynałów, 330 innych osób duchownych, 94 członków Gwardii Szwajcarskiej i 49 pozostałych osób świeckich). Przynależność osoby do ludności państwa określa jej obywatelstwo, odzwierciedlające jej rzeczywistą więź z ludnością państwa. c. posiada efektywny rząd - Elementem tworzącym państwo jest wreszcie władza, którą sprawuje efektywną kontrolę nad ludnością zamieszkującą terytorium. Podkreślić należy, że forma rządu nie ma znaczenia, istotne jest natomiast, by istniała władza wykonująca funkcje rządowe i faktycznie zdolna do reprezentowania państwa w stosunkach międzynarodowych. Spełnienie tego kryterium jest konieczne w przypadku powstania nowego państwa. Natomiast w przypadku państwa już istniejącego, w praktyce przyjmuje się, że nie przestaje ono istnieć nawet w przypadku przedłużających się okresów braku efektywnej władzy. Także okupacja całości terytorium danej jednostki nie oznacza eo ipso, że państwo przestało istnieć. Władza, oprócz tego, że sprawuje efektywną kontrolę nad terytorium, powinna również posiadać zdolność do utrzymywania stosunków z innymi państwami. Chodzi tu o zdolność prawną do utrzymywania takich stosunków z obcymi państwami, jakie dane państwo uzna za właściwe. Ową zdolność sprowadzić można do pojęcia suwerenności (niepodległości). Rządowym organizacjom międzynarodowym - Intergovernmental Organizations [IGO’s] , np. ONZ, Rada Europy, NATO, WTO. Rządowe organizacje międzynarodowe to organizacje międzypaństwowe, które spełniają łącznie następujące warunki: a) zrzeszają państwa oraz inne podmioty prawa międzynarodowego, b) ustanowione zostały na podstawie umowy międzynarodowej (traktatu), c) rządzą się prawem międzynarodowym. Państwa i rządowe organizacje międzynarodowe są jednocześnie głównymi (ale nie jedynymi) adresatami norm prawa międzynarodowego. Znaczy to, że prawo międzynarodowe kształtuje przede wszystkim ich sferę praw i obowiązków, tzn. np.: określa sposób traktowania przedstawicieli dyplomatycznych i konsularnych,
karnej przed międzynarodowymi trybunałami karnymi w związku z popełnieniem: ludobójstwa, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, terroryzmu. Niektóre normy prawa międzynarodowego, skierowane bezpośrednio do państw lub rządowych organizacji międzynarodowych, mogą wpływać pośrednio na sytuację prawną osób fizycznych i prawnych. Np. normy zawarte w umowach o unikaniu podwójnego opodatkowania adresowane są bezpośrednio wyłącznie do państw-stron, określając m. in. dozwolony zakres opodatkowania przez dane państwo dochodów uzyskiwanych przez osoby mające miejsce zamieszkania lub siedzibę w obu umawiających się państwach. Z tego – skrótowego – „przeglądu” członków społeczności międzynarodowej wynika niezbicie, że jest to zbiorowość skomplikowana, w której ścierają się interesy i ambicje diametralnie różnych, często odmiennych kulturowo i ideologicznie, podmiotów. Skoro zatem prawo międzynarodowe jest prawem społeczności międzynarodowej, nie ma wątpliwości, że podobnie jak społeczność międzynarodowa jest ono skomplikowane. Zauważyć jednak należy, że nie wszystkie podmioty należące do społeczności międzynarodowej ( sensu largo ) w sposób równy uczestniczą w tworzeniu prawa międzynarodowego. W porównaniu, na gruncie prawa krajowego, kiedy mówi się o systemie prawa, wskazuje się na trzy charakteryzujące każdy system cechy :
1. Prawodawcę Społeczność międzynarodowa nie wykształciła centralnej władzy prawodawczej, która stanowiłby odpowiednik np. parlamentów krajowych. W konsekwencji, treść norm prawa międzynarodowego zazwyczaj jest wynikiem kompromisu między zainteresowanymi państwami. Z tego powodu normy te nie zawsze odzwierciedlają rzeczywiste potrzeby społeczności międzynarodowej. Prawo międzynarodowe wypływa bezpośrednio z woli suwerennie równych państw. Suwerenna równość oznacza, że państwa mają równe prawa i obowiązki oraz są równymi członkami wspólnoty międzynarodowej, niezależnie od różnic gospodarczych, społecznych, politycznych lub innego rodzaju. Państwa są równe pod względem prawnym (a zatem w świetle prawa międzynarodowego wola Stanów Zjednoczonych jest tak samo „ważna”, jak wola Gabonu). Znajduje to wyraz np. w procedurze głosowania w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, gdzie głos każdego członka Organizacji „waży” tyle samo.
W konsekwencji powyższego, dane państwo związane jest zazwyczaj tylko tymi normami prawa międzynarodowego, na które samo wyraziło zgodę (równy nie może bowiem władczo nakazać [lub zakazać] czegoś równemu sobie). Wyjątkiem są tzw. zobowiązania erga omnes – to zobowiązania, które zawarte zostały w ważnym interesie ogólnym, a ich strony mają zamiar i zdolność zagwarantowania faktycznego przestrzegania postanowień tych umów przez państwa trzecie (np. Układ w sprawie Antarktyki z 1959 roku) Układ w sprawie Antarktyki z 1959 roku. Stanowi on m. in., że na czas obowiązywania Układu zamrożone zostają roszczenia terytorialne państw do obszaru Antarktydy (roszczenia takie zgłaszane były uprzednio przez: Argentynę, Australię, Chile, Francję, Nową Zelandię, Norwegię i Wielką Brytanię). Zgodnie z traktatem Antarktykę wykorzystuje się wyłącznie w celach pokojowych. Zabrania się w szczególności wszelkich przedsięwzięć o charakterze wojskowym, jak tworzenie baz i fortyfikacji wojskowych, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz doświadczeń ze wszelkimi rodzajami broni, a także zabrania się wszelkich wybuchów jądrowych na Antarktyce oraz usuwania w tym rejonie odpadów promieniotwórczych. Art. X stanowi zaś, że: „ Każda z Umawiających się Stron zobowiązuje się do podjęcia odpowiednich wysiłków, zgodnych z Kartą Narodów Zjednoczonych, by na Antarktyce nie prowadzono jakiejkolwiek działalności sprzecznej z zasadami lub celami niniejszego Układu ”. Jakkolwiek stronami Traktatu Antarktycznego jest stosunkowo niewiele państw (niespełna 50), to jednak treść art. X oznacza, że niektóre jego postanowienia (np. dotyczące zakazu prób z bronią jądrową) są państwom trzecim „przeciwstawialne” ( opposable ). Ta „przeciwstawialność” stanowi rezultat woli i praktycznej zdolności państw stron (wśród nich np. ChRL, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania + Brazylia, Indie, Japonia, Niemcy) w zakresie zapewnienia respektowania postanowień umowy przez państwa trzecie. Inaczej rzecz ujmując: państwo, które nie jest stroną Traktatu nie jest nim prawnie związane, ale w praktyce nie będzie mogło na Antarktyce prowadzić np. prób z bronią jądrową.
2. Władzę wykonawczą Nie istnieje jednolita władza wykonawcza, czuwająca nad przestrzeganiem prawa międzynarodowego. W związku z tym same państwa, dla zapewnienia przestrzegania prawa międzynarodowego i dla ochrony własnych interesów, np.: wykorzystują środki dyplomatyczne, wykorzystują zasadę wzajemności (państwo nie ma obowiązku spełniania zobowiązania wobec drugiego, jeżeli to drugie nie wypełnia wobec niego analogicznego zobowiązania, np. dyskryminując amerykańskich przedsiębiorców, Chiny muszą liczyć się z analogicznym traktowaniem własnych przedsiębiorców w USA), stosują środki odwetowe ( countermeasures ) a nawet używają siły zbrojnej.
d) z zastrzeżeniem postanowień artykułu 59, wyroki sądowe tudzież zdania najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów, jako środek pomocniczy do stwierdzania przepisów prawnych.
- Postanowienie niniejsze nie stanowi przeszkody, aby Trybunał mógł orzekać ex aequo et bono , o ile strony na to zgadzają się. Z przepisu tego wynika, że źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym są : a) konwencje międzynarodowe (UWAGA: „konwencja”, „umowa” „traktat”, „pakt”, „porozumienie” etc. – to synonimy!), b) zwyczaj międzynarodowy, c) zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane. Za źródła prawa międzynarodowego uznaje się również – obok wymienionych w art. 38 Statutu: d) akty jednostronne państw, e) wiążące uchwały organizacji międzynarodowych. Powyższe wyliczenie jest absolutnie kluczowe dla zrozumienia, w jaki sposób prawo międzynarodowe reguluje stosunki w ramach społeczności międzynarodowej. Dlaczego? Otóż (w pewnym uproszczeniu) prawo międzynarodowe składa się jedynie z takich norm, które „mają formę”: konwencji, zwyczaju, ogólnej zasady prawa, wiążącej uchwały organizacji międzynarodowej lub wynikają z aktów jednostronnych.
UMOWY MIĘDZYNARODOWE
Umową międzynarodową jest zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron, będących podmiotami prawa międzynarodowego. Konwencja wiedeńska o prawie traktatów (KPT) z 1969 roku przewiduje na swój użytek definicję legalną umowy międzynarodowej i obejmuje swą regulacją jedynie porozumienia:
- zawarte tylko pomiędzy państwami
- zawarte w formie pisemnej
- regulowane prawem międzynarodowym. Nie oznacza to jednak, że porozumienia nie spełniające przesłanek wskazanych wyżej nie są umowami międzynarodowymi; mogą być uznane za umowy międzynarodowe, lecz nie w rozumieniu KPT i nie podlegają jej regulacji. Każde państwo posiada zdolność zawierania traktatów (zdolność traktatowa; ius tractatuum ). Za osoby reprezentujące państwo w procesie zawierania umowy uważa się przede wszystkim osoby legitymujące się stosownym pełnomocnictwem (w RP udziela go prezes Rady Ministrów). Jednak pewne osoby są zwolnione z przedkładania pełnomocnictw: są to osoby, co do których z praktyki państw wynika, że miały zamiar uważać je za reprezentanta państwa (np. ministrowie kierujący resortem w którego kompetencjach mieści się dana umowa); Do zawarcia umowy międzynarodowej w imieniu państwa zawsze właściwe są osoby objęte domniemaniem kompetencji traktatowej z racji pełnionej funkcji: a) domniemanie pełnej kompetencji - obejmującej wszelkie czynności związane z zawarciem traktatu: głowa państwa, szef rządu, minister spraw zagranicznych ; b) domniemanie kompetencji ograniczonej - szef misji dyplomatycznej: co do przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym, a także przedstawiciel akredytowany na konferencji międzynarodowej albo przy organizacji międzynarodowej: dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, albo w tej organizacji. Uprawnienia osób objętych domniemaniem ograniczonej zdolności traktatowej mogą być rozszerzone poprzez udzielenie im pełnomocnictwa. Obowiązywanie umowy międzynarodowej
- Obowiązywanie traktatu w aspekcie podmiotowym. Co do zasady umowa tworzy prawa i obowiązki tylko dla stron umowy ( pacta tertiis nec nocent nec prosunt). Wyjątki od tej zasady dopuszcza KPT, przewidując możliwość przyznania w umowie uprawnienia na rzecz państwa trzeciego (pactum in favorem tertii) - na przykład otwarcie Kanału Panamskiego dla żeglugi wszystkich państw mocą dwustronnej umowy amerykańsko-panamskiej z 1977 roku. Przyznanie prawa państwu trzeciemu może nastąpić tylko za jego zgodą, przy czym zgoda ta jest domniemana. Państwo nie będące stroną traktatu może korzystać z przyznanego mu prawa na zasadach określonych w traktacie. Możliwe jest także nałożenie w umowie obowiązku na państwo, które nie jest jego stroną. W tym wypadku jednak wymagana jest wyraźna zgoda zainteresowanego państwa, wyrażona na piśmie. Zgoda nie jest jednak wymagana, gdy nałożenie na państwo trzecie obowiązków następuje w ramach akcji podjętej na
Zgodnie z powszechnie przyjętą definicją, zwyczaj jest to praktyka, której towarzyszy przekonanie, że jest ona zgodna z prawem i przez prawo wymagana. W związku z tym, aby stwierdzić, że konkretna norma międzynarodowego prawa zwyczajowego obowiązuje, należy udowodnić, że:
- istnieje powszechna praktyka państw lub rządowych organizacji międzynarodowych w danej kwestii ( usus ), oraz
- tej praktyce towarzyszy przeświadczenie, że postępowanie w określony sposób jest prawnie (nie zaś np. moralnie, czy politycznie) wymagalne ( opinio iuris ). Oba elementy konstytuujące zwyczaj ( tj. praktyka i opinio iuris ) zostaną poniżej omówione. PRAKTYKA (USUS) Praktyka tworząca zwyczaj zostaje zwykle zainicjowana w związku z istnieniem żywotnej potrzeby po stronie społeczności międzynarodowej lub grupy zainteresowanych państw. I. Przejawami praktyki są: 1. Konkretne, fizyczne działania i zaniechania państw, np. Sprawa udzielania azylu dyplomatycznego w Chile w 1973 roku Aby ułatwić zrozumienie tego przykładu, wyjaśnijmy na wstępie, że teren misji dyplomatycznej stanowi terytorium państwa przyjmującego (nie zaś wysyłającego) i obowiązuje na nim prawo państwa przyjmującego. Błędem jest zatem stwierdzenie, że teren misji dyplomatycznej stanowi terytorium państwa wysyłającego, że ma charakter eksterytorialny. Pomieszczeniom misji dyplomatycznej przysługuje jednak przywilej nietykalności. Zgodnie bowiem z art. 22 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych: „1. Pomieszczenia misji są nietykalne. Funkcjonariusze państwa przyjmującego nie mogą do nich wkraczać, chyba że uzyskają na to zgodę szefa misji [Oznacza to, że funkcjonariuszom państwa przyjmującego na teren misji dyplomatycznej wkraczać nie wolno bez zgody szefa misji nawet w przypadku pożaru, czy innego nagłego zdarzenia]. 2. Państwo przyjmujące ma szczególny obowiązek przedsięwzięcia wszelkich stosownych kroków dla ochrony pomieszczeń misji przed jakimkolwiek wtargnięciem lub szkodą oraz zapobieżenia jakiemukolwiek zakłóceniu spokoju misji lub uchybieniu jej godności.” Załóżmy teraz, że badamy, czy istnieje norma zwyczajowego prawa międzynarodowego pozwalająca na udzielanie azylu dyplomatycznego (tzn. czy prawo międzynarodowe pozwala członkom misji dyplomatycznej na to, by nie wydawali władzom państwa przyjmującego osoby, która
na terenie misji się schroniła). [ W tym miejscu zaznaczmy jedynie, że „azyl dyplomatyczny” jest czym innym, niż „azyl polityczny (terytorialny)”. W Polsce azyl polityczny udzielany jest na podstawie art. 90 ustawy z dnia 13 czerwca 2003 o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP, zgodnie z którym: „Cudzoziemcowi można, na jego wniosek, udzielić azylu w Rzeczypospolitej Polskiej (nie chodzi tu zatem o azyl udzielany na terenie polskiej misji dyplomatycznej – dop. MW)], gdy jest to niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz, gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczypospolitej Polskiej.” Udzielenie azylu politycznego (terytorialnego) jest, co do zasady, zgodne z międzynarodowym prawem zwyczajowym, zob. niżej, Sprawa azylu] Należy rozpocząć od badania praktyki państw. W takim przypadku przejawem praktyki jest np. to, że dyplomaci państwa A w państwie B wydali albo nie wydali (w konkretnym przypadku) osobę, która na terenie misji dyplomatycznej ubiegała się o azyl. W 1973 roku po obaleniu rządu prezydenta Allende w Chile, setki opozycjonistów obawiających się prześladowań szukało schronienia w obcych placówkach dyplomatycznych. Azylu wówczas udzielano ze względów humanitarnych. Były to przejawy praktyki, stanowiące (być może) podstawę wykształcenia się powszechnej normy zwyczajowej, zgodnie z którą azyl dyplomatyczny może być udzielony wówczas, gdy przemawiają za tym względy humanitarne (np. wówczas, gdy azylantowi grozi śmierć, tortury, poniżające bądź nieludzkie traktowanie, względnie niesprawiedliwy proces sądowy).
2. Treść ustawodawstwa wewnętrznego, w zakresie, w jakim dotyczy porządku międzynarodowego (np. ustawy karne penalizujące terroryzm, czy penalizujące werbowanie dzieci do oddziałów zbrojnych), np. Sprawa: Prokurator v. Hinga Norman (Specjalny Sąd dla Sierra Leone, decyzja z dnia 31 maja 2004 roku). Oskarżonemu postawiono zarzut naruszenia międzynarodowego prawa zwyczajowego przez prowadzenie werbunku i wcielanie do oddziałów zbrojnych dzieci, które nie ukończyły piętnastego roku życia. Zdaniem oskarżonego, w 1996 roku (a zatem wówczas, gdy miał dopuścić się zarzucanych mu czynów) nie obowiązywała odpowiednia zakazująca norma międzynarodowego prawa zwyczajowego. Sąd oddalił ten zarzut stwierdzając, że w 1996 roku odpowiednia norma międzynarodowego prawa zwyczajowego już obowiązywała. Wskazał m. in., że krajowe ustawodawstwa karne niemal wszystkich państw świata zakazywały (w 1996 roku) takiego werbunku. Przyjęcie przez państwa prawa wewnętrznego odpowiedniej treści (w tym przypadku chodziło o zakaz werbowania dzieci do oddziałów wojskowych) stanowiło praktykę, która była podstawą ukształtowania się normy międzynarodowego prawa zwyczajowego, zakazującej werbunku dzieci do oddziałów wojskowych. 3. Rozstrzygnięcia sądów krajowych i decyzje organów administracyjnych w zakresie, w jakim dotyczą porządku międzynarodowego , np.
Nie ma jednak prostej zależności. Fakt, że dana norma zawarta jest w umowie, której stronami są niemal wszystkie państwa świata nie oznacza jeszcze automatycznie, że dana norma jest jednocześnie normą prawa zwyczajowego. Muszą być spełnione dalsze warunki, których omówienie wykracza poza zakres niniejszego wykładu. II. Praktyka prowadzi do powstania zwyczaju tylko wtedy, gdy spełnia pewne warunki:
- Praktyka powinna być co do zasady jednolita i spójna (chodzi o to, że w podobnych sytuacjach państwa postępują co do zasady tak samo), 2. Praktyka powinna być trwała. Prawo międzynarodowe nie określa jednak precyzyjnie koniecznego czasu trwania danej praktyki, aby na jej podstawie wykształciła się norma prawna. Niekiedy wymagana jest praktyka wieloletnia, w innych przypadkach wystarczy jeden tylko przejaw praktyki. Ocena zależy np. od: a) intensywności praktyki (np. przy bardzo intensywnej praktyce norma zwyczajowa może wykształcić się szybciej, niż przy praktyce mniej intensywnej), b) potrzeby szybkiego wykształcenia się normy zwyczajowej. W szczególnych przypadkach możliwe jest np. tzw. instant customary law (prawo zwyczajowe, które tworzy jeden przejaw praktyki, obudowany silną, powszechną akceptacją), np. Sprawa lotu radzieckiego „Sputnika I” Każde państwo sprawuje suwerenne władztwo nad własną przestrzenią powietrzną. Oznacza to, że bez jego zgody – co do zasady – statek powietrzny żadnego obcego państwa w przestrzeń tę wlecieć nie może. Do czasu wystrzelenia Sputnika I w latach 50-tych XX w., prawo międzynarodowe milczało natomiast na temat tego, czy państwa sprawują suwerenność nad częściami przestrzeni kosmicznej, położonej ponad ich terytoriami. Nie odnosiło się w szczególności do tego, czy sztuczny obiekt kosmiczny wystrzelony przez państwo A, może przelecieć nad terytorium państwa B bez zgody tego ostatniego. Żadne z państw, nad terytoriami których orbitował radziecki Sputnik – pierwszy sztuczny satelita Ziemi, nie wyraziło sprzeciwu. Uznano, że w wyniku tego jednego przejawu praktyki (polegającej m. in. na zaaprobowaniu przelotu obcego obiektu w przestrzeni kosmicznej ponad terytoriami państw) powstała norma zwyczajowa pozwalająca obiektom kosmicznym jednego państwa na przelot nad terytorium innego państwa bez zgody tego ostatniego. 3. Praktyka powinna być powszechna. Wymóg powszechności praktyki nie oznacza jednak, że absolutnie każde państwo w danej praktyce musi uczestniczyć, aby powstał zwyczaj uniwersalny, tj. wiążący wszystkie państwa. Możliwy jest np. usus oparty na praktyce grupy państw milcząco akceptowanej przez państwa pozostałe. Przykładem
będą tu uniwersalne (tj. wiążące wszystkich) normy zwyczajowe prawa kosmicznego, oparte jedynie o praktykę niewielkiej grupy państw eksploatujących przestrzeń kosmiczną. Prawo międzynarodowe nie określa jednak, rzecz jasna, jaki procent państw winien uczestniczyć w danej praktyce, by wykształciła się norma prawa zwyczajowego. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że nie wszystkie normy zwyczajowe mają charakter uniwersalny (tzn. wiążący wszystkie państwa świata). Istnieją bowiem także:
- zwyczaje regionalne, powstające w związku z istnieniem powszechnej praktyki regionalnej. Obowiązują one wyłącznie między państwami danego regionu i nie rodzą skutków prawnych dla państw trzecich (np. azyl dyplomatyczny w Ameryce Południowej);
- zwyczaje bilateralne (dwustronne). Sprawa prawa przejścia przez terytorium Indii (Portugalia vs Indie, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości, 12 kwietnia 1960) Od lat 20. XIX wieku na Półwyspie Indyjskim Portugalia posiadała trzy dystrykty nadmorskie: Goa, Daman i Diu, oraz dwie enklawy (Dadra i Nagar-Aveli) otoczonych w całości terytorium Indii Brytyjskich. Po uzyskaniu niepodległości przez Indie w 1947 roku w posiadłościach portugalskich rozpoczęły działalność ruchy wzywające do przyłączenia się do Republiki Indyjskiej. Latem 1954 roku w enklawach wybuchły zamieszki, w wyniku których lokalne władze portugalskie zmuszone były do wycofania się do Damanu. Portugalia zamierzała wysłać do enklaw oddziały wojska w celu stłumienia rebelii, jednak Indie nie zezwoliły na przemarsz oddziałów portugalskich z Damanu do Dadry i Nagar- Aveli. Spór między stronami wokół prawa przejścia przysługującego Portugalii przez terytorium Indii został oddany pod rozstrzygnięcie Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości w 1955 roku. Broniąc swych interesów, Portugalia wystąpiła do MTS, z wnioskiem o stwierdzenie istnienia przysługującego jej prawa przejścia między enklawami Dadra i Nagar-Aveli a dystryktem Daman, oraz stwierdzenie naruszenia przez Indie normy prawa międzynarodowego zobowiązującej je do poszanowania tego prawa. Indie podnosiły, że powoływana przez Portugalię dotychczasowa praktyka jest zbyt niejasna i wewnętrznie sprzeczna, by mogła stanowić podstawę stwierdzenia przez Trybunał istnienia po stronie Portugalii uprawnienia do przejścia. Trybunał nie podzielił poglądu reprezentowanego przez rząd Indii – „Trudno zrozumieć, dlaczego liczba państw, pomiędzy którymi może powstać zwyczaj lokalny na podstawie długoletniej praktyki koniecznie musi być większa niż dwa. Trybunał nie widzi powodu, dlaczego długotrwała praktyka pomiędzy dwoma państwami, przyjęta przez nie jako zasada regulująca stosunki między nimi nie mogłaby stanowić podstawy wzajemnych praw i obowiązków między tymi dwoma państwami”. Jest zatem możliwe, żeby norma prawa zwyczajowego ukształtowała się na postawie praktyki tylko dwóch państw i wiązała właśnie te dwa zainteresowane państwa.
- treść argumentów przedstawianych przez państwa w czasie sporów przed sądami międzynarodowymi. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ z dnia 7 lipca 2005 roku w sprawie aktów terrorystycznych. W rezolucji tej m. in.:
- potępiono zamachy terrorystyczne przeprowadzone w Londynie dnia 7 lipca,
- wezwano wszystkie państwa do współpracy zmierzającej do schwytania sprawców,
- wyrażono głęboką determinację w zwalczaniu terroryzmu na świecie. 15 członków RB ONZ głosowało za przyjęciem rezolucji. Jej treść i jej jednogłośne przyjęcie mogą być (ale nie muszą, należałoby przeprowadzić tu dokładniejszą analizę) uznawane za przejaw opinio iuris co do zakazu wspierania przez państwa działalności terrorystycznej. Opinio iuris może mieć decydujące znaczenie dla odpowiedzi na pytanie, czy norma zwyczajowa obowiązuje w tych przypadkach, w których zaobserwować można stosunkowo liczne przypadki odstępstw od powszechnej praktyki państw. Np. w świetle raportu Amnesty International na 1990 rok, w 104 spośród 179 członków ONZ stosowano tortury wobec osób podległych ich jurysdykcji. Czy zatem oznacza to, że zakaz tortur nie jest powszechną normą międzynarodowego prawa zwyczajowego? Przyjmuje się, że norma zwyczajowa obowiązuje, gdy w braku absolutnej stałości i jednolitości praktyki istnieje silne i powszechne przekonanie ( opinio iuris ) co do tego, że norma prawna nakazująca, bądź też zakazująca określonego postępowania rzeczywiście obowiązuje. Zakaz tortur jest zatem normą prawa zwyczajowego ponieważ niemal wszystkie państwa albo wyraźnie deklarują istnienie takiej normy, albo jej istnienia nie kwestionują. Rzecz jasna, że sama opinio iuris – w ogóle nie oparta o praktykę – to już nie norma prawna ale retoryka.
ZASADY OGÓLNE PRAWA UZNANE PRZEZ NARODY CYWILIZOWANE
Ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane – pewne zasady ogólne, uznane przez wszystkie narody cywilizowane – z więc wszystkie porządki prawne, niezależnie od tego, z jakiej kultury prawnej się wywodzą. Te zasady mają swe źródło w porządkach krajowych państw i z tych porządków krajowych przeniknęły do prawa międzynarodowego:
- zasada zakazu nadużycia prawa - sic utere iure tuo ut alterum non laedas
- zasada nemo plus iuris in allium transfere potest, quam ipse habet
- zasada naprawienia wyrządzonej szkody – w 1928 roku w sprawie Fabryki Chorzowskiej STSM orzekł, że „zasadą ogólną prawa jest, że każde naruszenie zobowiązania międzynarodowego powoduje obowiązek odszkodowania ”
- zasada poszanowania praw nabytych – w opinii doradczej w sprawie niemieckich osadników w Polsce STSM orzekł, że „ prawa prywatne, nabyte w ramach obowiązującego porządku, nie ustają z chwilą zmiany suwerennej władzy. Nie można więc dowodzić, że chociaż system nie uległ zmianie, to nabyte w jego ramach prawa prywatne przestały obowiązywać. Tego rodzaju argument nie opiera się na żadnych zasadach i jest sprzeczny z powszechnym przekonaniem i praktyką.”
- zasady dotyczące wad oświadczeń woli
- zasady interpretacyjne – lex posterior derogat legi priori, lex specialis derogat legi generali
- powaga rzeczy osądzonej – res iudicata
- równość stron w procesie
- prawo do obrony
- nemo iudex in causa sua Sprawa świątyni Preah Vihear (Kambodża vs Tajlandia, Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości,
Kambodża oparła się na braku protestu ze strony Tajlandii (świątynia po stronie Kambodży) wobec przedstawionych jej map francuskich z lat 1900 - uzasadniając sąd powołał zasade prawa rzymskiego
- qui tacet consentire videtur si loqui debuisset ac potuisset - kto milczy wyraża zgodę jeśli powinien i mógł mówić – traktując ją jako zasadę ogólną uznaną przez narody cywilizowane. Te zasady są niekwestionowane, prawie uniwersalne - bez nich nie może żaden system funkcjonować - (np. res judicata). Ogólnie rzecz ujmując, ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane to zasady wspólne dla wszystkich systemów prawnych świata.
W 2001 roku rząd Urugwaju wyraził gotowość nabycia od Kuby partii szczepionek przeciwko zapaleniu opon mózgowych. Dnia 4 kwietnia 2002 roku Minister Spraw Zagranicznych Kuby zapowiedział wysłanie szczepionek oświadczając jednocześnie, że Kuba traktuje dostawę jako darowiznę, nie zaś jako transakcję handlową. MSZ Kuby zwrócił się zatem do władz urugwajskich, by wartość przesyłki nie była potrącana z kwotą długu Kuby wobec Urugwaju. Oświadczenie Kuby potraktować należy jako przyrzecznie, że w przyszłości nie będzie się ona domagać zapłaty za dostawę szczepionek (rozliczenia wartości przesyłki).
- Zrzeczenie się , to akt, na podstawie którego państwo rezygnuje z dotychczas przysługujących mu praw (roszczeń). Np. Zrzeczenie się przez Polskę roszczeń przysługujących jej na podstawie Układu Poczdamskiego Układ poczdamski podpisany w 1945 roku określał m. in. zasady zaspokojenia radzieckich roszczeń odszkodowawczych. Stwierdzał także, że ZSRR zobowiązuje się zaspokoić polskie roszczenia odszkodowawcze (w stosunku do Niemiec) z przypadającego dlań udziału. Dnia 23 sierpnia 1953 roku rząd polski wydał oświadczenie o zrzeczeniu się przysługującej Polsce - a niespłaconej jeszcze - części niemieckich reparacji wojennych. Oświadczenie miało następującą treść: „ Zważywszy, że Niemcy w znacznej części wykonały już swoje zobowiązanie w zakresie spłaty reparacji wojennych; biorąc także pod uwagę, że dalszy pokojowy rozwój państwa niemieckiego zależy od poprawy jego sytuacji ekonomicznej - rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podjął decyzję, skutkującą od dnia 1 stycznia 1954 roku, o zrzeczeniu się przysługujących mu reparacji [...] ”. Oznacza to, że po jednostronnym zrzeczeniu się reparacji, nie mogą być one skutecznie dochodzone przez Polskę na płaszczyźnie prawnomiędzynarodowej.
- Uznanie , to akt, którym państwo stwierdza istnienie pewnych faktów i godzi się z tym, że wywołują one wiążące skutki wobec niego. Skutkiem uznania jest, że państwo uznające nie może skutecznie podważać tego, co wcześniej skutecznie uznało. Uznanie rządu polskiego w latach 40-tych XX w. Rządowi każdego suwerennego państwa przysługuje m. in podstawowe uprawnienie do sprawowania zwierzchnictwa nad obywatelami tego państwa, niezależnie od tego, gdzie się oni znajdują. Zwierzchnictwo polegać może np. na wydawaniu paszportów bądź sprawowaniu opieki dyplomatycznej. Jeżeli zatem państwo A uznaje rząd państwa B, to powinno jednocześnie „honorować” paszporty przez ten rząd wystawione oraz akceptować jego prawo do wykonywania opieki dyplomatycznej nad obywatelami państwa B.
Dnia 5 lipca 1945 roku rząd brytyjski uznał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w Warszawie, wycofując uznanie dla tzw. Rządu londyńskiego. Od tego mementu rząd brytyjski w stosunku do obywateli polskich (mimo istnienia rządu londyńskiego) :
- akceptował wyłącznie paszporty wystawiane przez rząd warszawski,
- akceptował wyłącznie roszczenia rządu warszawskiego do wykonywania opieki dyplomatycznej w stosunku do obywateli RP. Zauważmy: akt uznania TRJN rodził skutki prawne w relacjach między dwoma rządami: np. spoczywający po stronie rządu brytyjskiego prawny obowiązek honorowania paszportów wystawianych z ramienia TRJN.
- Protest , to akt, którym państwo wyraża swój zamiar nieuznawania danej sytuacji za zgodną z prawem, bądź też rodząca dlań skutki prawne. Np. Spór dotyczący statusu prawnego wód Morza Kaspijskiego Do momentu rozpadu ZSRR status prawny Morza Kaspijskiego regulowany był przez postanowienia dwóch traktatów zawartych przez to państwo z Iranem (z 1921 i 1940 roku). Traktaty te ustanawiały swobodę żeglugi i rybołówstwa z tym zastrzeżeniem, że w 10-cio milowym pasie przybrzeżnym wyłączne uprawnienie w zakresie rybołówstwa przysługiwało statkom państwa nadbrzeżnego. Pas ten nie wchodził jednak w skład terytorium państwa nadbrzeżnego. W 1993 roku (po rozpadzie ZSRR) Turkmenistan przyjął ustawę o granicy państwowej ustanawiającą na wodach Morza Kaspijskiego granicę turkmeńskiego morza terytorialnego (opierając się w tej mierze po części na postanowieniach Konwencji ONZ o prawie morza z 1982 roku). Na podstawie owej ustawy Turkmenistanowi przysługiwać miały większe uprawnienia w stosunku do pasa przybrzeżnego niż na gruncie reżimu prawnego ustanowionego traktatami z 1921 i 1940 roku. Ustawa prowadziła do tego skutku, że „pas przybrzeżny” stał się turkmeńskim morzem terytorialnym (tzn. terytorium Turkmenistanu). W odpowiedzi na powyższe Federacja Rosyjska wydała jednostronne oświadczenie zawierające protest przeciwko działaniu Turkmenistanu. Stwierdzano w nim m. in., że:
- Morze Kaspijskie jest w istocie rzeczy jeziorem, a zatem nie znajdują doń zastosowania normy Konwencji ONZ o prawie morza z 1982 roku;
- w dalszym ciągu obowiązują traktaty zawarte z Iranem;
- ustanowienie nowego reżimu prawnego przedmiotowego akwenu możliwe jest wyłącznie w drodze negocjacji między zainteresowanymi państwami. Zauważmy: brak protestu ze strony Federacji Rosyjskiej mógłby być potraktowany przez Turkmenistan jako milczące uznanie jego roszczeń, co uniemożliwiałoby Rosji (na podstawie estoppel ) późniejsze ich kwestionowanie. Skutki turkmeńskiej ustaw mogłyby stać się przeciwstawiane ( opposable ) Rosji.
