Prawo osobowe: podmioty prawa - podstawowe pojęcia i definicje, Opracowania z Diritto Civile

Pobierz Prawo osobowe: podmioty prawa - podstawowe pojęcia i definicje i więcej Opracowania w PDF z Diritto Civile tylko na Docsity! Część I. Prawo osobowe Rozdział 1. Podmioty prawa 1. Definicja. W czasach antycznych zdolność prawna przysługiwała tyl­ ko określonej grupie osób, które można było zakwalifikować jako wol­ nych obywateli Rzymu, niepodlegających zwierzchnictwu pater fami- lias. Stąd po dział ludzi dokonywany według trzech kryteriów: • według status libertatis: servi – liberi (stanu wolności: niewolnicy – wolni), • według status civitatis: cives – peregrini (stanu obywatelstwa: obywate­ le – obcokrajowcy), • według status familiae: sui iuris – alieni iuris (stanu w rodzinie: wła­ snowolni – podlegający władzy). PODMIOTY PRAWA PERSONAE (OSOBY) FIZYCZNE alieni iuris sui iuris servi liberi ingenui liberti peregrini cives latini dediticii sprzymierzeńcy i inni PRAWNE • aerarium populi romani • fiscus • municipia • collegia, sodalitates status familiae Corpus habent status libertatis status civitatis Podmioty prawa 4 Część I. Prawo osobowe 2. Początek bytu osoby fizycznej. Podobnie jak dzisiaj, początkiem bytu prawnego osoby fizycznej było uro dze nie. Dziecko musiało przyjść na świat żywe. W przypadku śmierci dziecka w krótkim czasie od uro­ dzenia wymagano dowodu, że urodziło się ono żywe. Najprostszym do­ wodem żywego urodzenia był płacz lub krzyk dziecka. Podmiotowości odmawiano płodom zdeformowanym, nawet w przypadku żywego uro­ dzenia. 3. Dziecko poczęte (nasciturus). Dziecko poczęte, a jeszcze niena­ rodzone nie było traktowane jako osoba fizyczna. Jeśli jednak dziec­ ko urodziłoby się po śmierci ojca (postumus), powstawał problem, czy należy dopuścić je do spadku w kręgu spadkobierców ustawowych (sui heredes). Już ustawa XII tablic rozstrzygała to  zagadnienie na  korzyść dziecka poczętego. Stopniowo zakres praw możliwych do nabycia przez nasciturusa rozszerzano. W  średniowieczu sformułowano regułę na- sciturus iam pro nato habetur (mającego się urodzić uważa się za już urodzonego). Warunkiem nabycia praw było jednak urodzenie się dziecka żywego, w przeciwnym wypadku fakt poczęcia nie miał żadnego wpływu na sytuację prawną. 4. Kommorienci. Są  to  osoby, które zginęły we  wspólnym niebez­ pieczeństwie w taki sposób, że nie można oznaczyć kolejności śmierci poszczególnych osób. Oznaczenie kolejności śmierci ma znaczenie dla określenia nabycia praw w  drodze spadkobrania przez poszczególne osoby. 5. Status libertatis. W starożytności sytuacja prawna człowieka zależa­ ła od tego, czy był niewolnikiem, czy osobą wolną. Zaliczenie do osób wolnych było podstawowym warunkiem uznania człowieka za podmiot prawa. Niewolnicy pozbawieni byli zdolności prawnej w każdym aspekcie. Jedy- nie w prawie naturalnym wszyscy ludzie byli uważani za równych. 7 Jeżeli obywatel umarł w niewoli, niemożliwa była sukcesja po nim, zarówno testamentowa, jak i beztestamentowa, ponieważ osoba niewol­ na nie mogła pozostawić po  sobie spadku, a  przy sporządzeniu testa­ mentu wymagano, aby testator zachował zdolności do  jego sporządze­ nia aż do  chwili śmierci. W  celu umożliwienia sukcesji testamentowej po obywatelach, którzy zmarli w niewoli, wprowadzono fictio legis Cor- neliae. Na mocy tej fikcji osoba, która utraciła wolność wskutek pojma­ nia przez wrogów, a  następnie zmarła, traktowana była tak, jak gdyby zmarła jako wolny człowiek, tj. w chwili pojmania. 10. Obywatel rzymski (status civitatis) a. Urodzenie. Przede wszystkim obywatelstwo nabywały dzieci uro­ dzone ze  związku małżeń skiego (iustum matrimonium), w  którym to przypadku, nie zależnie od obywatelstwa matki, dzieci stawały się oby­ watelami rzymskimi. Natomiast dzieci urodzone poza takimi związ­ kami otrzymywały, zgodnie z zasadą ius gentium, obywatelstwo matki. Lex Minicia z 90 r. p.n.e. odmawiała obywatelstwa dzieciom urodzonym ze  związku oby watelki rzymskiej i  cudzoziemca, który nie miał conu­ bium. b. Nadanie. Drugim sposobem nabycia obywatelstwa było nadanie go w drodze indywidualnego lub grupowego przywileju. Wiele grup tradycyjnie żyjących z  Rzymianami w  dobrych stosunkach korzystało z ius conubii i ius commercii. W pierwszym przypadku było to prawo zawarcia przez cudzoziemca małżeństwa ważnego iure civili, w drugim – możliwość nabywania praw chronionych w prawie cywilnym. c. Wyzwolenie. Formalne wyzwolenie prowadziło do  nabycia oby­ watelstwa. Po zostaje do rozważenia kwestia dochodzenia do obywatel­ stwa wy zwoleńców nieformalnych. Status nieformalnych wyzwoleńców regulowała lex Iunia Norbana z  19  r.  n.e., stąd określano ich mianem Latynów Juniańskich (Latini Iuniani). Ustawa przewidywała, że  owi wyzwoleńcy żyją jak wolni, lecz umierają jak niewolnicy, co  ozna­ czało, że  odmówiono im zdolności w  prawie spadkowym, a  ich mają­ tek po śmierci przypadał patronowi. Prawo jednak przewidywało wiele Rozdział 1. Podmioty prawa 8 Część I. Prawo osobowe sposobów, którymi ta kategoria Latynów mogła uzyskać obywatelstwo rzymskie: • posiadanie jednorocznego dziecka z małżeństwa z Rzymianką lub La­ tynką, • 6­letnia służba wojskowa w rzymskiej straży miejskiej, • dostarczenie statku do przewozu zboża do Rzymu na okres 6 lat, • wybudowanie w mieście Rzym domu o wartości co najmniej 160 000 sesterców, • prowadzenie młyna w Rzymie przez co najmniej 3 lata. 11. Osoba prawna. Rzymianie nie stworzyli pojęcia takich osób, na­ tomiast uświadamiali sobie, że pewne grupy społeczne, pomimo zmian składu osobowego, zachowują ciągłość, a zatem i odrębną od jednostek tożsamość. Cechami charakterystycznymi tych organizacji są: posia­ danie wyodrębnionego majątku, samodzielnego budżetu oraz zarządcy dokonującego czynności w  interesie organizacji jako całości. Jednak tworzenie organizmów o  strukturze osób prawnych podlegało regla­ mentacji. Wprawdzie ustawa XII tablic przewidywała swobodę zakła­ dania stowarzyszeń i swobodnego określenia treści statutu takich orga­ nizacji, pod warunkiem nienaruszania reguł prawa pu blicznego, jednak z początkiem pryncypatu zniesiono swobodę zakładania stowarzyszeń, a każde nowo powstałe musiało uzyskać akceptację Senatu. W imieniu korporacji działał jej zarządca, bądź jako pojedyncza oso­ ba, bądź jako kolegium. Jego ustanowienie nie było aktem indywidual­ nego udzielenia pełnomocnictwa przez poszczególnych członków kor­ poracji, a  skutki działania zarządcy dotyczyły korporacji jako całości, a nie poszczególnych członków. Szczególnym problemem była odpowiedzialność za  zobowiązania z de liktów popełnionych przez zarządców. Ulp. D.4.3.15.1: „Rozważa­ no, czy przeciwko municipium można udzielić skargi z  tytułu podstę­ pu. Sądzę, że z jej własnego podstępu ( municipium) nie można udzielić (skargi): w  jakiż sposób bowiem municipia mogą dopuścić się podstę­ pu? Lecz jeśli cokolwiek zostało dla niej nabyte w wyniku podstępu tych, którzy zarządzają jej majątkiem, uważam, że  należy udzielić skargi (z bezpodstawnego wzbogacenia). W przypadku zaś podstępu dekurio­ nów przeciwko nim samym kieruje się skargę z tego tytułu”. 9 12. Korporacje. Istniały cztery rodzaje organizacji, które były uznawa­ ne za korporacje: • Populus Romanus – res publicae populi Romani – aerarium popu- li Romani – już w  początkach republiki oddzielano podmiotowość organizacji politycznej od  podmiotowości poszczególnych obywate­ li. Struktura państwowa, której wyrazem było imperium magistratus, sytuowała się w  pozycji nadrzędnej w  stosunku do  poszczególnych obywateli. Dlatego nawet w stosunkach o charakterze prywatnopraw­ nym, np. umowy najmu czy sprzedaży (locationes, venditiones), stoso­ wano reguły właściwe dla prawa publicznego, a proces prywatny był niedopusz czalny do rozwiązywania sporów na tym tle między obywa­ telem a strukturą polityczną civitas; • Fiscus – majątek, który należał do princepsa jako instytucji życia pu­ blicznego. Według konstytucji republikańskiej princeps pozosta­ wał prywatną osobą wyposażoną we władzę publiczną; to pozwalało uznać, że przynajmniej w części jego majątek podlega regułom prawa prywatnego, z  uwzględnieniem uprzywilejowania tej masy majątko­ wej. Z biegiem czasu wykształciły się specyficzne regulacje dla stosun­ ków z fiscusem, przesuwając je w obszar stosunków o charakterze pu­ blicznoprawnym. W imieniu fiscusa działali procuratores – zarządcy hierarchicznie podporządkowani princepsowi i występujący jako peł­ nomocnicy (zastępcy bezpośredni); • Municipia, civitates, coloniae – były wspólnotami obywatelskimi róż­ nymi od  civitas Romanorum, będącymi w  pozycji podporządkowa­ nej wobec republiki, ale cieszącymi się wewnętrzną autonomią. Colo­ niae były to wspólnoty utworzone przez Rzym na terenach podległych władzy Rzymu, wyposażone w  autonomię tak jak municipia, czyli dawne niezależne miasta, które weszły pod zwierzchnictwo rzymskie; • Sodalitates, collegia, corpora, societates – były to organizacje o cha­ rakterze stowarzyszeń istniejące od  najdawniejszych czasów, najczę­ ściej powstające jako konfraternie w celu sprawowania wspólnie kultu religijnego lub zapewnienia pochówku swoim członkom. Później tak­ że w celu organizacji wspólnych imprez i wzajemnego wspierania się członków. Wewnętrzny porządek tych organizacji wynikał ze spisane­ go statutu, który drobiazgowo regulował funkcjonowanie i wewnętrz­ ne struktury organizacyjne. Lex Iulia de collegiis, przegłosowana z ini­ Rozdział 1. Podmioty prawa 12 Część I. Prawo osobowe sywów majątku, bez zmiany stanu aktywów. Czynność zobowiązują­ ca po prostu przesuwa w czasie moment dokonania rozporządzenia. Na  przykład, jeśli sprzedałem rzecz, to  wynika z  tego tyle, że  będę ją  musiał wydać kupującemu (teraz jej nie dałem, ale będę musiał to zrobić w przyszłości); kiedy przeniosę własność rzeczy sprzedanej, uwalniam się od obowiązku, rozporządzając moim prawem własności: ROZPORZĄDZAJĄCE / ZOBOWIĄZUJĄCE • tego, czy do wywołania skutków prawnych potrzebne jest zachowa­ nie prawem określonej formy. Czynności formalne rodzą skutki prawne, jeśli zostanie dochowana przewidziana prawem forma złoże­ nia oświadczenia woli. Może to być udział świadków – w  tym kwa­ lifikowanych, wykonanie gestów, wypowiedzenie określonych słów lub sporządzenie dokumentu. Takimi czynnościami są np. stipulatio, mancipatio, in iure cessio. Formę złożenia oświadczenia woli zastrze­ ga się w celu zapewnienia czynności prawnej jednoznaczności zarów­ no ze względu na fakt jej dokonania, jak i treści, a także zapewnienia dowodu na  te  okoliczności. Dokonując czynności prawnej niefor­ malnej oświadczenie woli może być złożone w dowolny, zrozumiały i czytelny sposób. Czasami oświad czenie woli potrzebne do dokona­ nia czynności dorozumiewa się z za cho wa nia osoby (per facta conclu­ dentia), np. wypłata zapisów i objęcie w posiadanie masy spadkowej przez spadkobiercę świadczy o zamiarze przyjęcia spadku: FORMALNE / NIEFORMALNE CZYNNOŚCI PRAWNE Jednostronne Mortis causa Odpłatne Kauzalne Rozporządzające Formalne Dwustronne Inter vivos Nieodpłatne Abstrakcyjne Zobowiązujące Nieformalne 13 4. Czynność fiducjarna. Polegała na  przeniesieniu prawa własno­ ści lub władztwa nad osobą z  zastrzeżeniem, że  nabywca posłuży się rzeczą w określony sposób, uzgodniony ze zbywcą i najczęściej w jego interesie. Ponieważ niektóre czynności formalne nie dopuszczały prze­ niesienia prawa z  zastrzeżeniem warunku lub terminu, zatem cel, dla któ rego jedna ze stron przenosiła na drugą prawo, zastrzegano w formie postanowienia dodanego do  mancypacji (nuncupatio). Ustawa XII ta­ blic nakazywała, aby oświadczenia złożone w czasie mancypacji były dla stron wiążące. Stąd np. ojciec przenosząc władzę nad synem wymagał od nabywcy, aby ten uwolnił jego syna (manumissio), co było potrzebne zarówno przy emancipatio, jak i  adoptio; w  innym przypadku dłużnik przenosząc własność rzeczy zastrzegał, że nastąpi zwrotne przeniesienie własności po spłaceniu długu. W pierwszym przypadku mówiono o fi­ ducia cum amico contracta, w drugim cum creditore contracta, gdyż jej celem było najczęściej zabezpieczenie długu. 5. Typowe elementy treści czynności prawnych • essentialia negotii – postanowienia istotne, określające te  elemen­ ty treści, które decydują o określeniu czynności jako czynności dane­ go rodzaju, np. ustanowienie spadkobiercy dla testamentu, ustalenie ceny i towaru dla sprzedaży itp.; • naturalia negotii – postanowienia uznane w sposób milczący za ty­ powy składnik treści czynności prawnej danego rodzaju, chyba że strony wyraźnym posta nowieniem wyłączyły stosowanie tych po­ stanowień, np. od okresu późnoklasycznego odpowiedzialność sprze­ dawcy za ukryte wady fizyczne rzeczy; • accidentalia negotii – postanowienia dodawane przez strony w celu zmodyfi kowania skutków czynności prawnych, aby dostosować je do potrzeb stron lub okoliczności dokonania czynności. Do typo­ wych za strzeżeń zamieszczanych w  czynnościach prawnych w celu modyfikacji ich skutków należały: – warunek (condicio) – zdarzenie przyszłe niepewne, od którego uza­ leżnia się nastąpienie bądź ustanie skutku czynności prawnej; – termin (dies) – zdarzenie przyszłe pewne, od którego uzależniano skutki czynności prawnej. Podobnie jak warunek, mógł być zawie­ szający (dies a quo) lub rozwiązujący (dies ad quem); Rozdział 2. Czynności prawne 14 Część I. Prawo osobowe – polecenie (modus) – dodawane przy czynnościach prawnych nie­ odpłatnych nakładało na tego, kto otrzymywał przysporzenie, obo­ wiązek spełnienia pewnych czynności prawnych lub faktycznych, np. zapisobierca pewnej sumy otrzymywał polecenie dbania o na­ grobek zmarłego spadkodawcy. Polecenia były w zasadzie nieegze­ kwowalne, chyba że: – polecenie nakazywało przekazanie pewnej korzyści osobie trze­ ciej, wówczas osoba zainteresowana spełnieniem polecenia mo­ gła otrzymać skargę analogiczną (actio utilis), – obciążony poleceniem nie dochował go, wówczas darczyńca mógł żądać zwrotu przysporzenia. ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ essentialia negotii (cechy istotne, określające dany typ czynności) naturalia negotii (zastrzeżenia w sposób dorozumiany zawarte w treści czynności) accidentalia negotii (ustalenia stron modyfikujące typowy schemat czynności) warunek (condicio) termin (dies)polecenie (modus) zawieszający kauzalny mieszanyrozwiązujący potestatywny dodatni ujemny 6. Warunek a. Warunek niemożliwy do spełnienia albo sprzeczny z prawem. Wa­ runek musiał być zgodny z dobrymi obyczajami (bonos mores). Strony czasami zastrzegały warunek niemożliwy do  spełnienia lub sprzeczny z prawem, w takiej sytuacji czynność prawna była nieważna. 17 10. Regula Catoniana a. Istota. Czynność prawna, która w chwili jej dokonania nie spełniała wymogów prawnych, była nieważna i  zgodnie z  regula Catoniana nie mogła stać się skuteczna w wyniku późniejszych zdarzeń. b. Wyjątki od reguły • konwalidacja – czynność nieważna uzyskiwała skuteczność w wyni­ ku późniejszego zdarzenia; prawo musiało wyraźnie przewidywać taki skutek, np. zakazana między małżonkami darowizna stawała się sku­ teczna, jeśli darczyńca zmarł nie odebrawszy przedmiotu darowizny, jego spadkobiercy nie mogli domagać się zwrotu darowizny; • konwersja – często bywa tak, że dokonana czynność zawiera w sobie elementy również innej czynności – jeśli czynność, do której strony zmierzają, okaże się nieważna, można rozważyć, czy w ich intencji le­ żałoby utrzymanie skutków tej innej czynności, której przesłanki zo­ stały również spełnione przez zachowanie zgodne z wymogami czyn­ ności zamierzonej. 11. Zdolność do czynności prawnych. Nie każdy podmiot prawa może swoim oświadczeniem wpływać na zmianę swojej sytuacji praw­ nej. Może tylko taki, który osiągnął w danych warunkach społecznych stopień dojrzałości umożliwiający mu rozpoznanie społecznych konse­ kwencji własnego działania, co pozwala z kolei obciążyć go skutkami tych czynności jako zamierzonym przez niego efektem włas nego dzia­ łania. a. Ograniczenia ze względu na wiek. Podstawowym czynnikiem wyłą­ czającym lub ograniczającym zdolność do czynności prawnych jest wiek poniżej przyjętego dla dojrzałości minimum. Według tego kryterium wyróżniamy: • infantes – dzieci do  lat 5 lub 7. Ostatecznie Justynian ustalił grani­ cę na ukończenie 7. roku życia; nie posiadały zdolności do czynności prawnych, a dokonane przez nie czynności były nieważne; • impuberes – niedojrzali sui iuris (infantia maiores) do 14. roku życia; osoby te miały ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Mo­ gły do konywać czynności, których efektem było przysporzenie (na­ bycie prawa mająt ko wego), natomiast umniejszenia dokonane przez Rozdział 2. Czynności prawne 18 Część I. Prawo osobowe te  osoby były z  mocy prawa nieważne. Jeśli czynność obok nabycia praw wiązała się z obcią żeniem lub rozporządzeniem, wymagana była auctoritas (przyzwolenie na dokonanie czynności udzielone w czasie jej dokonywania). Jeśli czynność została dokonana bez auctoritas, wy­ woływała jedynie skutki w zakresie przysporzenia dla podopiecznego (nazywamy taką sytuację negotium claudicans). Moment osiągnięcia dojrzałości dla chłopców oznaczał zakończenie opieki, dla kobiet je­ dynie zmianę jej rodzaju; • puberes – osoby dojrzałe; dojrzałość osiągali chłopcy z chwilą ukoń­ czenia 14  lat. Od  tej chwili mogli dokonywać wszelkich czynności prawnych. Jednak uznano, że 14 lat jest wiekiem zbyt niskim dla osią­ gnięcia pełnej dojrzałości społecznej, dlatego lex Plaetoria chroniła osoby poniżej 25. roku życia, tworząc kategorię tzw. minores. Mogli oni dokonywać czynności prawnych w  pełnym zakresie, lecz minor mógł żądać unieważnienia czynności lub jej skutków prawnych za po­ mocą środków przewidzianych edyktem pretorskim. b. Inne ograniczenia. Wyróżniono również kategorie osób, którym odmawiało się zdolności do czynności prawnych lub ją ograniczało: • chorzy umysłowo (furiosi) – z braku rozeznania, czynności prawne osób chorych umysłowo były pozbawione skutków prawnych. Roz­ różniano niedorozwój umysłowy (imbecilitas) od  okresowych zabu­ rzeń umysłowych. W  tym ostatnim przypadku, gdy objawy choro­ by ustępowały (lucida intervalla), chory uzyskiwał pełną zdolność do czynności prawnych; • marnotrawcy (prodigi) – osoby, które będąc zdrowe na  umyśle w sposób rażący wykazywały się niedojrzałością społeczną i nieumie­ jętnością troski o majątek rodzinny. Przejawiało się to w lekkomyśl­ nym trwonieniu majątku odziedziczonego po swoim wstępnym, pro­ wadzącym do  zagrożenia materialnych podstaw, a  co  za  tym idzie – społecz nego znaczenia przyszłych pokoleń. W  przypadku trwo­ nienia majątku krewni agnacyjni mogli zwrócić się do pretora, który po rozpoznaniu sprawy wydawał zakaz zarządzania majątkiem przez uznanego za  marnotrawcę (interdictio bonorum). Skutek był taki, że marnotrawca zo stawał ograniczony w swej zdolności do czynności prawnych w zakresie zbliżonym do impuberes. Do zarządu jego mająt­ kiem wyznaczano kuratora (cura prodigi); 19 • kobiety (mulieres) – w starożytności były odsunięte od życia publicz­ ne go, a  w  powszechnym przekonaniu uznawano je  za  pozo stające w  stanie społecz nej  nie dojrzałości (levitas animi) również po  osią­ gnięciu dojrzałości fizycznej. Kobieta mogła jedynie zawrzeć mał­ żeństwo, sporządzić (za zgodą opiekuna) testament, a bez zgody opie­ kuna rozporządzić res nec mancipi. Kobiety pozostawały pod opieką, która w okresie klasycznym bez podważania samej zasady w większo­ ści stała się iluzoryczna. Zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli zmierzających do wywołania skutków prawnych ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH skutki infamiae: obywatel: • nie mógł być świadkiem przy czynnościach prawnych • nie mógł występować z wnioskami urzędowymi w imieniu innych • nie mógł ustanawiać zastępców infantes kobiety impuberes infamiafuriosi prodigi turpitudo Ograniczenia ze względu na: tryb życia lub naganne postępki stan umysłu Utrata czci obywatel- skiej płećwiek 12. Zdolność prawna a zdolność do czynności prawnych filius familias. Dorosły syn pozostający pod władzą ojca dysponował pełnią praw obywatelskich, podlegał również obowiązkom i odpowiedzialności prawa publicznego, w tym karnej, na równi z osobami sui iuris. Nie re­ gulowano natomiast sytuacji potencjalnego konfliktu między capacitas w  prawie publicznym a  potestas ojca wynikającą z  prawa prywatnego. Dorosły syn in potestate posiadał zdolność do zawarcia małżeń stwa oraz do rozwiązania go przez rozwód, natomiast nie miał zdolności mająt­ kowej. Nie mogły mu przysługiwać żadne prawa majątkowe. Pod koniec Rozdział 2. Czynności prawne