Prawo rodzinne - Notatki - Prawo, Notatki z Prawoznawstwo

Pobierz Prawo rodzinne - Notatki - Prawo i więcej Notatki w PDF z Prawoznawstwo tylko na Docsity!

Wprowad zenie

§ 2. Prawo rodzimie

§ 2. Prawo rodzinne

I. Charakter i funkcje

1. Geneza prawa rodzinnego

Życie rodziny i stosunki rodzinne ze wzglądu na ich intymność wymykają się spod działania prawa, a co najmniej oddziaływanie prawa jest słabsze niż w innych stosunkach społecznych. W rozwoju historycznym rodzina była obiektem zainteresowania prawa, przede wszystkim w zakresie stosunków majątkowych, roli jednostki zarządzającej majątkiem rodzinnym oraz przeka- zywaniem go następnym pokoleniom. Natomiast stosunki osobiste między członkami rodziny (w szczególności między małżonkami) podlegały regulacji i kontroli, przede wszystkim w sferze moralno-obyczajowej i poddane były wpływom religii. Od średniowiecza aż do czasów nowożytnych prawo małżeń- skie było domeną prawa kościelnego. Dopiero Kodeks Napoleona z 1804 r. unormował całość stosunków rodzinnych w odniesieniu do wszystkich obywa- teli niezależnie od ich wyznania. W innych państwach europejskich prawo ko- ścielne zachowało swoją rolę dłużej; w Polsce niepodległej, w województwach centralnych i wschodnich - nawet do czasu unifikacji prawa rodzinnego w la- tach 1945- 1946. W Polsce po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. w poszczególnych dziel- nicach obowiązywało prawo państw zaborczych, z których tylko niemiecki Ko- deks cywilny z 1896 r. (BGB) normował całokształt stosunków prawnorodzin- nych na zasadzie świeckości prawa. Prace kodyfikacyjne podjęte w II Rzeczy- pospolitej przerwał wybuch II wojny światowej, jednak przygotowane projekty legislacyjne były ważnym dorobkiem polskiej myśli prawniczej. Wykorzystano je po zakończeniu wojny w pracach nad unifikacją prawa rodzinnego, zakoń- czonej uchwaleniem czterech dekretów:

1. prawo małżeńskie, dekret z 25.9.1945 r. (Dz.U. Nr 48, poz. 270);
2. prawo rodzinne, dekret z 22.1.1946 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze sprost.);
3. prawo opiekuńcze, dekret z 14.5.1946 r. (Dz.U. Nr 20, poz. 135);
4. prawo małżeńskie majątkowe, dekret z 29.5.1946 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 196 ze sprost). Dopiero Kodeks rodzinny z 27.6.1950 r. (Dz.U. Nr 34, poz. 308 ze zm.) unormował całość stosunków prawnorodzinnych w jednym akcie prawnym. Był on jednak z różnych względów krytykowany, zwłaszcza za nadmierną lakoniczność utrudniającą stosowanie jego przepisów w praktyce sądowej. W ramach prac nad kodyfikacją prawa cywilnego przygotowano nowy

projekt prawa rodzinnego, który w 1964 r. uchwalono jako Kodeks rodzinny i opiekuńczy (KRO).

2. Budowa Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego KRO składa się z trzech zasadniczych członów:

1. prawo małżeńskie,
2. prawo dotyczące stosunków między rodzicami a dziećmi,
3. prawo opiekuńcze, Skuteczność prawa regulującego stosunki rodzinne jest najbardziej widocz- na na płaszczyźnie majątkowej. Natomiast w zakresie stosunków osobistych KRO normuje tyłko podstawowe kwestie dotyczące formalnych przesłanek za- warcia małżeństwa, ustalania pochodzenia dziecka, nazwiska, a więc w zakresie praw stanu. Co do innych kwestii dotyczących intymnej sfery życia rodzinnego. KRO zawiera normy, które bardziej wskazują na pożądane zachowania i postawy członków rodziny, niż bezpośrednio je rozstrzyga i sankcjonuje. Normy prawne są przede wszystkim instrumentem ułatwiającym rozstrzyganie sytuacji konfliktowych. W odniesieniu jednak do stosunków osobistych w rodzinie nie można oczekiwać, aby prawo rodzinne tę rolę spełniało tak, jak ją spełnia w stosunkach prawno-majątkowych. Dlatego tak często ustawodawca posługuje się klauzulami generalnymi (np. dobro dziecka, ważne powody, zgodność z zasadami współżycia społecznego itd.), które pozwalają na elastyczne, stosowne do sytuacji faktycznej, rozwiązanie konfliktu. KRO respektuje zasadę autonomii rodziny i dlatego ingerencja państwa (sądu) w stosunki rodzinne jest wyjątkiem ograniczonym do sytuacji szczegól- nych, najczęściej patologicznych'. Stosunki prawnorodzinne są oparte na rów- ności stron. Istniejący w stosunkach między rodzicami a dzieckiem obowiązek posłuszeństwa dziecka nie jest odstępstwem od tej zasady. Piecza rodzicielska wynika bowiem z potrzeby ochrony dziecka małoletniego jako osoby niedoj- rzałej, a nie jest starym elementem „ustroju rodziny" (było tak w minionych wiekach w prawie, które przewidywało podległość żony decyzjom męża). Prawo rodzinne zawarte w KRO jest działem prawa cywilnego, chociaż zamieszczone w odrębnym akcie kodyfikacyjnym. Na takie rozwiązanie legi- slacyjne wpłynęły przesłanki polityczne i ideologiczne, a nie względy teore- tyczno-doktrynalne^2. KRO normuje zarówno stosunki majątkowe, jak i osobiste między członkami rodziny. Jednakże i Kodeks cywilny, zwłaszcza w części ogólnej, zawiera tzw. prawo osobowe; zajmuje się on bowiem pojęciem osoby, (^1) A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego. Warszawa 1984, s. 43. (^2) S. Grzybowski, (w:) System prawa cywilnego, s. 77.

jej zdolnością prawną i zdolnością do czynności prawnych, określa pojęcie miejsca zamieszkania człowieka dorosłego, a także dziecka podlegającego władzy rodzicielskiej, osoby podlegającej opiece itd. Z Kodeksu cywilnego wyłączono natomiast takie instytucje osobowego prawa cywilnego, jakimi są opieka i kuratela, i uregulowano je w ramach KRO. Wyodrębnienie prawa ro- dzinnego z Kodeksu cywilnego oparte jest na błędnych przesłankach i można je uważać tylko za zabieg techniczno-prawny. Wyodrębnienie to jest zresztą nie- zupełne, ponieważ KRO nie zawiera części ogólnej. Przede wszystkim jednak stosunki prawnorodzinne są w KRO unormowane metodą cywil i styczną, po- dobnie jak stosunki z zakresu prawa rzeczowego, spadkowego i prawa zobo- wiązań. Zwiększona rola nadzorcza sądu opiekuńczego i możliwość jego dzia- łania z urzędu ani znaczna liczba przepisów iuris cogenlis, nie wyłączają cywil- noprawnego charakteru stosunków prawnych między członkami rodziny. Podobnie powszechność ksiąg wieczystych i obowiązek wpisu prawa włas- ności obłożony sankcją nie są podstawą dla poddania w wątpliwość przynależ- ności prawa rzeczowego do prawa cywilnego. Konsekwencją przynależności prawa rodzinnego do prawa cywilnego jest stosowanie wprost przepisów części ogólnej Kodeksu cywilnego, chyba że określone zagadnienie jest inaczej unormowane w KRO (np. wady oświadcze- nia o zawarciu małżeństwa), albo w KRO istnieje wyraźna dyrektywa co do od- powiedniego stosowania przepisów KC (np. art. 38, 46, 163 § 1 KRO). W na- uce prawa dominuje ostatnio przekonanie, że stosunek między Kodeksem ro- dzinnym i opiekuńczym a Kodeksem cywilnym jest taki, jaki istnieje między lex specialis a Iex generalis^1_._

II. Źródła prawa rodzinnego i opiekuńczego

1. Konstytucja

17 Założenie rodziny, zawarcie małżeństwa, uprawnienia i obowiązki rodzinne są ściśle powiązane z koncepcją ochrony praw jednostki jako człowieka i jako obywatela. Ponadto małżeństwo i rodzina należą do wartości samoistnych, pełniąc jednocześnie rolę instrumentalną w odniesieniu do realizacji ładu spo- łecznego i porządku prawnego. Z tych względów konstytucja jako ustawa za- sadnicza zawiera stosowne normy wskazujące na stosunek państwa do rodziny, a zwłaszcza zakresu jej ochrony. Konstytucja RP uchwalona w 1997 r. uznaje małżeństwo, macierzyństwo, rodzicielstwo i rodzinę za wartości samoistne

5. Grzybowski, (w:) System prawa cywilnego, s. 78: Winian. Prawo. s. 28.

i zapewnia im ochronę zarówno w ramach grupy rodzinnej, jak i w wymiarze indywidualnym (art. 18). Przepis ten znajduje się w rozdziale pierwszym wska- zującym na główne zasady, na jakich opiera się porządek prawny państwa. Bar- dziej szczegółowe przepisy wskazują na ochronę autonomii rodziny zwłaszcza w stosunkach między rodzicami a dziećmi (art. 48, 53 ust. 3). deklarują ochronę dobra dziecka w kontekście dobra rodziny (art. 71, 72), bezpieczeństwo socjalne (art. 67) oraz chronią prywatność człowieka i jego życie rodzinne (art. 47). Konstytucja formułuje jednak tylko dyrektywy dla ustawodawstwa niższej rangi, a sama nie reguluje bezpośrednio stosunków prawnorodzinnych. Obywatel może jednak przed właściwym organem państwa powołać się bezpośrednio na konstytucję, w szczególności wspierając określoną wykładnią innych ustaw.

III. Główne zasady wykładni

Nb, 20

20 Wprowadzenie

i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 147, poz. 1231 ze zm.)'. Wydziały rodzinne rozpatrują sprawy rodzinne osobowe i majątkowe, z wy- łączeniem spraw o podział majątku wspólnego (sprawy cywilne) oraz sprawy mające charakter karny lub mieszany dotyczące nieletnich. Sądy (wydziały) ro- dzinne są więc kategorią organizacyjną (art. 12 ustawy z 27.7.2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych: Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) i nie wyróż- niają się kompetencją do rozpatrywania spraw w określonym trybie postępo- wania. Sprawy rodzinne rozstrzyga sąd rejonowy (powszechny) będący sądem opiekuńczym (art. 569 § 1 KPC). Do sądu opiekuńczego należą wszystkie za- dania z zakresu szeroko rozumianej pieczy prawnej nad dzieckiem, przy czym piecza ta dotyczy nie tylko małoletniego, którego dobro jest zagrożone, ale i tego, którego dobro może być zagrożone w wyniku określonych przyszłych zdarzeń (np. w wyniku pobrania tkanek w celu transplantacji, w wyniku czyn- ności rodziców przekraczających zwykły zarząd majątkiem dziecka)^2. Sąd rozstrzyga sprawy w procesie (np. sprawy o alimenty), w postępowaniu nieprocesowym (np. sprawy dotyczące władzy rodzicielskiej) względnie stosując szczególną procedurę o mieszanym charakterze przewidzianą w ustawie z 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Część pierwsza. Małżeństwo

Rozdział I. Zawarcie i unieważnienie małżeństwa

.

§ 3. Pojęcie małżeństwa

I. Definicja i funkcje Małżeństwo jest postacią współżycia pary ludzkiej; jest zatem zjawiskiem społecznym, którym interesują się socjologowie, psychologowie, teologowie, a zwłaszcza etycy. Natomiast prawo nadaje małżeństwu kształt sformalizowany « zapewnia mu ochronę. Dla państwa i ustawodawcy instytucja małżeństwa jest niezmiernie doniosła, jako element (czynnik) stabilizujący ład prawny w spo- łeczeństwie. Chodzi bowiem o to, że:

1. małżeństwo ułatwia ustalenie pochodzenia człowieka (domniemania) i tym samym porządkuje stan cywilny jednostki,
2. kształtuje stosunki rodzinne w szerszym zakresie, np. powoduje powstanie stosunku powinowactwa,
3. tworzy grupę rodzinną, będącą trwałym elementem struktury społecznej, względem której państwo prowadzi określoną politykę społeczno-gospo- darczą. Małżeństwo jako podstawa założenia rodziny spełnia więc doniosłe funkcje względem samych małżonków, względem dzieci, ale także względem szerszej społeczności i samego państwa^1. KRO nie zawiera definicji małżeństwa, jednakże z treści jego przepisów można ją zrekonstruować następująco: małżeństwo jest trwałym (ale nie nie-

rozerwalnym) i legalnym związkiem mężczyzny i kobiety, powstałym z ich woli, jako równoprawnych stron w celu wspólnego pożycia, realizacji dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych.

§ 4. Zawarcie małżeństwa

I. Uwagi wstępne

Według art. 1 KRO, małżeństwo może być zawarte przed kierownikiem USC, albo przed duchownym jednocześnie z zawarciem małżeństwa wyznaniowego, z dopełnieniem jednak dodatkowych przesłanek. Drugi ze wskaza-

Nb. H-ila

28 Rozdział I. Zawarcie i unieważnienie małżeństwa Ad 4) Zawarcie małżeństwa wymaga uczestnictwa organu państwowego, jakim jest kierownik USC. Oznacza to, że złożenie oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński przed inną osobą nie powoduje skutku zawarcia małżeństwa. Udział kierownika USC przy samym akcie zawarcia małżeństwa polega na odebraniu od stron wspomnianych oświadczeń oraz na ogłoszeniu, że wskutek ich złożenia małżeństwo zostało zawarte (art. 7 § 1-4 KRO).

2. Przesłanki formalno-porządkowe Zawarcie małżeństwa regulują ponadto przepisy o charakterze procedu- ralno-porządkowym, które nakładają jednak określone obowiązki na przed- stawiciela władzy państwowej. Przepisy te zamieszczone w KRO i w Prawie o aktach stanu cywilnego formułują pewne wymagania przede wszystkim dla zapobieżenia powstaniu małżeństw wadliwych oraz w celu zapewnienia aktowi zawarcia małżeństwa należytej powagi. Kierownik USC (konsul) ma więc obo- wiązek ustalenia pewnych faktów i żądania od nupturientów stosownych doku- mentów, oświadczeń itd. Małżeństwo zawiera się w USC wybranym przez osoby zamierzające za- wrzeć związek małżeński (art. 12 ust. 1 PrASC).

§ 4. Zawarcie małżeństwa

Ustawodawca odstąpił od określenia właściwości miejscowej USC i pozo- stawił nupturientom swobodę w tym zakresie. Ponadto małżeństwo powinno być zawarte w lokalu USC, a poza nim tylko wyjątkowo w razie zaistnienia uzasadnionych przyczyn (art. 58 ust. 3 PrASC). Nupturienci powinni wykazać swoją tożsamość i przedłożyć dokumenty pozwalające ustalić wiek, stan cywilny - tj. akt urodzenia, orzeczenie sądu roz- wiązujące albo unieważniające małżeństwo, akt zgonu poprzedniego małżonka, orzeczenie o uznaniu go za zmarłego, zezwolenie sądu na zawarcie małżeństwa itd. Cudzoziemiec powinien przedstawić dokument stwierdzający zdolność do zawarcia małżeństwa według swojego prawa ojczystego. Jeżeli oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński ma złożyć pełno- mocnik, jest on obowiązany przedstawić kierownikowi USC stosowne pełno- mocnictwo (art. 54 PrASC). Ponadto nupturienci powinni złożyć pisemne zapewnienie, że nie wiedzą o istnieniu okoliczności wyłączających zawarcie tego małżeństwa. Chodzi tu zwłaszcza o tzw. przeszkody do zawarcia małżeństwa, jak pokrewieństwo, bi- gamia itd. Okres 1 miesiąca wyczekiwania na zawarcie małżeństwa (art. 4 KRO) ma zapobiegać decyzjom pochopnym i nieprzemyślanym. Czas 1 miesiąca od złożenia wspomnianego wcześniej zapewnienia {lempus deliberandi) zastępuje w pewnym stopniu instytucję zaręczyn, którą KRO pominął. Od przesłanki upływu 1 miesiąca od złożenia zapewnienia o braku prze- szkód do zawarcia małżeństwa oraz od obowiązku przedstawienia niezbęnych dokumentów kierownik USC może odstąpić z ważnych względów (art. 4 zd. 2 KRO). Praktyka wskazuje najczęściej na takie okoliczności, jak np. ciąża nup- turientki. choroba jednej ze stron itd.^1. Wydaje się, że nowelizacja KRO z 1998 r. była okazją do skorygowania terminu „ważne względy" i zastąpienia go terminem „ważne powody". W praktyce chodzi właśnie o ważne powody uzasadniające skrócenie terminu wyczekiwania, a termin „ważne powody" spełniający funkcję klauzuli generalnej stosuje ustawodawca w innych przepisach KRO. Mnożenie terminów mających taką samą albo bardzo podobną treść nie sprzyja jednolitości wykładni norm i narusza reguły tworzenia dobrego prawa. Inne odstępstwo od obydwu wcześniej wspomnianych przesłanek porząd- kowych umożliwia nadzwyczajny tryb zawarcia małżeństwa przed kierow- nikiem USC. W razie bowiem zaistnienia niebezpieczeństwa grożącego bezpo- średnio jednej ze stron, oświadczenia o wstąpieniu mogą one złożyć nie- zwłocznie i bez przedstawienia wymaganych dokumentów. Jednak i w rym

.4. Zielonacki, Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982, s. 41.

Nb. 36-37 Nb. 37

29

30 Rozdział I. Zawarcie i unieważnienie małżeństwa

przypadku strony są obowiązane złożyć zapewnienie, że nie wiedzą o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa (art. 9 § I KRO). 38 Kierownik USC powinien odmówić odebrania oświadczeń, jeżeli dowiedział się o okolicznościach wyłączających zawarcie małżeństwa, a w przypadkach wątpliwych powinien zwrócić się do sądu o rozstrzygnięcie. Najczęściej chodzi o tzw. przeszkody do zawarcia małżeństwa, które uzasadniają jego unieważnienie. W razie więc istnienia wątpliwości, czy np. ustało po- przednie małżeństwo jednego z nupturientów. bądź w przypadku wątpliwości co do jego płci. istnienia choroby psychicznej itd., kierownik USC może zwrócić się do sądu bądź zażądać przedstawienia świadectwa lekarza psychiatry. O odmowie przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński kierownik USC powiadamia nupturientów na piśmie, w którym informuje o przyczynach odmowy. Każdy z nupturientów może w terminie 14 dni od doręczenia pisma wystąpić do sądu z wnioskiem o rozstrzygnięcie, czy okoliczności przedstawione przez kierownika USC uzasadniają odmowę przyjęcia oświadczeń. Właściwy do rozstrzygnięcia tej sprawy jest sąd rejonowy ze względu na siedzibę USC (art. 7 ust. 2 PrASC). Wykładnia znowelizowanego w 1998 r. art. 7 PrASC wskazuje, że odmowa przyjęcia oświadczeń o zawarciu małżeństwa nie jest decyzją administracyjną. W świetle art. 7 ust. 4 PrASC taki charakter ma bowiem tylko odmowa dokonania innych czynności nie mających wpływu na stan cywilny osoby. Organem rozstrzygającym o dopuszczalności zawarcia małżeństwa jest sąd powszechny, a nie nadrzędny nad USC organ administracyjny. Chodzi bowiem o to, że w kwestii wątpliwości dotyczących stanu cywilnego rozstrzyga orzeczeniem sąd powszechny, a nie organ administracyjny. KRO wymaga, aby małżeństwo było zawarte publicznie, w obecności dwóch pełnoletnich świadków (art. 7 § 1 KRO). Poza tym przepis ten precyzuje przebieg i kolejność czynności dotyczących złożenia oświadczeń przez strony i ich odebranie przez kierownika USC. Jeżeli zawarcie małżeństwa następuje poza lokalem USC, w miejscu ceremonii spisuje się protokół stwierdzający złożenie przez nupturientów oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński. Niezwłocznie po zawarciu małżeństwa sporządza się akt małżeństwa (art. 61 PrASC). Przedstawione wymagania formalne powinny być przestrzegane, a ich spełnienie obciąża właściwego przedstawiciela organu państwowego. Trzeba jednak zaznaczyć, że przyjęcie zgodnych oświadczeń nupnirien-tów, mimo niedopełnienia tych wymagań, powoduje skuteczne zawarcie małżeństwa. Nawet niesporządzenic aktu małżeństwa nie podważa ważności małżeństwa. Akt małżeństwa, jak każdy inny akt stanu cywilnego, ma cha-

§ 4. Zawarcie małżeństwa

rakter deklaratywny i jest wyłącznym dowodem zdarzeń w nim stwierdzonych; ich niezgodności z prawdą można jednak dowodzić w postępowaniu sądowym. Niedopełnienie niektórych wymagań formalnych może dotyczyć okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa. Jeżeli więc kierownik USC nie dopełnił obowiązku żądania od stron dokumentu stwierdzającego ustanie poprzedniego małżeństwa albo mimo uzasadnionych wątpliwości co do zdrowia psychicznego jednego lub obojga nupturientów nie odmówił odebrania oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński, małżeństwo jest co prawda zawarte, jednak może istnieć podstawa do jego unieważnienia. Obywatele polscy przebywający za granicą mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula (art. 1 § 4 KRO). Konsul ma w tym zakresie kompetencje kierownika USC, małżeństwo przed nim zawarte powinno spełniać przesłanki wymagane przez przepisy KRO. Oznacza to, że nie mogą zawrzeć małżeństwa przed polskim konsulem obywatele polscy tej samej płci, choćby w danym państwie takie małżeństwo było dopuszczalne.

III. Zawarcie małżeństwa przed duchownym Wskutek ratyfikacji w 1998 r. Konkordatu pojawił się drugi sposób zawar- 39 cia małżeństwa świeckiego, tj. przed duchownym jednocześnie z zawarciem małżeństwa kanonicznego. Według art. 10 Konkordatu, małżeństwo kanoniczne przy spełnieniu określonych, dodatkowych przesłanek wywiera takie skutki, jakie powoduje zawarcie małżeństwa zgodnie z prawem polskim. Konstrukcja prawna zawarcia małżeństwa świeckiego (uregulowana w KRO) i małżeństwa kanonicznego (uregulowana przez Kodeks prawa kanonicznego) jest nieco różna i dlatego dostrzegam istnienie dwóch instytucji prawnych małżeństwa. Natomiast w praktycznym ujęciu co do nupturientów chodzi o jedno małżeństwo istniejące zarówno na obszarze świeckiego, jak i kościelnego porządku prawne- go. W tym rozumieniu zawarcie małżeństwa kościelnego powoduje również skutki na obszarze prawa świeckiego. Znowelizowane przepisy KRO oraz art. 10 Konkordatu tworzą zbiór przesłanek koniecznych dla zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym. Należy zaznaczyć, że chodzi tu o sam akt zawarcia małżeństwa, a nie o ukształtowanie małżeństwa jako stosunku prawnego, a więc jego treści, rozwiązania, unieważnienia itd. W tych kwestiach prawo świeckie i prawo kanoniczne są niezależne od siebie, a orzekanie w sprawach dotyczących małżeństwa świeckiego podlega wyłącznie sądom państwowym (art. 10 ust. 4 Konkordatu). Nowelizując KRO. ustawodawca wprowadza wyznaniowy sposób zawarcia małżeństwa świeckiego również w odniesieniu do członków innych Kościołów

Nb. 38 ;V/>.^^39

34 Rozdział I. Zawarcie i unieważnienie małżeństwa

niowego. Jeżeli natomiast sąd podzieli stanowisko kierownika USC, małżeń- stwa świeckiego w ogóle nie zawarto. Odmowa sporządzenia aktu małżeństwa może pojawić się w rezultacie bra- ku zaświadczenia kierownika USC stwierdzającego, że nie ma okoliczności wyłączających zawarcie małżeństwa lub zaświadczenia duchownego o złożeniu w jego obecności oświadczenia woli co do jednoczesnego zawarcia małżeństwa świeckiego. Wydaje się, że na podstawie art. 8 KRO brak tych dokumentów (zaświadczeń) uzasadnia odmowę sporządzenia aktu małżeństwa, ponieważ są one także elementem składowym lej konstytutywnej przesłanki zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym. Również brak podpisu obojga, bądź jednego z małżonków oraz podpisu duchownego na zaświadczeniu przez niego sporządzonym uzasadnia odmowę sporządzenia aktu małżeństwa. Brak podpisów obojga małżonków oznacza bowiem brak ich oświadczenia o woli zawarcia małżeństwa świeckiego, natomiast brak podpisu duchownego może oznaczać, że przy złożeniu tych oświadczeń przez małżonków duchowny nie był obecny (art. 8 § 2 KRO). Wreszcie może pojawić się wątpliwość, czy kierownik USC może odmówić sporządzenia aktu małżeństwa z przyczyn formalno-porządkowych, np. brak podpisu świadka na zaświadczeniu sporządzonym przez duchownego, zawarcie małżeństwa w obecności jednego tylko świadka itd. Mając na względzie ustalo- ne stanowisko judykatury i nauki prawa w odniesieniu do zawarcia małżeństwa przed kierownikiem USC należy stwierdzić, że wskazane okoliczności nic mają wpływu na fakt zawarcia małżeństwa^1. W związku z tym wydaje się, że w ustawie nowelizującej KRO i PrASC na- leżało wyraźnie wskazać przyczyny odmowy sporządzenia aktu małżeństwa, tzn. ograniczyć je do niedopełnienia przesłanek zawarcia małżeństwa świeckie- go przed duchownym, wyznaczonych w art. 1 § 2 i w art. 8 § 1-3 KRO. Sto- sowny przepis zapobiegałby niekorzystnej dla nupturientów niepewności co do faktu zawarcia małżeństwa świeckiego jednocześnie z małżeństwem wyzna- niowym. Uchybienia duchownego przy zawarciu małżeństwa, uniemożliwiające sporządzenie aktu małżeństwa, powodują cywilną odpowiedzialność odszkodo- wawczą, jeżeli wskutek tego nupturienci ponieśli szkodę^2. Ponadto niepewność ta pojawia się również w razie niesporządzenia aktu małżeństwa z powodu niedostarczenia w ogóle do USC wymaganych do- kumentów. Osoby zawierające małżeństwo wyznaniowe mogą bowiem być

Ignatowicz. Prawo, s. 69. " Szerzej na ten temal T. Smyczyński. Odpowiedzialność odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy zawieraniu małżeństwa, RPEiS Nr 2/2002, s. 165.

§ 4. Zawarcie małżeństwa

przekonane, że duchowny dopełnił obowiązku ich przesłania i że w USC sporządzono akt małżeństwa. Wydaje się więc, że kierownik USC powinien być obowiązany do przesłania z urzędu nupturientom odpisu aktu małżeństwa w stosownym porządkowym terminie. Nieotrzymanie tego dokumentu przez osoby, które zawarły małżeństwo wyznaniowe, byłoby dla nich sygnałem o po- trzebie wyjaśnienia tej sprawy. Jedną taką sytuację przewidziano w art. 61a ust. 4 PrASC, tj. utrata przesyłki poleconej nadanej w polskim urzędzie poczto- wym. a która nie dotarła do USC. W takim przypadku na wniosek osoby zainte- resowanej kierownik USC zwróci się do duchownego o potwierdzenie treści utraconego zaświadczenia oraz o dostarczenie dowodu nadania przesyłki. Na tej podstawie kierownik USC sporządzi albo odmówi sporządzenia aktu małżeństwa. Z pewnością przedłuża się wskutek tego czas dopełnienia ostatniej przesłanki zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym. Jeżeli nato- miast duchowny nie przekazał do USC w terminie 5 dni stosownych zaświad- czeń, małżeństwo świeckie nie zostało zawarte, chyba że to uchybienie jest re- zultatem siły wyższej. Nupturienci mogą jednak o tym w ogóle się nie dowie- dzieć. Kwestię niedostarczenia dokumentów do USC z powodu siły wyższej bądź osobiście, bądź w formie przesyłki pocztowej, względnie przez posłańca należy oceniać podobnie do przyczyn niedokonania przez stronę w wyznaczo- nym terminie czynności procesowej bez swojej winy (art. 168 § 1 KPC).

Przykład: Duchowny lub wyznaczony posłaniec w drodze do USC lub do urzędu pocz- towego uległ wypadkowi drogowemu lub idąc pieszo zlamal nogę na śliskiej drodze, co unie- możliwiło mu dotarcie do urzędu; por. orzecznictwo sądowe w sprawach dotyczących uchy- bienia terminowi do złożenia środka odwoławczego.

W związku z istnieniem dwóch, w różnym czasie występujących przesłanek zawarcia małżeństwa konkordatowego pojawia się pytanie, jaki wpływ mają zda- rzenia pojawiające się po złożeniu oświadczeń woli, a przed sporządzeniem aktu małżeństwa. W razie śmierci jednego lub obojga małżonków powinno się spo- rządzić akt małżeństwa, a datą jego zawarcia jest dzień złożenia stosownych oświadczeń przed duchownym. Podobnie dziecko urodzone w tym czasie jest dzieckiem małżeńskim, choćby małżonek zmarł przed sporządzeniem aktu małżeństwa. Jeżeli jednak aktu małżeństwa nie można sporządzić z powodu nie- przesłania przez duchownego do USC wymaganych dokumentów albo z powodu przesłania spóźnionego i nie usprawiedliwionego ani przed kierownikiem USC, ani przed sądem oceniającym odmowę sporządzenia aktu, małżeństwo konkorda- towe nie zostało zawarte. Wydaje się, że przy ocenie okoliczności nieprzekazania dokumentów do USC lub spóźnienia w tym względzie, wątpliwości należy roz- strzygać na korzyść zawarcia małżeństwa (Javor matrimonii). Jeżeli więc mimo spóźnienia sporządzono akt małżeństwa, może to oznaczać, że kierownik USC

Nb. 40 Nb. 40

35

36 Rozdział I. Zawarcie i unieważnienie małżeństwa § 4. Zawarcie małżeństwa^^37

usprawiedliwił opóźnienie. Wydaje się, że samego terminu 5 dni wyznaczonego dla przekazania dokumentów do USC nic można oceniać tak samo jak przesłanek koniecznych do zawarcia małżeństwa wymienionych w art. 1 KRO. Wspomniany termin pełni funkcję pomocniczą względem przesłanki konstytutywnej sporządze- nia aktu małżeństwa. Skoro kierownik USC sporządził akt małżeństwa, dopełniła się ostatnia przesłanka zawarcia małżeństwa świeckiego przed duchownym (art. 1 § 2 KRO) i nie ma podstaw do żądania ustalenia nieistnienia małżeństwa^1. Zawarcie małżeństwa konkordatowego wymaga podjęcia czynności przez dwa urzędy stanu cywilnego. Najpierw kierownik USC właściwego dla miejsca zamieszkania jednego z nupturicnlów sporządza w czterech egzemplarzach za- świadczenie o braku przeszkód do zawarcia małżeństwa i trzy egzemplarze wy- daje nupturientom celem doręczenia duchownemu (§ 18 rozporządzenia Mini- stra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 26.10.1998 r. w sprawie szcze- gółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczania oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów; Dz.U. Nr 136, poz. 884 ze zm.). Natomiast inny USC, właściwy według miejsca za- warcia małżeństwa kanonicznego sporządza akt małżeństwa. Z uwagi na to, że małżonkowie nie stykają się z USC. w którym sporządza się akt małżeństwa, na kierownika tego urzędu należało nałożyć obowiązek dostarczenia małżon- kom aktu zawarcia małżeństwa. Małżeństwo świeckie może być zawarte przed duchownym również z udzia- łem pełnomocnika. Jednak o dopuszczalności złożenia oświadczeń przez pełno- mocnika orzeka sąd na podstawie art. 6 KRO, podobnie do zawarcia małżeń- stwa przed kierownikiem USC. Oznacza to, że zarówno ocenę ważnych powo- dów, jak i ocenę prawidłowości udzielonego pełnomocnictwa opiera się na przepisach KRO i KC. Podobnie jak przed kierownikiem USC. także przed duchownym jest moż- liwe zawarcie małżeństwa w trybie nadzwyczajnym. W razie bowiem nie- bezpieczeństwa grożącego bezpośrednio życiu jednej ze stron, oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński strony mogą złożyć niezwłocznie, bez przedstawienia zaświadczenia kierownika USC stwierdzającego brak prze- szkód małżeńskich. Konieczne jest tylko zapewnienie stron, że nie wiedzą o ich istnieniu (art. 9 § 2 KRO).

Przeciwny pogląd wyrażony w: J. Ignatowicz. Prawo rodzinne (uaktualnione przez M. Nazara), Warszawa 2001. s. 113. bez potrzeby narusza stosowaną w wielu przepisach prawa małżeńskiego zasadę ochrony i trwałości małżeństwa (favor matrimonii) z powodu usterki for- malnej. skoro na korzyść małżeństwa rozstrzyga się nawet co do niektórych przeszkód do zawar- cia małżeństwa. Poza rym w art. I § 2 KRO wśród przesłanek koniecznych wymienia się tylko sporządzenie aktu małżeństwa.

Nb. 40

IV. Przeszkody zawarcia małżeństwa

1. Uwagi ogólne Poza przesłankami koniecznymi, które muszą zaistnieć, aby małżeństwo W ogóle było zawarte (art. I KRO), ustawodawca ograniczył swobodę stron ze względu na określone okoliczności dotyczące jednego lub obojga nupturientów (np. nieosiągnięcie określonego wieku, pokrewieństwo, ubezwłasnowolnienie itd.). Te ograniczenia mają na celu zapobieżenie zawieraniu małżeństw, które z przyczyn społeczno-obyczajowych lub eugenicznych uważa się za niedopusz- czalne. Tę dyrektywę ustawodawca wyraża słowami: „nie może (nie mogą) zawrzeć małżeństwa..." (art. 10-15 KRO) lub „okoliczności wyłączające za- warcie małżeństwa" (art. 4 KRO). W nauce prawa stosuje się zróżnicowaną ter- minologię: jedni używają terminu „zakazy"^1 , inni opowiadają się za wywo- dzącym się z prawa kanonicznego terminem „przeszkody"^2 , jeszcze inni uży- wają opisowego terminu „ograniczenia dowolności zawarcia małżeństwa". Mimo że żaden z tych terminów nie jest całkowicie ścisły, pozostańmy przy terminie „przeszkody" zawarcia małżeństwa, ponieważ ma on już ustaloną ko- notację znaczeniową, jest powszechnie zrozumiały, a także stosowany w prak- tyce prawniczej. 2. Katalog Przyczyny, które uzasadniają unieważnienie małżeństwa, dotyczą właśnie przeszkód (zakazów) zawarcia małżeństwa. Są one wyczerpująco wymienione (numerus clausus), co oznacza, że małżeństwa nie można unieważnić z innych przyczyn. Przeszkody te są następujące:

1. nieosiągnięcie wymaganego wieku, tj. 18 lat przez obojga nupturientów (art. 10 KRO),
2. całkowite ubezwłasnowolnienie jednego lub obojga nupturientów (art. 11 KRO),
3. choroba psychiczna lub niedorozwój umysłowy (art. 12 KRO),
4. pozostawanie w związku małżeńskim bigamia (art. 13 KRO).
5. pokrewieństwo oraz powinowactwo (art. 14 KRO),
6. istnienie między nupturientami stosunku przysposobienia (art. 15 KRO).

(^1) Szer, Prawo, s. 50: Walaszek. Prawo, s. 33. (^2) Ignatowicz, Prawo, s. 70. (^1) Grzybowski. Prawo, s. 55.

40 Rozdział l. Zawarcie i unieważnienie małżeństwa

z zachowaniem jednak wyraźnych dyrektyw KRO wyłączających stosowanie określonych przepisów KC. W konsekwencji należy przyjąć stanowisko, że zawarcie małżeństwa jest czynnością prawną, której koniecznymi składnikami są oświadczenia woli nupturientów o wstąpieniu w związek małżeński. Warto dodać, że w art. 10 ust. 1 pkt 2 Konkordatu z 1993 r. wskazuje się wyraźnie na oświadczenia woli, jakie składają osoby pragnące zawrzeć małżeństwo świeckie jednocześnie z za- warciem małżeństwa kościelnego. Ze względu na prawno-osobowy charakter czynności prawnej zawarcia małżeństwa zagadnienie ważności względnie uchylenia się od skutków praw- nych wadliwych oświadczeń woli nupturientów unormowano inaczej niż w KC. W art. 17 KRO wyłączono bowiem stosowanie przepisów KC o wadach oświadczeń woli stwierdzając, że małżeństwo może być unieważnione tylko z przyczyn wskazanych w KRO. Mając na uwadze kreatywną funkcję omawia- nych oświadczeń w odniesieniu do stanu cywilnego konsens małżeński nie jest umową w rozumieniu prawa majątkowego, aczkolwiek ma charakter kontraktu w ogólnym znaczeniu tego terminu. Nie jest to jednak wystarczająca przyczyna dla odmówienia oświadczeniom o wstąpieniu w związek małżeński charakteru oświadczeń woli nie tylko w postaci psychicznego przeżycia, lecz w technicz- no-prawnym znaczeniu. Należy jednak zaznaczyć, że znowelizowane w 1998 r. prawo małżeńskie pozwala unieważnić małżeństwo z powodu określonych wad oświadczeń małżonków. Chociaż KRO zawiera własną, w pewnym stopniu po- dobną do KC regulację tej kwestii, jednak wcale nie przesądza to o zerwaniu z cywilistycznym pojęciem oświadczeń woli^1. Oświadczenia woli o wstąpieniu w związek małżeński nupturienci składają sobie w obecności organu państwowego. Zawarcie małżeństwa jest więc skut- kiem czynności dwustronnej, w której uczestnictwo kierownika USC jest przede wszystkim koniecznym elementem formy czynności prawnej.

3

198 Rozdział VII. Władza rodzicielska

W KRO nie ma definicji władzy rodzicielskiej. W nauce prawa określa się ją jako całokształt uprawnień i obowiązków rodziców wzglądem małoletniego dziecka w celu zapewnienia pieczy nad jego osobą i majątkiem'. Wskazano jednak również na to, że władza rodzicielska jest prawem pod- miotowym przyznanym rodzicom dla dobra dziecka i w interesie społeczeń- stwa^2. Bez wątpienia władzę rodzicielską wyznacza złożony stosunek prawny, którego elementem jest również prawo podmiotowe rodziców. Dotyczy ono zwłaszcza ich relacji z osobami trzecimi, ale w znacznym stopniu również w stosunkach rodziców z dzieckiem. Prawa podmiotowe, niemajątkowe stanowią element stosunków między małżonkami, między krewnymi i innymi członkami rodziny^3 , a więc także na obszarze prawa rodzinnego. Ich realizacja podlega jednak ocenie w świetle naczelnych zasad i klauzul generalnych, jakie dotyczą stosunków rodzinnoprawnych. 232^ \V literaturze pojawiła się interesująca koncepcja, według której władzę rodzicielską wyznacza trójstronny stosunek prawny: 1) prawnorodzinny - między rodzicami a dzieckiem,

2. cywilnoprawny przyznający prawo podmiotowe - między rodzicami a osobami trzecimi oraz ^3J administracyjnoprawny - między rodzicami a państwem^4. Koncepcja ta nie podważa dotychczasowego dorobku nauki, a jest przydatna przy analizie omawianej instytucji prawnej. Przepisy normujące zagadnienie władzy rodzicielskiej (art. 92- KRO) mają na ogół charakter iuris cogentis. tzn. nie można modyfikować treści uprawnień i obowiązków rodzicielskich. Ponadto wynikające z nich prawa podmiotowe są niezbywalne.

2. Kwestia terminologiczna

233 W epokach minionych termin „władza rodzicielska" odpowiadał treści tej instytucji prawnej, ponieważ rodzicom, a zwłaszcza ojcu, przysługiwały nieograniczone uprawnienia względem dziecka. Dopiero od drugiej połowy XIX w. zaczęto dostrzegać w dziecku nic tylko obiekt kompetencji rodziców, ale i jego podmiotowość i godność ludzką. Obecnie kompetencje rodzicielskie względem

§ 24. Pojęcie, podmioty i charakter prawny

dziecka wyznacza nie interes rodziców, lecz dobro dziecka. W konsekwencji ter- min ..władza rodzicielska" poddaje się krytyce i proponuje inny „łagodniejszy" termin, np. piecza rodzicielska. Jeszcze przed uchwaleniem KRO w 1964 r. dys- kutowano lę kwestię terminologiczną, jednak słusznie zachowano termin „wła- dza rodzicielska". Istnieje on bowiem od dawna w świadomości społecznej i ma ustalone znaczenie, chociaż nie tożsame z tradycyjnym sensem pojęcia władzy.

II. Podmioty

I. Rodzice Realizując zasadę równouprawnienia mężczyzny i kobiety w stosunkach ro- 234 dzinnych art. 93 § 1 KRO stanowi, że władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Chociaż ustawa nie zawiera takiego stwierdzenia podmiotami władzy rodzicielskiej są zarówno rodzice związani węzłem małżeńskim, jak i rodzice dziecka pozamałżeńskiego. Od tej reguły KRO przewiduje odstępstwa wynikające jednak nie z jakiejkolwiek dyskryminacji jednego z rodziców, lecz będące skutkiem sytuacji faktycznej, w jakiej znajdują się zarówno rodzice, jak i dziecko. Pierwsza z nich pojawia się w przypadku braku ustalenia ojcostwa łub macierzyństwa; władza rodzicielska przyshiguje wtedy tylko temu z rodziców. którego stosunek rodzicielski jest pewny. Oznacza to, że władza rodzicielska nad dzieckiem pozamałżeńskim przy- sługuje ojcu, który dziecko uznał. Natomiast w razie sądowego ustalenia ojco- stwa władza rodzicielska przysługuje ojcu tylko wtedy, gdy sąd wyraźnie ją ojcu przyznał w wyroku ustalającym ojcostwo, bądź później. Motywy takiego rozwiązania normatywnego opierają się na braku zaufania do ojca, który nie chce dziecka dobrowolnie uznać i stosunek ojcostwa trzeba ustalić na drodze procesu sądowego. Powstaje więc obawa, że władzę rodzicielską będzie on za- niedbywał albo wykonywał ją ze szkodą dla dziecka. W razie braku pewności co do macierzyństwa określonej kobiety, tj. nie- ujawnienia jej w akcie urodzenia albo w razie zaprzeczenia macierzyństwa, władza rodzicielska przysługuje matce dziecka z chwilą ustalenia macierzyń- stwa.

.Vi. 233 Nb. 234

199

202 Rozdział VII. Władza rodzicielska § 25. Treść władzy rodzicielskiej^^203

Inna sytuacja pojawia się. gdy jedno z rodziców albo oboje nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych, zostali jej pozbawieni albo władza rodzi- cielska została zawieszona. Pełna zdolność do czynności prawnych jest przesłanką z zakresu kwali- fikacji podmiotowych osób sprawujących władzę rodzicielską. Brak tej zdolno- ści z powodu małoletniości lub ubezwłasnowolnienia jednego z rodziców spra- wia. że władza rodzicielska przysługuje tylko drugiemu z nich. Podobnie jest w przypadku pozbawienia lub zawieszenia władzy jednego rodzica. Należy podkreślić, że w razie braku władzy rodzicielskiej po stronie jedne- go z rodziców nie ma potrzeby powoływania osoby, która by go zastępowała. ponieważ drugi z rodziców sprawuje ją w pełnym zakresie (art. 97 § I KRO). Jeżeli natomiast żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska. ustanawia się dla dziecka opiekę (art. 94 § 3 KRO).

2. Dziecko

235 Jest ono również podmiotem stosunku prawnego, jaki kreuje instytucja prawna władzy rodzicielskiej. Dziecko jako podmiot prawa bez ograniczenia jakimkolwiek warunkiem pojawia się z chwilą urodzenia. Faktu tego nie zmie- nia ze wszech miar słuszna i potrzebna ochrona dziecka poczętego, któremu na mocy art. 8 § 2 KC przyznano w 1993 r. warunkową zdolność prawną. Ów wa- runek polega na urodzeniu się żywym {conditio iuris) i z jego ziszczeniem się dziecko nabywa pełną, bezwarunkową zdolność prawną. Natomiast w 1996 r. nowelizując ustawę z 7.1.1993 r. o planowaniu rodzi- ny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.) skreślono § 2 art. 8 KC i wskutek tego kwestia warunkowej zdolności prawnej dziecka poczętego jest znowu otwarta. Roz- strzygnięcie tej kwestii nie ma jednak wpływu na ocenę dotychczasowego, do- minującego stanowiska doktryny, iż dziecko dopiero od chwili urodzenia aż do pełnoletności pozostaje pod władzą rodzicielską. Wtedy bowiem rodzice spra- wują pieczę nad osobą i majątkiem dziecka. Natomiast przed jego urodzeniem piecza ta w zasadzie nie wchodzi w rachubę z trzech powodów.

1. Co do osoby dziecka nienarodzonego rodzice, a przede wszystkim matka może przez aborcję legalnie doprowadzić do pozbawienia życia dziecka po- czętego. Takiego działania (uprawnienia?) nie można w żadnym wypadku zaliczyć do treści władzy rodzicielskiej.

2. Również w odniesieniu do pieczy nad majątkiem dziecka poczętego nie można jej uznać za atrybut władzy rodzicielskiej, skoro nadal obowiązuje art. 182 KRO o ustanowieniu kuratora dla strzeżenia przyszłych praw takie- go dziecka.

3. Przede wszystkim jednak władza rodzicielska przed urodzeniem się dziecka nie wchodzi w rachubę ze względu na brak ustalenia pochodzenia dziecka. Ewentualnie można by tylko przyjąć za prawdopodobne macierzyństwo ko- biety ciężarnej i ojcostwo jej męża, jednak byłaby to jakaś postać warunko- wej władzy rodzicielskiej, skoro nic ma jeszcze bezwarunkowo istniejącego adresata tej władzy. KRO nie przewiduje obwarowania władzy rodziciel- skiej warunkiem prawnym i taka koncepcja jest nie do zaakceptowania^1. Skoro jednak dziecko ma warunkową podmiotowość prawną istnieje po- trzeba jakiejś postaci jego reprezentacji. Wydaje się więc. że może tu wcho- dzić w rachubę przedstawicielstwo ustawowe matki w takim zakresie, jaki jest konieczny dla ochrony praw dziecka poczętego. Zakres tego przedsta- wicielstwa może dotyczyć nie tylko obrotu prawnego, ale i czynności fak- tycznych mających na względzie zdrowie dziecka. Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską aż do osiągnięcia wieku pełno- letności, tj. ukończenia 18 lat. Pełnoletnim staje się również małoletni, który zawrze małżeństwo (art. 10 KC). W ten sposób pełnoletność uzyskuje tylko ko- bieta, ponieważ tylko ona może zawrzeć małżeństwo w wieku poniżej 18 lat (art. 10 § I KRO).

§ 25. Treść władzy rodzicielskiej

I. Uwagi wstępne

Do jej zakresu należy całokształt obowiązków i uprawnień rodziców wzglę- 236 dem osoby i majątku dziecka dla ochrony jego dobra i przygotowania go do sa- modzielnego życia. Aby ten cel osiągnąć, rodzice dokonują w życiu codziennym dziecka wielu czynności faktycznych i rzadziej - czynności prawnych w imieniu własnym lub w imieniu dziecka. KRO zawiera więc tylko ogólne wyjaśnienie, iż władza rodzicielska obejmuje w szczególności pieczę nad osobą i nad majątkiem dziecka oraz obowiązek i prawo rodziców do jego wychowania (art. 95 § 1 KRO). W innych przepisach KRO wspomina się o kierowaniu dzieckiem, o trosce o jego rozwój fizyczny i duchowy: używa się więc terminów, których wyjaśnienie można znaleźć na obszarze psychologii, pedagogiki, a nic w naukach prawnych. Poza tym KRO wskazuje tylko przykładowo, a nie wyczerpująco, poszczególne płaszczyzny oddziaływania rodziców W procesie wychowawczym: nie wszystkie postacie aktywności rodziców mają taką samą doniosłość prawną.

Nb. 235 Nb. 236

Na podstawie przepisów KRO można jednak zrekonstruować główne elementy składające się na władzę rodzicielską. Należą do niej:

1. piecza nad osobą dziecka oraz
2. piecza nad majątkiem dziecka. Na ogół przyjmuje się jeszcze trzeci człon, tj. reprezentację dziecka. Wydaje się jednak, że reprezentacja jest przyznana rodzicom jako instru- ment należytego wykonania zadań rodzicielskich należących do zakresu obu rodzajów pieczy. Nie mogąc reprezentować dziecka, rodzice nie byliby w sta- nie w ogóle wykonać swoich obowiązków, a zwłaszcza przygotować go do sa- modzielnego życia w społeczeństwie.

Piecza nad osobą dziecka

237 Dziecko ze względu na swoją niedojrzałość fizyczną i psychiczną wymaga stałej troski o jego prawidłowy wszechstronny rozwój, bezpieczeństwo, inte gralność fizyczną osoby, zapewnienie korzystnego statusu prawnego itd. Tę troskę realizują rodzice, którzy mają prawo i obowiązek dziecko wychowywać i kierować nim (art. 96 KRO). Ustawodawca doprecyzowuje jeszcze tę dy rektywę i wskazuje, że treścią tych działań jest rozwój fizyczny i duchowy dziecka z myślą o jego przyszłej samodzielności życiowej. Elementy szczegółowe pieczy nad osobą można rozpatrywać z różnego punktu widzenia, jednak w zakresie stosunków rodzinnoprawnych należy roz- różniać je według tego, czy zachowania rodziców wywołują skutki w sferze faktów, czy również wpływają na sytuację prawną dziecka.

Piecza nad majątkiem dziecka Interesy majątkowe małoletniego dziecka wymagają ochrony, do której 243 powołani są rodzice sprawujący władzę rodzicielską. Ochrona ta dotyczy wszelkich składników majątkowych, z których korzystanie ma wpływ na rozwój osobowości dziecka. Jednak ochrona sprawowana przez rodziców przybiera różną postać w odniesieniu do różnych składników tego majątku. Podstawową postacią ochrony interesów majątkowych dziecka jest zarząd jego majątkiem. W ramach tego zarządu rodzice dokonują:

1. czynności faktycznych (np. naprawy, remonty budynku),
2. czynności prawnych (kupno-sprzedaż, obciążenie np. hipoteką, zaciągnię- cie kredytu na remont lub rozbudowę),
3. czynności w postępowaniu przed sądami lub innymi organami państwowy- mi lub samorządowymi związanych z realizacją zarządu. Majątek, którym zarządzają rodzice, składa się z ruchomości lub nierucho- mości (prawo własności, prawo wieczystego użytkowania), z kapitału itd., jaki dziecko otrzymało wskutek darowizny, dziedziczenia, odszkodowania, z tytułu należnych alimentów.

Zarząd jest elementem władzy rodzicielskiej i tym samym rodzice nie mogą się go zrzec ani przenieść na inne osoby.