Pobierz Prawo Rzeczowe notatek Historia prawa i więcej Formularze w PDF z Historia prawa tylko na Docsity!
1. Źródła prawa w Polsce (aż do upadku)
Partykularyzm prawny:
- Terytorialny: istnienie odrębnych praw lokalnych
- Personalny: związany ze stanowością społeczeństwa, członkowie poszczególnych stanów podlegają odrębnym prawom Prawo zwyczajowe Prawo zwyczajowe w Polsce średniowiecznej Pierwotnie nie było w Polsce odrębnych praw stanowych, istniało tylko jedno prawo, tzn. ludność polska podlegała temu samemu prawu stworzonemu przez zwyczaj – polskie prawo zwyczajowe ( ius Polonicum ). Najdawniejsze polskie prawo sądowe kształtowane było przez zwyczaj, czyli główne źródło tworzenia prawa. Znajomość tego prawa zawdzięczamy przede wszystkim źródłom tj:
- dokumenty – akta spisane w obowiązującej formie, w których utrwalano różne czynności prawne (np. kupno-sprzedaż, darowiznę, testament) głównie z XIII i XIw. Odzwierciedlają stan ówczesnego polskiego prawa zwyczajowego.
- Najstarszy Zwód Prawa Polskiego (Księga Elbląska) – najstarszy znany spis zwyczajowego prawa polskiego. Powstał w XIV w., przed 1320r., jego autorem był Niemiec, prawdopodobnie urzędnik krzyżacki. Spisany w języku staroniemieckim jako zbiór prawa polskiego dla potrzeb Krzyżaków. Prawo zawarte w NZ ułożone było w swoistym, ale logicznym porządku. Dominują przepisy dotyczące procedury sądowej i prawa karnego, nieliczne z zakresu prawa cywilnego. Ma on olbrzymie znaczenie dla historii prawa, gdyż jest jednym z nielicznych spisów praw słowiańskich. Średniowiecze : dominująca pozycja, charakter partykularny, trzy najważniejsze odmiany - małopolską, wielkopolską, mazowiecką, charakter stanowy Prawo stanowione:
- prawo tworzone przez ustawę ma coraz większe znaczenie, co więcej, ustawodawstwo amerykańskie w silniejszym stopniu niż ang. oddziałuje na całokształt prawa ( na ustawę patrzy się przez pryzmat precedensu)
Prawo ziemskie - (ius terrestre) prawo stanu szlacheckiego (w stosunkach między feudałami
- Opierało się przede wszystkim na prawie zwyczajowym Zbiory:
- spisy prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej; pierwszy z drugiej połowy XV w. “Artykuły sądowe”
- Drugi z początku XVI w. zatwierdzony przez króla “Consuetudiones terrare Cracoviensis” - zwyczaje ziemi krakowskiej
- Prawo stanowione:
- Uchwały sejmowe – konstytucje
- Akty królewskie: edykty, dekrety, uniwersały
- Uchwały sejmików szlacheckich, czyli lauda Zbiory prawa stanowionego: najważniejszy z 1488 r. pod nazwą Syntagmata. Zawierał m.in. tekst Statutów Kazimierza Wielkiego.
- Prawo sądowe było rozmieszczone w wielu zbiorach co utrudniało prowadzenie postępowania. Ruch reformatorski średniej szlachty “egzekucja praw” - potrzeba ujednolicenia i skodyfikowania praw.
- Program unifikacji i kodyfikacji prawa koronnego - zwrócenie się przez sejm radomski w 1505 r. do króla Aleksandra z petycją o wydanie pełnego zbioru dotychczasowych praw polskich. Rezultatem tych prac było ukazanie się w 1506 r. zbioru pod nazwą Statut Łaskiego w 2 częściach
- Przepisy przywilejów ziemskich, statutów, konstytucji sejmowych, edykty królewskie, “zwyczaje ziemi krakowskiej” oraz zbiór prawa zwyczajowego z dziedziny postępowania sądowego i egzekucyjnego pod nazwą processus iuris. Część pierwsza otrzymała sankcję królewską.
- Charakter nieoficjalny – pomniki prawa niemieckiego: Zwierciadło Saskie i Weichbild Magdeburski w tłumaczeniu Konrada z Sandomierza oraz
Komisja “dla korektury prawa ziemskiego koronnego i dla spisania doskonałego i gruntownego jednego statutu językiem polskim, i także do ukrócenia procesu” powołana przez sejm w 1588 r. zakoczona niepowodzeniem. Z tym etapem wiązało się utworzenie prac prywatnych: “Statuta i metryka przywilejów koronnych” Sarnieckiego oraz “Statuta, prawa i konstytucje koronne” Januszowskiego “Zbiór praw sądowych” i “Kodeks Stanisława Augusta” - były to ostatnie próby kodyfikacji prawa w Polsce. Volumina Legum - pełen zbiór ustaw, którego pierwszych 5 tomów ukazano w pierwszej połowie XVIII w. łącznie tomów odnaleziono 10. Powstała z inicjatywy Józefa Załuskiego oraz Stanisława Konarskiego Prawo miejskie - stosunki między mieszczanami Odmiany:
- Prawo magdeburskie
- Prawo Chełmińskie (odmiana prawa magdeburskiego) Od Chełmna na Pomorzu
- Prawo lubeckie (Elbląg, Frombork, Braniewo) Źródła:
- Pouczenia prawne udzielane miastom- córkom przez miasta macierzyste
- Ortyle (wyroki o charakterze precedensów)
- Wilkierze (statuty uchwalane przez radę miejską)
- Akty (ordynacje, statuty) wydawane przez króla dla miast królewskich i przez właścicieli dla miast prywatnych XIV wiek
- Zwierciadło Saskie i Weichbild wydrukowany w zbiorze Łaskiego w tłumaczeniu łacińskim, stosowany jako prawo w sądach, później przetłumaczone przez Szczerbicza na j.polski
- Bartłomiej Groicki pisał po polsku “Artykuły Prawa Magdeburskiego, które zowią się Speculum Saxonum” 1558. Opierał się na zwierciadle saskim, weichbild i Carolinie, prawie polskim i rzymskim XVIII wiek
- Jakub Czechowicz 1769 oparł się na Carolinie oraz dziełach Damhoudera i Benedykta Carpzowa Źródła prawa wiejskiego Nie stanowiło ono odrębnego systemu prawnego. Źródła prawa, któremu podlegała ludność chłopska wywodziły się z prawa miejskiego. Wraz z rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej i ugruntowanie poddaństwa chłopów dawne źródła prawa, wywodzące się jeszcze z tradycji samorządu wiejskiego czasów kolonizacji, ustępować zaczęły nowym. Do takich źródeł prawa należały wydawane przez właścicieli ziemskich dla poddanych w swych dobrach ustawy zwane wilkierzami lub ordynacjami , jak również judykatura, sprawowanego przez panów w obrębie ich terytoriów sądownictwa dominialnego. Źródła prawa tego typu cechował też partykularyzm. Źródłami poznania prawa były księgi sądowej wiejskie , w których wpisywano sprawy sądowe oraz akta spraw niespornych. Źródła prawa kanonicznego Prawo kanoniczne - prawo stworzone przez Kościół. Pierwsze źródła to Pismo św., tj.45 ksiąg Starego i 27 Nowego Testamentu. Ważną rolę odgrywała tradycja, czyli ustne podanie przekazane w pismach tzw. Ojców Kościoła, tj. najstarszych pisarzy kościelnych (prawowierność doktryny i świętość życia) – były to źródła prawa objawionego, tzn. pochodzącego od Chrystusa. Prawo poch. od ludzi to: kanony – dawniejsze ustawy uchwalane przez sobory (I-szy w Nicei 325r,ost. Watykański II 1962-65r), dekretały – ustawy papieskie; było to prawo powszechne. Partykularne powstawało przez statuty synodalne (synodów prowincjonalnych lub diecezjalnych).
Mimo że nie jest napisana po polsku (oryginał stanowi tekst łaciński ), Kronika polska (bo tak brzmi właściwy tytuł utworu) uważana jest za pierwsze narodowe dzieło literackie. Przede wszystkim poświęcona jest historii Polski, powstała na podstawie polskich źródeł, została napisana na zlecenie polskiego władcy i skierowana do polskich odbiorców. Kronika podzielona jest na trzy części , każda z nich zbudowana jest podobnie: rozpoczyna się listem, następnie jest skrót , czyli wiersz, w którym autor przedstawia najważniejsze wydarzenia, po czym następuje właściwa treść księgi, podzielona na zatytułowane podrozdziały. I księga obejmuje 125 lat historii za czasów przodków Bolesława Krzywoustego (dodając opisy piastowskich dziejów w księdze III, otrzymujemy łącznie 250 lat historii Polski). Druga księga opisuje szczegółowo 23 lata (1086–1109), natomiast III część Kroniki skupia się na latach 1109–1113 i zostaje jakby zarzucona. Wincentego Kadłupka Jana Długosza, Żywoty Świętych, Księgi sądowe Powieść doroczna Księga Henrykowska- Księga uposażeń, spis prawa zwyczajowego Księga Elbląska ( spisy prawa zwyczajowego ) Jest najstarszym znanym spisem prawa zwyczajowego w Polsce. We współczesnej literaturze jest nazywany Prawem Polaków lub Najstarszym Zwodem Prawa Polskiego. Autorem jest prawdopodobnie mnich cysterski, Niemiec który w XIII stworzył zbiór na potrzeby Krzyżaków. Jest spisem prawa zwyczajowego Polaków z ziemi chełmińskiej będącej pod władaniem zakonu. Zawierał przepisy z dziedziny ustroju sądów, postępowania sądowego i prawa karnego. Księga akcentuje zróżnicowanie stanowe społeczeństwa, wymienia rycerstwo, duchowieństwo, kupców i chłopów zależnych. Spisany został językiem staroniemieckim. Krzyżacy stosowali zasadę osobowości prawa. Tekst Księgi jest jednak niepełny, nie obejmuje całości prawa, a jeśli chodzi o cywilne to wspomina jedynie o spadkobraniu Pod względem genezy podobny do Księgi jest I ura prutenorum - spis prawa pruskiego na ziemiach Zakonu Krzyżackiego.
Spisem zachowującej odrębność w XVw ziemi Łęczyckiej jest powstały w XIVw prywatny zbiór Constitutiones Lancicienses gdzie oprócz prawa zwyczajowego są też lauda ( uchwały sejmikowe ziemi łęczyckiej i orzeczenia sądowe). Statuty Kazimierza Wielkiego Wzrost aktywności ustawodawczej monarchów w XIVw doprowadza do powstania Statutów Kazimierza Wielkiego. Różnice w zwyczajach prawnych dzielnic i ich silne poczucie odrębności sprawiły że wydano statuty osobno dla Wielkopolski i Małopolski. Statut Wielkopolski był złożony z 34 artykułów i wydany przy współudziale możnowładców i szlachty przez partykularyzm prawny opierał się na prawach zwyczajowych wielkopolskich. Statut Małopolski był obszerniejszy składał się z 59 artykułów, ze statutu uchwalonego na wiecu wiślickim i z dołączonych ustaw Kazimierza Wielkiego i jego następców ( tzw. Ekstrawagantów) i sporządzonych przez królewskich notariuszy prejudykatów ( wyciągów ze spraw sądowych wraz z wyrokami). Dodano także Petyta czyli projekty przepisów niesformułowanych ostatecznie. U schyłku XVIw pojawiają się systematyczne zbiory obejmujące całość Statutów Kazimierza Wielkiego – zwody, niektóre miały zasięg ogólnopolski. Najpopularniejsza redakcja Statutów pochodzi z XVw - Dygesta, która obejmowała przepisy obu statutów miała 130 art... Statuty Kazimierza Wielkiego dotyczyły ustroju politycznego i prawa karnego. Wstęp do Statutu Małopolskiego mówił że celem jest ujednolicenie prawa i praktyk sądowych. Statuty ujmowały w formę ustawy istniejące już normy, były też jednak nowe rozwiązania, usuwano przestarzałe i te wywodzące się ze ,, złych zwyczajów” XVw dokonano przekładu z łaciny na polski wraz z terminologią prawniczą statutów zrobił to Świętosław z Wojcieszyna. Pierwszy raz wydrukowano je w prywatnym zbiorze Syntagmatach z 1488r. W 1506r umieszczono Statuty Kazimierza Wielkiego w Zbiorze Łaskiego i nadano temu zbiorowi sankcje monarszą. Do czasu rozbiorów uważane były za źródło prawa polskiego Próby kodyfikacyjne:
Przywileje ziemskie Konstytucje sejmowe Statuty Consuetudines Terrae Cracoviensis Processus Iuris Zwierciadło Saskie Weichbild Magdeburski Prawo lubeckie Kolejna to stworzenie przez wybraną w 1520 r. na sejmie bydgoskim komisję kodeksu zwanego Formula processus ( przyjęta przez Małopolskę w 1523 r. ). Jego celem było skodyfikowanie i ujednolicenie prawa procesowego. Kodeks objął przepisy dotyczące postępowania wszczętego na podstawie skargi prywatnej. Trzecia próba to stworzenie w 1532 r. Korektury praw ( Correctura iurium ) zwanej Korekturą Taszyckiego. Oparta na wydanych wcześniej konstytucjach, usystematyzowana na wzór prawa kanonicznego, wprowadzała tez wiele nowych, rewolucyjnych rozwiązań. W 1534 r. niechętna im szlachta zarzucała komisji na sejmie przekroczenie założeń kodyfikacyjnych i projekt odrzuciła. W 1776 r. komisja pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego opracowała „Zbiór praw sądowych”, zawierający wiele nowych rozwiązań z zakresu opieki, kurateli czy prawa zobowiązań. W 1780 r. zbiór odrzucono. Nie powiodło się stworzenie przez sejm czteroletni „Kodeksu Stanisława Augusta” KODYFIKACJE:
- ZBIÓR ŁASKIEGO- ułożony przez kanclerza Jana Łaskiego. Zbiór był pierwsza poważną próbą utworzenia zbioru praw. Sporządzony był na polecenie króla i wydany drukiem w 1506r. zawierał w układzie chronologicznym statuty, konstytucje i inne źródła prawa ziemskiego(cz1)i główne zabytki prawa niemieckiego(cz2).cz1 obejmująca prawo polskie, uzyskała sankcję królewską i służyła za urzędowy zbór prawa. Zbiór Łaskiego miał więc charakter porządkowy, nie zmieniał niczego, nie dążył do pełniejszej systematyki prawa.
- FORMULA PROCESSUS - kodeks wybrany na sejmie bydgoskim w 1520r .obejmujacy prawo procesowe dotyczące postępowania wszczynanego na podstawie skargi prywatnej. Tworzył ten kodeks skodyfikowane, jednolite(na terenie całej Polski)prawo w ujęciu systematycznym. Projekt ten w 1523r. przyjęty został przez Małopolskę, później także przez resztę Korony. Pierwsza
cześć zawierała przepisy normatywne reszta formuły procesowe. Formuła az do końca RP pozostała jedynym oficjalnym kodeksem sadowego prawa ziemskiego.
- KOREKTURA PRAW -(nigdy nie wszedł w życie)opracowany w 1532r.projekt kodeksu, ale został odrzucony przez sejm(szlachta uznała projekt za przeciwny wolnościom pospolitym)Korektura Praw zwana także Korekturą Taszyckiego (od nazwiska członka komisji kodyfikacyjnej)była dość udaną próbą ujęcia prawa ziemskiego w układzie systematycznym. Całość napisana w języku łacińskim. Komisja kodyfikacyjna stworzyła Korekturę, opierając się na dotychczasowych statutach i konstytucjach, jak i na prawie zwyczajowym ziemi krakowskiej, nadano tez całości bardziej nowoczesną formułę. Odrzucenie Korektury przez sejm w 1534r.zahamowało rozwój polskiego prawa ziemskiego i oznaczało załamanie się prac kodyfikacyjnych.
3. Prawo osobowe i rodzinne
W prawie średniowiecznym nie każda jednostka i nie w jednakowym zakresie wyposażona była w zdolność prawna czyli uznawana była za podmiot praw i obowiązków. Zakres uprawnień składających się na podmiotowość prawną osoby fizycznej uzależniony był m.in. od stanowiska społecznego, przynależności państwowej, dobrej sławy, płci, stanu zdrowia. Zdolność prawną posiadali ludzie wolni. Nie mieli ich niewolnicy, traktowano ich jak rzeczy nieruchome ( osadzonych na gruncie pańskim ) lub ruchome. Pewne kategorie niewolnych posiadały pewną zdolność prawną np. byli właścicielami rzeczy ruchomych ( u pierwotnych germanów i słowian).Wraz z wykształceniem się stanów zdolność prawna ma charakter stanowy. Cudzoziemcy na początku nie posiadali podmiotowości prawnej, zaczeła się ona rozwijać bo zaistniałą potrzeba ochrony cudzoziemskich kupców, wyrabiały się również zasady gościnności zaistniała potrzeba opieki prawnej. Uważano że goszczący przybysza ma obowiązek chronienia go a w razie krzywdy ścigania sprawcy. Ograniczeniem zdolności prawnej cudzoziemców było ius albinagii czyli prawo władcy do objęcia spadku po zmarłym cudzoziemcu, a ograniczenia w zakresie posiadania i dysponowania majątkiem przez cudzoziemców utrzymywały się jeszcze długo w niektórych systemach politycznych.
U mężczyzn określano wiek po dojrzałości fizycznej, ustalonej oględzinami, w ustroju rodowo plemiennym wiązano ja ze zdolnością posługiwania się bronią. Później określano ją po osiągnięciu określonego wieku ok 12-15 r.ż Kobiety były ograniczone w zdolności do czynności prawnych, pozostawały zawsze nawet po pełnoletności pod opieka męskiego opiekuna np. ojca czy męża. Wdowy były również pod opieką np.. Najstarszego syna ( germanie) czy instytutu kościelnego ( Ruś ). W Polsce wdowy były bardziej samodzielne, zarządzały majątkiem po mężu i opiekowały się małoletnimi dziećmi. W średniowieczu uważano że kobieta z powodu słabości przyrodzenia infirmitas sextus nie ma należytego rozumu do podejmowania samodzielnych czynności prawnych, nawet w czynnościach procesowych wymagano asystencji męża. Z powodu kruchości przyrodzenia kobiety posiadały wyższą ochronę prawną. Przyczyną pozbawienia lub ograniczenia zdolności do czynności prawnej mógł być rozrzutny tryb życia, osoby takie uznawano za marnotrawCów Małżeństwo Pierwotną formą zawierania małżeństwa było porwanie kobiety przez mężczyznę, z czasem przekształciło się to w kupno żony które u Germanów było swojego rodzaju umową między rodami w zamian za kobietę mężczyzna przekazywał różne dary rodowi kobiety. Następnie przekształciło się w kupno władzy nad kobietą od jej ojca w zamian za pewną odpłatą i zabezpieczeniem kobiety na wypadek owdowienia. Zawarcie małżeństwa było we wczesnym średniowieczu aktem świeckim. Na zawarcie małżeństwa składały się zamówiny i zdawiny. Zamówiny były umową regulującą warunki i termin zawarcia małżeństwa, narzeczony uiszczał cenę kupna lub wpłacał zadatek tym samym zyskując obietnicę małżeństwa. Zdawiny były uroczystą czynnością prawną, której treścią było zawarcie małżeństwa, towarzyszyły temu przenosiny (przeniesienie się kobiety do męża) i pokładziny (pierwszy stosunek przy świadkach). Kościelna forma zawarcia małżeństwa przyjmowała się w praktyce bardzo powoli, wyrażało się raczej w błogosławieństwie zawartego już małżeństwa. Od XI w. zawarcie małżeństwa z zasadami prawa kanonicznego przyjmowało się stopniowo na początku wyłącznie w wyższych warstwach. Od XIII w. sprawy małżeńskie podlegały jurysdykcji sądów duchownych.
Przeszkody małżeńskie na podstawie prawa kanonicznego możemy podzielić na zrywające których naruszenie czyniło małżeństwo nieważnym (małżeństwo między bliskimi krewnymi) i wzbraniające które zabraniały małżeństwa, ale nie czyniły go nieważnym (małżeństwo ze zbyt młodą osobą). Konkretne przeszkody to: pokrewieństwo (do VI stopnia komputacji rzymskiej stopnie liczone według liczby rodzeń; do VII stopnia komputacji kanonicznej liczba pokoleń oddzielających dane osoby od wspólnego przodka), powinowactwo , pokrewieństwo sztuczne (adopcja), pokrewieństwo duchowne (chrzestny - chrześniak), śluby zakonne , cudzołóstwo , różnica wiary , różnica pochodzenia (zakaz małżeństw między osobami wolnymi, a niewolnymi), różnica stanu. Rozwiązanie małżeństwa - poza śmiercią odbywało się za obopólną zgodą lub jednostronnie przywilej wyłącznie należący do mężczyzny (np. cudzołóstwo żony). Rozwód następował poprzez oddalenie żony z domu. W przypadku porzucenia żony bez konkretnego powodu mężczyzna zobowiązany był do zapłaty określonej sumy na jej rzecz i jej krewnych. Małżeństwo wdów spotykało się z niechęcią, kościół określał to jako bigamia, gdyż w zależało mu aby wdowy wstępowały do zakonów wraz z posagiem. Zdarzało się w czasach pierwotnych, że po śmierci męża żonę zmuszano do samobójstwa. W czasie żałoby niedopuszczalne było zawarcie związku małżeńskiego. Stosunki osobiste małżonków w średniowieczu uzależnione były od woli męża. Kobieta była pod władzą i opieką męża, musiała być wierna, wspólnie zamieszkiwać z mężem, być posłuszna czy poddawać się karom cielesnym. Pozycja kobiety w małżeństwie zależała od przynależności stanowej. PS sorry, że tak dużo, ale i tak starałem się tylko najważniejsze rzeczy zamieścić (; Władza ojcowska Na czele rodziny stał ojciec, który miał władzę nad wszystkimi domownikami. Ojciec decydował o przyjęciu dziecka do rodziny, miał też prawo je porzucić, zostawić sprzedać w niewolę za karę lub z nędzy, posiadał prawo życia i śmierci w stosunku do dzieci, jednak z czasem te uprawnienia stawały się węższe. Posiadał również prawo ożenienia syna i wydania za mąż córki bez względu na ich wolę. Władza ojcowska gasła z chwilą, gdy syn został uznany za zdolnego do noszenia broni przez wiec lub gdy wydzielono mu oddzielne gospodarstwo. Nad córką, gdy wydał ją za mąż lub wstąpiła do klasztoru.
prawo średniowieczne uważało, że kobieta z powodu „słabości przyrodzenia" (infirmitas sexus) nie posiada należytego rozumu potrzebnego do samodzielnego dokonywania czynności prawnych. Również w zakresie zdolności procesowej, tj. przy podejmowaniu osobiście przez kobietę czynności procesowych, wymagana była z reguły asystencja męża lub opiekuna. Jednocześnie z racji „kruchości przyrodzenia" kobiety otoczone były wyższą ochroną prawną, wyrażającą się szczególnie w prawie karnym W prawie rzymskim żona mogła wejść pod władzę ojcowską poprzez coventio in manum - wejście pod władzę męża, uzyskiwała pozycję prawną agnacyjnej córki (str. 171 lub par. 76 z książki do prawa rzymskiego) FORMY OPIEKI
- Opieka nad małoletnim - była najwcześniejszą i najważniejszą formą opieki, znaną już prawu wczesnego średniowiecza. Była w przypadku, gdy zabrakło władzy ojcowskiej.
- Opieka zbiorowa - pierwotnie w przypadku śmierci ojca opiekę nad dziećmi sprawował ród. Zmieniała się w opiekę jednostkową, gdy ród powierzył sprawowanie opieki jednemu ze swych członków.
- Opieka przyrodzona ( tutor legitimus ) - z reguły opiekę powierzano najbliższemu krewnemu linii męskiej , który w niektórych prawach uznawany był za opiekuna przyrodzonego.
- Opieka zwierzchnia - ród utrzymywał natomiast opiekę zwierzchnią z prawem zmiany osoby opiekuna. W późniejszych czasach opiekunem zwierzchnim stał się król jako opiekun wszystkich sierot i wdów
- Opieka ojcowska - z biegiem czasu pierwszeństwo nad opieką przyrodzoną uzyskała opieka ojcowska , tj. opieka sprawowana przez osobę wyznaczoną przez ojca, nawet spośród niekrewnych.
- Opieka urzędowa - z braku opiekunów ojcowskich i przyrodzonych opiekę obejmował opiekun urzędowy, wyznaczony przez władzę ADOPCJA ( afatomia ) - zawiązanie stosunku sztucznego pokrewieństwa było przysposobienie. pokrewieństwo sztuczne (c ognatio legalis ), opierające się na akcie prawnym. Prawdopodobnie charakter czysto rodzinny spotykana zarówno wśród Słowian, jak i Germanów JAK ADOPTOWANO? Dochodziła ona do skutku w drodze uroczystego aktu prawnego ,
- z zachowaniem wielu czynności symbolicznych, jak dokonanie przez adoptującego postrzyżyn (obcięcie włosów dzieciom płci męskiej) osoby adoptowanej, wręczenie jej oręża, wzięcie na kolana.
- Czynności te symbolizować miały zawiązanie się między przysposabiającym a przysposobionym stosunku ojcostwa-synostwa i nabycie przez tego ostatniego praw potomka prawego Z czasem adopcja utraciła charakter familijno-prawny, a stała się instytucją o charakterze majątkowym, której głównym celem było umożliwienie ustanowienia określonej osoby spadkobiercą w celu przekazania jej majątku na wypadek śmierci (adoptio in hereditatem), co było szczególnie potrzebne w związku z istniejącymi ówcześnie ograniczeniami swobody testowania Adopcja pełna ( adoptio plena) - gdy adoptujący był krewnym wstępnym dziecka np. Dziadkiem macierzystym. Na skutek tego aktu adoptowany przechodził w pełni pod władzę i do rodziny adoptującego. Adopcja niepełna ( adoptio minus plena ) - następowała wtedy, kiedy adoptującym była osoba obca.
- W wyniku tego rodzaju adopcji przysposobione dziecko nabywało prawo dziedziczenia beztestamentowego po adoptującym, ale bez przejścia pod jego władzę ojcowską.
- Adoptowany zachowywał uprawnienia spadkowe w dotychczasowej rodzinie. Innym rodzajem przysposobienia była arrogacja ***nie jestem pewna czy to występowało jedynie w Rzymie, czy ogólnie ale lepiej mieć więcej AROGACJA ( arrogatio lub adrogatio ) - przysposobienie osoby sui iuris na podstawie aktu publicznoprawnego. Skutki:
- Arrogowany przechodził wraz z podległymi mu członkami rodziny oraz całym swoim majątkiem pod władzę ojcowską i do rodziny agnatycznej nowego zwierzchnika familijnego.
- Miała zapewnić kontynujację rodziny, w której nie było naturalnego męskiego następcy
pokrewieństwa. Znano tylko dziedziczenie beztestamentowe- ab intestato. Przedmiot spadkobrania stanowiły początkowo ruchomości. Pierwotnie rzeczy jak odzież czy zbroja składano w grobie razem ze zmarłym, miały być mu one przydatne w zaświatach. Stopniowo zastępowano je przedmiotami symbolicznymi, natomiast pozostawione ruchomości przypadały bliższym krewnym: ubiory, ozdoby kobiece- córkom lub siostrom; zbroja, uprząż, konie- synom lub innym krewnym męskim. Nieruchomości Występowało ogólne ograniczenie kobiet w spadkobraniu., a zwłaszcza w dziedziczeniu nieruchomości- założenie “kruchości płci” uniemożliwiające samodzielne uprawianie ziemi i wypełnianie innych obowiązków związanych z posiadaniem ziemi (służby wojennej, uiszczania świadczeń) np. W niektórych prawach szczepowych państw germańskich ziemię po zmarłym ojcu córki dziedziczyły dopiero w braku synów (prawo longobardzkie, saskie) albo w jakichkolwiek krewnych męskich (prawo rybuarskie). W innych nie mogły w ogóle dziedziczyć. Przepis prawa salickiego wykluczający dziedziczenie przez kobiety był wykorzystywany we Francji. Nieraz dziedziczeni kobiet ograniczone było tylko do dóbr pochodzących od matki. W Polsce kobiety z reguły były wyłączone z dziedziczenia, jednak Księga Elbląska przyznawała im prawo do dziedziczenia ruchomości, stanowiących ich posag. Dopiero w późnym średniowieczu zaczęto je dopuszczać do dziedziczenia nieruchomości. Ważna rolę stanowiły też względy społeczne np. Wg Ruskiej Prawdy córki bojarów dopuszczano do dziedziczenia ziemi w braku synów, córki chłopskie były wykluczone z tej czynności. Porządek dziedziczenia był regulowany przez prawa zwyczajowe na podstawie zasad bliskości pokrewieństwa ze zmarłym. Zazwyczaj najbliżsi byli synowie, jeśli było ich kilku to dzielili się spadkiem w równych częściach, o ile nie uczestniczyli w niedziale, jako uczestnicy tzw. Pospólnej ręki. Nieznane było prawo wyobrażenia- potomkowie wcześniej zmarłego syna spadkodawcy wchodzili w jego miejsce i otrzymywali należną mu część spadku. Krąg krewnych oraz kolejność dochodzenia spadku były rożnie kształtowane, z reguły rozszerzano krąg by uniemożliwić przejście majątku bezdziedzicznego na króla- kaduka. Na wsi kadukami chłopskimi byli właściciele ziemscy, uniemożliwiano tam rozszerzania kręgu krewnych zmarłego chłopa. W prawie frankońskim dominował system dziedziczenia wg parantel- obejmował osoby pochodzących od wspólnego- coraz wyższego szczebla- przodka. Pierwsza parantela- dzieci, wnukowie, prawnukowie, druga- krewni wywodzący się od ojca spadkodawcy- rodzeństwo i ich potomkowie, trzecia- krewni od wspólnego dziada. Krewni bliższej paranteli wykluczali krewnych paranteli dalszej; w ramach tej samej paranteli pierwszeństwo do spadku mieli bliżsi pokrewieństwem przez wspólnego przodka ze zmarłym. W braku krewnych spadek stawał się kadukiem. W Zwierciadle Saskim spadkobiercy byli podzieleni na 2 koła: ściślejsze- potomkowie, rodzice, rodzeństwo spadkodawcy, potomkowie wyłączali pozostałych krewnych tej grupy i obszerniejsze- krewnych do VII stopnia komputacji rzymskiej W Polsce Księga Elbląska nie znała wśród rycerstwa dziedziczenia krewnych i zstępnych.
W niektórych systemach w przypadku braku krewnych ustanowiono prawo powrotu dóbr do krewnych tej linii, z której pochodziły, krewni ze strony ojca dziedziczyli dobra, które zmarły odziedziczył po ojcu i analogicznie w przypadku matki. W polskim prawie ziemskim po śmierci matki dobra macierzyste przechodziły na wszystkie dzieci. Dziedziczenie małżonków regulowane było w prawie małżeńskim majątkowym i dotyczyło z reguły tylko dóbr wniesionych do małżeństwa-posag i wiano oraz nabytych w czasie jego trwania Nabycie spadku następowało przez śmierć spadkodawcy. Zasada, że spadkobierca jest wwiązany w spadek z mocy samego prawa, uzasadnienie czerpała z tradycji majątkowej wspólnoty rodzinnej, w której dziedzic uczestniczył już za życia spadkodawcy, nie potrzebował więc osobnego wprowadzenia w posiadanie- później ważny instrument walk z pretensjami fiskalnymi właścicieli ziemskich do majątku zmarłych poddanych. Z czasem wykształciły się zasady formalnego obejmowania spadku w posiadanie, później także sądowe wwiązanie.
Dziedziczenie testamentowe
Przekonanie o przyrodzonych prawach krewnych do majątku po osobie zmarłej nie dawało pierwotnie możliwości swobodnego dysponowania mieniem na wypadek śmierci, a prawo wyczekiwania umożliwiało zachowanie majątku w rękach rodziny w nieuszczuplonym stanie Jedynie osoby bezdzietne mogły w pewnych wypadkach przekazać majątek obcemu w formie fikcyjnej adopcji. Kościół przyczynił się do swobodnego zarządzania częścią majątku przez spadkodawcę na wypadek śmierci. Chciał by przekazywano mu na wypadek śmierci pewne dobra majątkowe dla tzw. “zbawienia duszy”. Dzięki temu w średniowieczu wykształciło się pojęcie “części swobodnej spadku”, pozostającej w dyspozycji spadkodawcy- początkowo tylko na cele pobożne. Jej wysokość zależała od ilości synów i wynosiła taką część spadku, jaka przypadałaby jeszcze jednemu- tj. Przy 2 synach- 1/3 majątku, przy 4- 1/ Zasada “adopcji Chrystusa” występująca tam gdzie nieznana była instytucja rzymskiego testamentu dała początek swobodzie dysponowania częścią majątku na wypadek śmierci. Taka instytucja znana byłą w Polsce w XIII w. Przedmiotem dyspozycji testamentowej były początkowo ruchomości, a z nieruchomości dobra nabyte. Z dużymi oporami przyjmowana była możliwość dysponowania częścią dóbr rodowych w testamencie, i to zawsze pod warunkiem uwzględnienia praw spadkowych najbliższych krewnych, uznawanych za dziedziców koniecznych.
Prawo spadkowe w Polsce
