Pobierz Prawo rzymskie - opracowanie zagadniń egzaminacyjnych i więcej Egzaminy w PDF z Administracja biznesu tylko na Docsity!
PRAWO RZYMSKIE – OPRACOWANIE
Znaczenie nauki ,,prawo rzymskie’’
Znaczenie terminu „Prawo Rzymskie”
• Włoski uczony Riccardo Orestano podaje 6 znaczeń „Prawa Rzymskiego”:
1. Prawo historyczne Rzymu.
2. Tradycja romanistyczna w historii formowania się, prawodawstw
opartych na prawie rzymskim.
3. „ Prawo powszechne ” ( ius commune ) tj. system prawny stworzony
w średniowiecznej Europie na gruncie m.in. prawa rzymskiego, który oddziaływał na praktykę i doktrynę prawną licznych państw europejskich.
4. „ Pandektystyka ” ( usus modernus pandectarum ), traktowana, jako
współczesne prawo rzymskie. Ten kierunek badań nad prawem osiągnął swe apogeum w XIX-wiecznej niemieckiej szkole historycznej, która wypracowała, na jego podstawie i w oparciu o założenia racjonalizmu, naturalizmu prawniczego i liberalizmu, szereg konstrukcji teoretycznych i praktycznych ważnych dla dzisiejszej nauki prawa cywilnego.
5. Nauka prawa rzymskiego, rozwijana, jako dyscyplina naukowa i
przedmiot nauczania w uniwersytetach.
6. „ Romanizm ” – Orestano rozumie tu prawo rzymskie jako ,,ideę
nieodpowiadającą żadnemu konkretnemu porządkowi prawnemu, która jest jedynie hipostozą licznych różnorodnych dążeń, które posługują się wprawdzie pojęciem prawa rzymskiego, ale rozumieją je na swój, na ogół raczej dowolny sposób. Tak rozumiane >>prawo rzymskie<< służyć może do różnych celów: czasem jest czymś, dzięki czemu można się wzmocnić – wtedy też chwali się je głośno i wypisuje na sztandarach; czasem zaś jest tylko synonimem złego prawa, które trzeba stanowczo zwalczyć’’.
• Niektórzy uważają, że prawo rzymskie było doskonałym, wzajemnie
niesprzecznym, sprawiedliwym systemem prawa, w którym przejawiały się tak uniwersalne wartości etyczne, jak aequitas (słuszność) , iustitia (sprawiedliwość) , humanitas (życzliwość wobec człowieka) , dignitas (uczciwość); inni, – że stanowiło przejaw niesprawiedliwości, niewolnictwa, tyranii. Jeszcze inni traktują prawo rzymskie jako niepotrzebny balast ,,magicznych”, niezrozumiałych formułek. Jeszcze inni akcentują historyczne znaczenie tego prawa, jako tego, które odegrało i wciąż odgrywa pierwszorzędną rolę w procesie rozwoju prawa.
• Prawo rzymskie jest jednym z elementów kultury antycznej, który wpłynął na
świat współczesny. XIX wiek drugiej recepcji prawa rzymskiego.
• Z bogatego dorobku prawa rzymskiego, który jest stale aktualny tj. zasady
wykładni prawa, przesłanki ważności czynności prawnych, kontrakty
• Paremie – zasady i sformułowania prawa rzymskiego – stanowią stały
element retoryki prawniczej
• W prawie rzymskim szczególną rolę odegrała filozofia stoicka (Seneka,
Epiktet, Cesarz Marek Aurelisz). Dzięki inspiracji poglądami stoików, pojawiła się idea prawa naturalnego (prawo, którego wszelkie stworzenia nauczyła sama natura).
♦ Postulat Seneki – wyraz szacunku dla naturalnego porządku (prawo
pozytywne nie powinno ignorować owego naturalnego porządku. Koncepcja prawa naturalnego nabiera charakteru etycznego. Chodzi o naśladowanie ładu i harmonii, zachowanie rozwagi i umiaru we własnych czynach. Elementy definicji prawa w tekstach jurystów rzymskich
Ulpian:
Prawo:
„Termin prawo wywodzi się od sprawiedliwości”
Sprawiedliwość:
„sprawiedliwość – określona, jako rozdzielania każdemu tego, co mu się należy” iustitia, quae suum cuique distribuit [Cycero] – sprawiedliwość dystrybutywna.
Zasadami prawa są;
„żyć szlachetnie, innym nie szkodzić, dać każdemu to, co mu się należy” iuris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere (Ulpian).
Nauka prawa:
„jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co słuszne i nie słuszne ” iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia (Ulpian).
Celsus:
„Prawo to sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne” ius est ars boni et aequi.
Podziały prawa rzymskiego:
- Ius – prawo ludzkie
- Fas – prawo sakralne
Zasada terytorialności prawa – norma prawna obowiązuje osoby znajdujące się lub nawiązujące stosunki prawne na obszarze suwerenności danego państwa.
Zasada personalności prawa (osobowości) – każdy obywatel, bez względu gdzie się znajdował, musiał się posługiwać prawem civitas, do której należał ius civile i ius gentium.
- ius civile w szerokim znaczeniu (= ius Quiritium ) – prawo dotyczące obywateli rzymskich – stanowiło najdawniejszą warstwę prawa rzymskiego. Cechami charakterystycznymi były formalizm i przywiązanie do tradycji. Określane jest niekiedy, jako ius strictum (prawo ścisłe) a czynności prawne jako negotia stricti iuris (czynności dokonywane z użyciem spiżu i wagi z zachowaniem określonej formalistyki, symboliczne gesty, ściśle oznaczone słowa itp.) obejmowało ono ius civile w wąskim znaczeniu (plebiscita, uchwały senatu, konstytucje cesarskie i opinie jurysprudencji) oraz edykty urzędników państwowych. Rygoryzm prawny – sztywne zasady.
- ius peregrinorum – prawo peregrynów (wg obywateli rzymskich, ponieważ dla peregrynów było to ich ius civile), w zależności – dawni sprzymierzeńcy Rzymu zachowali swoje prawo, samorządy itd, wrogowie i podbici – narzucone prawo rzymskie
- ius gentium – uregulowania prawne wspólne wszystkim ludom, niezależnie od ich przynależności państwowej. Prawo o zasięgu międzynarodowym, podstawą wzajemne zaufanie stron, zasady słuszności i sprawiedliwości. Odchodzenie od dawnego prawa, rygoryzmu i zaczęto uwzgędniać takie czynniki, jak słuszność (aequitas) i dobrą wiarę (bona fides). Kształtowała się ochrona większości nieformalnych aktów prawnych. Wykształcił się proces formułkowy, powstały kontrakty konsensualne i realne. U Gaiusa ius gentium było też traktowane jako prawo zgodne z naturą. Występowało ono w znaczeniu ,,prawa przyrodzonego’’, wspólnego wszystkim ludziom, a niekiedy nawet wszystkim istotom żyjącym.
- Ius honorarium – Prawo stosowane i tworzone przez działalność magistratury. Miało ono wiele wspólnego z ius civile a przez fakt, że co roku
1. Actiones in rem – powództwa rzeczowe. Jest stosowany wtedy, gdy powód
zmierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną lub jakieś inne prawo skuteczne wobec wszystkich. Za pomocą tego powództwa były chronione takie uprawnienia jak: własność rzeczy materialnych (również i niewolników), władza nad osobami wolnymi – ojcowska, mężowska, nabyta w drodze mancypacji, władza opiekuna nad podopiecznymi
2. Actiones in personam – skargi powództw względem osoby były stosowane
w przypadku niewywiązania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela. Chroniła prawa podmiotowe o charakterze względnym określane mianem zobowiązań
RZYMSKIE SYSTEMATYZACJE PRAWA PRYWATNEGO
Systematyka ustawy XII tablic
Palingenezja – odtwarzanie zaginionych tekstów na podstawie przekazów pośrednich.
Po długich walkach plebejuszy z patrycjuszami o spisanie prawa w 451 r. p.n.e. Wybrano 10-cio osobowy zespół - decemwirów. W pierwszym roku urzędowania zespołu spisano 10 tablic, a w następnym 2. Ustawa ta zajmowała się przede wszystkim prawem publicznym. Proces wtedy odbywał się w ciągu 1 dnia. Sędzia pisał wyrok ostateczny bez uzasadnienia (proces rzymski toczył się w dwu fazach: in iure i apud iudicem )
- I-III – prawo procesowe;
- IV i częściowo V – wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej, np. zakaz trzykrotnej sprzedaży syna przez ojca;
- V – spadkobranie, dziedziczenie ustawowe, testamentowe, wg pokrewieństwa agnacyjnego;
- VI – stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi;
- VII – prawa sąsiedzkie, np. zakaz zmiany naturalnego spływu wody deszczowej, który mógłby szkodzić sąsiadowi;
- VIII – przestępstwa naruszające interes obywatela, np. zakaz dokonywania czarów;
- IX-X – niektóre normy prawa sakralnego i publicznego;
- XI-XII – normy uzupełniające.
Systematyka edyktowa
Edykty pretorskie - akty te wywodziły się z bieżącej działalności pretora, jako urzędnika przygotowującego postępowanie sądowe. Choć mało przejrzysta systematyka, miała dużą popularność (np. Codex Theodosianus , Digesta i Codex Justyniana).
Edykt składał się z części:
1 – zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem;
2 i 3 – przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej;
4 – sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych;
5 – przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym.
Systematyka naukowa
→ Systematyka Cycerona
- (^) Był zwolennikiem systematyki poprzez podziały prawa na niewielkie kawałki, które ulegałyby kolejnym podziałom aż do elementów łatwych do opisania i zdefiniowania. W swych rozważaniach nawiązywał do filozofii Arystotelesa oraz do zasad retoryki.
→ Systematyka Instytucji Gaiusa
- Podstawowy podział na persones , res , actiones i kolejne podziały.
Systematyka pandektowa
- Sposób przedstawienia współczesnego prawa rzymskiego;
- Wykształcona w XVIII i XIX w
- Oparta na wyodrębnieniu części ogólnej i części szczególnej prawa cywilnego.
ŹRÓDŁA PRAWA
Periodyzacja prawa rzymskiego
Rozwój prawa nie pokrywa się z rozwojem państwa. Od 753 r p.n.e. (Tradycyjnie przyjęta data założenia Rzymu) do śmierci Justyniana I (565 r n.e.) Państwo rzymskie przybierało różne formy ustrojowe.
Ustrój polityczny
- Królestwo – od 753 r. p.n.e. do 509 r. p.n.e.
- Republika – od 509 r. p.n.e. do 27 r. p.n.e.
✳ Wczesna – do IV w p.n.e.
✳ Późna – od IV w p.n.e.
- Pryncypat – od 27 r. p.n.e. do 283/3 r. n.e. (Reformy Dioklecjana)
- Dominat – od 283/4 r n.e. do 476 r n.e.
Rozwój prawa
- Prawo archaiczne – od 753 r p.n.e. do połowy III w p.n.e. (do pierwszej wojny punickiej w 264 r. p.n.e.)
- Prawo przedklasyczne – od 2-giej połowy III w. p.n.e. do końca republiki
- Prawo klasyczne – od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (koniec dynastii Sewerów)
- Prawo poklasyczne – od Dioklecjana do 476 r n.e.
✳ Początkowo zajmowali się interpretacją pontyfikowie (kapłani) wraz z pontifex maximus , którzy oprócz ceremonii religijnych, zajmowali się układaniem kalendarza, wyznaczaniem dni, w których można dokonywać czynności prawnych, znali formuły legis actiones i zajmowali się rozwiązywaniem sporów.
✳ Stosowano wykładnię rozszerzającą.
✳ Od 304 r p.n.e. gdy pontifex maximus Flavius ogłosił formuły legis actiones i kalendarza prawny prawo stawało się dostępne również dla osób z poza kolegium pontyfików.
✳ Od ok. 250 r pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius Coruncanius zaczął publicznie objaśniać prawo.
Źródła prawa w okresie przedklasycznym
- Nadal zwyczaj i leges
- Edykty urzędników ( ius honorarium )- nakazy pretorów.
✳ (^) leges rzadko zajmowały się prawem prywatnym.
✳ Wraz z rozwojem i ekspansją państwa tworzono urzędników mających kompetencje do tworzenia prawa. Najważniejsi z nich to pretor miejski (od 367 r p.n.e.), pretor dla peregrynów (od 242 r p.n.e.).
✳ Pretor obejmując urząd ogłaszał swój edykt ( edictum pepertuum ) i choć teoretycznie nie był związany przepisami edyktu poprzednika, to w praktyce przejmowano przepisy, które się sprawdziły, uzupełniając je i zmieniając w miarę potrzeby.
✳ Od czasu lex Cornelia de edictis (67 r p.n.e.) Pretorzy byli związani swoim edyktem
✳ W odniesieniu do ius civile prawo pretorskie spełniało trzy funkcje:
- adiuvere – wspomagać realizację ius civile , np. ogłaszał sposób objęcia spadku przez heres extraneus.
- supplere – uzupełniać ius civile , np. udzielenie skargi tym stosunkom, które powstały wraz z rozwojem obrotu gospodarczego, a nie były uwzględnione przez ius civile.
- corrigere – poprawiać niesłuszne zdaniem pretora normy ius civile , np. nowy porządek dziedziczenia, exceptio w przypadku dolus i metus.
- Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa
✳ Nie były jeszcze źródłami prawa, to jednak pretorzy i inni urzędnicy, sami nie będąc często prawnikami, opierali się na radach i wskazówkach jurystów.
✳ Juryści (zwani później veteres ) zajmowali się działalnością praktyczną, którą Cycero określił:
- cavere – układnie formularzy aktów prawnych, np. cautio Muciana , stipulatio Aquiliana.
- agere – udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie, układanie formularzy procesowych.
- respondere – udzielanie porad prawnych tak sędziom, magistraturom jak i osobom prywatnym. Ten rodzaj działalności nabrał z czasem ogromnego znaczenia.
✳ Sextus Aelius Catus – uważany za twórcę jurysprudencji, jako nauki; autor Tripertita – spisane ok. 200 r p.n.e. – składało się z 3 części – tekst ustawy XII tablic, interpretacja ustawy, formuły legis actiones.
✳ W II w p.n.e. – Manlius Manilius , Marcus Iunius Brutus i Publius Macius Scaevola → dali podstawy prawu cywilnemu
✳ W I w p.n.e. – Pierwsze próby systematyzacji prawa
✳ Pod koniec okresu przedklasycznego – Marcius Quintus Scaevola → autor dzieła Ius civile (pierwsze systematyczne ujęcie ius civile ), autor cautio Muciana. Jego uczeń – Aquilius Gallus – twórca actio doli i stipulatio Aquiliana. Servius Sulpicius Rufus – autor pierwszego komentarzu do edyktu, autor licznych responsa.
Źródła prawa w okresie klasycznym
- Zaprzestanie uchwalania leges – w wyniku zmiany formy państwa następuje powoli aż do końca I w n.e.
- Senatus consulta
✳ Jeszcze z czasów archaicznych – organ doradczy króla.
✳ W okresie republiki udzielał auctoritas patrum , ale od 339 r p.n.e. lex Publilia Philonis – senat udzielił z góry zgody na wszystkie uchwały zgromadzeń. Jego własne uchwały były jedynie wskazówkami dla magistratór.
✳ Od początku pryncypatu o jego składzie decydował cesarz, a jego ustawy uzyskały moc prawa obowiązującego (nawet do ok. II w n.e. kwestia dyskusyjna). Choć zrównane z leges , nigdy nie nazwano ich tym mianem.
✳ Początkowo prawo inicjatywy miał każdy senator, ale z czasem cesarz tylko wygłaszał oratio , które w końcu było jedynie tylko wysłuchiwane, bez potrzeby jego głosowania.
✳ Ta forma tworzenia prawa zanikła w II/III w n.e.
✳ Coraz rzadziej wprowadzali nowe rozwiązania prawne.
✳ Ok. 130 r n.e. – na polecenie cesarza Hadriana najwybitniejszy prawnik tamtych czasów Salvius Iulianus ustalił jednolity tekst edyktu pretora miejskiego, dla peregrynów i edyla kurulnego oraz namiestnika prowincji → zaczęto nazywać go edictum perpetuum / edictum Iulianum / edictum salvianum / edictum Hadrianum.
✳ Powstawały liczne komentarze do edyktu.
- Konstytucje cesarskie ( constitutiones )
- Choć czas i zakres obowiązywania konstytucji jest sporny, rzymianie nie wątpili, że mają one moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymał władzę ustawą.
✳ Celsusa → ius est ars boni et aequi oraz scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem – znać ustawy to nie znaczy trzymać się ich słów, lecz istoty i sensu.
✳ Salviusa Iulianus → autor edictum Salvianum , nova clausula Iuliani.
✳ Sextus Pomponius → autor min. Enchiridiona – historyczny rys prawodawstwa rzymskiego.
✳ Gaius → autor Instytucji i Res cottidiance.
✳ Aemilius Papinianus – II/III w n.e.; „książę rzymski jurystów”.
✳ Iulianus Paulus – III w n.e.
✳ Domitius Ulpian – III w n.e.
✳ Herennius Modestinus – autor m.in. De excusationibus.
- questiones , responsa , disputiones , epistulae – zbiory kazuistycznych rozwiązań
- intitutiones , regulae – podręczniki prawnicze
- komentarze do ustaw, edyktów, dzieł prawników (np. de fideicomissis )
- digesta – dzieła systematycznie ujmujące prawo
- Instytucje Gaiusa
- Zachowały się na palimpseście
- Składają się z 4 ksiąg – I – prawo dotyczące osób; II i III – prawo dotyczące rzeczy; IV – prawo dotyczące powództw.
Źródła prawa w okresie poklasycznym
- Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich
✳ Cesarz wydawał konstytucje, jako leges generales (zastąpiło edykty) i reskrypty → konstytucje zaczęto nazywać leges.
✳ Początkowo konstytucje wydawane były w imieniu obu współwładców, ale od 429 r n.e. wymagały zatwierdzenia w drugiej części imperium
✳ Konstytucje dostępne tylko w Rzymie i Konstantynopolu → od III w n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji – kodeksy.
- Codex Gregorianus – z 293 r n.e.; Zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293 roku
- (^) Codex Hermogenianus – z 295 r n.e.; Uzupełniał Codex Gregorianus.
- Oba stworzone za Dioklecjana, przez bliżej nieokreślonych urzędników.
✳ Codex theodosianus z 438 r n.e. – zawierał konstytucje od 312 r n.e.. Powstał z inicjatywy cesarza Theodozjusza II i był zbiorem oficjalnym. Dotyczył tylko prawa publicznego. Dzielił się na 16 ksiąg, te zaś na tytuły z ułożonymi chronologicznie ustawami. We wschodniej części obowiązywał od 1.01.439 r n.e., a w zachodniej przyjęty przez Walentyniana II.
- konstytucje z okresu 438 – 468 r n.e. – Novellae Posttheodosianae.
✳ W tym okresie często nie zwracano uwagi, czy opinia wyszła spod pióra jurysty z ius respondedni czy nie.
✳ Tzw. ustawy o cytowaniu – wskazówki dla sędziego jak postępować w przypadku sprzecznych opinii.
✳ Konstytucja raweńska – Teodozjusza II z 426 r – moc obowiązującą mają pisma Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna. W przypadku różnic, decydowało zdanie większości, a przy równej liczbie „głosów” – zdanie Paulusa. Jeśli Paulus się nie wypowiedział, sędzia mógł sam wybrać opinię.
- Po włączeniu konstytucji raweńskiej do Kodeksu dodano klauzule, że można powoływać się na jurystów, na których powoływała się tamta piątka, co wprowadziło ponownie zamęt.
- Upadek rzymskiej jurysprudencji i kultury prawnej
✳ Prawnicy pracowali dla cesarza, zawsze w jego cieniu, przytłoczeniu wielkimi osiągnięciami jurystów klasycznych, jedynie przetwarzali i dostosowywali prace poprzedników.
- Pauli Sententiae – zbiór zasad prawnych spisany przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Paulusa. Koniec III w n.e.
- Tituli ex corpore Ulpiani – spisane przez anonimowego prawnika, opatrzony imieniem Ulpiana. Początek IV w n.e.
✳ Nastąpiła wulgaryzacja prawa – kryzys ekonomiczny, powrót do gospodarki naturalnej, niejednokrotnie cesarze nierozumiejący instytucji klasycznych, wpływy hellenistyczne i orientalistyczne, stosowanie prawa lokalnego ( vulgaris – lokalne)
✳ Wulgaryzacja głównie w zachodnim cesarstwie. We wschodnim działały szkoły prawa w Bejrucie i Konstantynopolu, rozwijające idee klasyczne.
- Przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius
✳ Próby sporządzenia zbiorów zawierające stare ius i nowe leges.
- tzw. Fragmenta Vaticana - zawierające wyjątki z pism Papiniana, Ulipana, Paulusa oraz konstytucje cesarskie (głównie Dioklecjana).
- tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum – porównawcze zestawienie przepisów prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych.
- tzw. Leges Saeculares – zawierała fragmenty ius i leges.
- tzw. Constitutio veteris cuiusdam iurisconsulti – zbiór opinii prawnych.
- tzw. Scholia Sinaitica – fragmenyt komentarza, zawierający krótkie objaśnienia do dzieła Ulpiana, Librii od Sabinuum.
✳ Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej:
- Lex Romana Visigothorum / Brewiarium Alarici
- Edictum Theodorici
- Lex Romana Burgandionum
Zdarzenia prawne – zdarzenia wywołujące określone skutki prawne.
Działania prawne – zdarzenia prawne zależne od ludzkiej woli.
Czyny niedozwolone – działania prawne niezgodne z obowiązującym prawem. Skutki, jakie prawo wiąże z tymi czynami, powstają niezależnie, a nawet wbrew woli działającego.
Czynności prawne (akty prawne) – działania prawne zgodne z obowiązującym prawem.
Czynność prawna to oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Jest to czynność konwencjonalna. Sposób jej dokonania, formę i skutki określa prawo. W zależności od czynności podmiot mógł w mniejszym lub większym zakresie określać jej skutki w granicach przyjętej konwencji. Czynność prawna, aby być skuteczna nie mogła być niezgodna z prawem, omijać go, lub być niezgodna z dobrymi obyczajami.
PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH
→ Czynności formalne i nieformalne
Czynności formalne to czynności, w których oświadczenie woli musiało być złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.
W prawie archaicznym przeważały takie czynności. Nazywano je negotia stricti iuris i wywodziły się z ius civile.
- Czynności przy użyciu wagi i spiżu ( per aes et libram ): mancipatio (najstarsza forma kupna-sprzedaży), nexum (pożyczka), solutio per aes et libram (akt umorzenia zobowiązania), fiducia cum creditore contracta (rzeczowa forma zabezpieczenia wierzytelności);
- in iure cessio , czyli pozorny proces windykacyjny za pomocą którego przenoszono wobec urzędnika określone prawa materialne lub niematerialne;
- Zobowiązania słowne – sponsio , a następnie stipulatio.
Charakterystyczna dla tych czynności była forma słowna. Forma pisemna upowszechniła się pod wpływem praw hellenistycznych.
Czynności nieformalne to czynności, w których wymagany był konsensus, a nie odpowiedniej forma – kontrakty konsensualne, np. kupno-sprzedaż. Oświadczenie woli mogło być nawet wyrażone w sposób dorozumiany – per facta concludentia (np. spłacenie długów spadkowych oznaczało przyjęcie spadku). Czynności te powstawały pod wpływem kontaktów z peregrynami, a ochronę uzyskiwały dzięki działalności pretora.
→ Czynności jednostronne i dwustronne
Czynności jednostronne to czynności do dokonania, których wystarczy oświadczenie woli jednej strony, np. sporządzenie testamentu, porzucenie rzeczy, zawłaszczenie.
Czynności dwustronne wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron, np. stypulacja, kupno-sprzedaż, pożyczka.
Wszystkie umowy mają charakter dwustronny, ale skutek mogą mieć jednostronnie (np. pożyczka) lub dwustronnie zobowiązujący (kupno-sprzedaż).
→ Czynności między żyjącymi ( inter vivos ) i na wypadek śmierci ( mortis causa ).
Czynności między żyjącymi ( inter vivos ) wywołują skutki prawne za życia stron, np. kupno-sprzedaż.
W czynnościach na wypadek śmierci ( mortis causa ) skutki następują dopiero po śmierci osoby dokonującej czynności, np. legatum.
→ Czynności rozporządzające i zobowiązujące
Czynności rozporządzające powodują bezpośrednią, natychmiastową zmianę w majątku osoby dokonującej czynności, np. ustanowienie prawa na rzeczy cudzej, zrzeczenie się wierzytelności, przeniesienie własności.
Czynności zobowiązujące nie powodują zmiany w majątku osoby dokonującej czynności, a jedynie rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości czynności rozporządzającej, np. przyrzeczenie posagu w formie stypulacji lub spełnienia innego świadczenia (np. mandatum ).
Umowa kupna-sprzedaży w klasycznym prawie rzymskim nie przenosiła własności, a jedynie rodziła zobowiązanie do wydania rzeczy.
→ Czynności odpłatne i nieodpłatne (pod tytułem darmym)
Czynności odpłatne polegają na tym, że na ich podstawie obie strony uzyskują wzajemne korzyści majątkowe, np. w kupnie-sprzedaży kupujący dostaje towar, a sprzedający pieniądze.
Czynności nieodpłatne (pod tytułem darmym) zachodzi, gdy tylko jedna strona odnosi korzyści majątkowe, np. commodatum , darowizna, depositum, mutuum, mandatum, negotiorum gestio.
W prawie rzymskim nie było specjalnej czynności prawnej do dokonywania darowizn. Można było dokonać ich za pomocą mancypacji lub tradycji. Prawo jednak niechętnie traktowało darowizny, starając się je ograniczać. W 204 r p.n.e. uchwalono lex Cincia (zakazująca darowizn ponad jakąś wartość na rzecz osób spoza rodziny). Była to jednak lex imperfecta. Darowizny między małżonkami były zakazane.
- fiducjarna mancypacja osób alieni iuris była wykorzystywana przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.
ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Essentialia negotii – istotna treści danej czynności prawne, która powodowała, że zaliczano daną czynność do tego, a nie innego typu, np. przy kontrakcie kupna- sprzedaży trzeba określić towar i cenę, w testamencie należy określić dziedzica. W prawie rzymskim nie było możliwości dowolnego kształtowania treści czynności prawnych. Prawo uznawało czynności typowe. Nie każda czynność ma niezbędną treść, np. stipulatio.
Naturalia negotii – postanowienia czynności prawnej wynikające z zasad słusznego, sprawiedliwego obrotu prawnego, które nie musiały być dokładnie określane, gdyż dorozumiewa się że z daną czynnością związane są tego rodzaju elementy (np. odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne towaru przy kupnie-sprzedaży), które mogą być rozszerzane lub wyłączane przez strony.
Accidentalia negotii – dodatkowe, nietypowe postanowienia. Wyróżnia się spośród najczęściej dodawanych elementów: warunek ( conditio ), termin ( dies ), polecenie ( modus ).
→ Warunek ( conditio ) – to zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zależy skuteczność czynności prawnej. Czynność prawna zawarta z dodaniem warunku jest ważna od samego początku, ale jej skuteczność ograniczona jest w czasie.
Warunkiem nie było zdarzenie przeszłe i teraźniejsze ani zdarzenie niemożliwe do spełnienia ( conditio impossibilis ). Początkowo czynność uznawano za nieważną, gdy dodawano warunek niemożliwy (w tym również niezgodny z prawem lub o niemoralnej treści – conditio contra leges , conditio contra bones mores ), ale pod wpływem szkoły sabiniańskiej uważano taki warunek za niedodany.
Nie można było dodawać warunków do czynności dawnego prawa, zwanych actus legitimi ( macipatio , acceptilatio , in iure cessio , datio cognitoris ).
Warunek dzielimy na: Zawieszający Rozwiązujący Dodanie tego warunku powoduje, że skutki czynności powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego niepewnego zdarzenia.
Czynność prawna jest od razu skuteczna, ale dodanie tego warunku powoduje, że skutek czynności ustaje po ziszczeniu się go. np. dostaniesz podarek, jeśli szczęśliwie powrócisz z podróży; otrzymasz dyplom, jeśli zdasz wszystkie egzaminy.
np. możesz korzystać z niewolnika, dopóki moja córka nie wyjdzie za mąż; będziesz otrzymywać stypendium dopóki nie
dostaniesz pierwszej dwójki. Uważa się, że warunek ten początkowo był niedopuszczalny, a osiągano go poprzez zawarcie czynności i dodanie do niej nieformalnego porozumienia ( pactum ).
Warunek dzielimy na: Potestatywny Kazualny Mieszany Gdy spełnienie tego warunku zależy od woli warunkowo uprawnionego
Gdy spełnienie tego warunku nie zależy od woli warunkowo uprawnionego
Gdy spełnienie tego warunku jest zależne częściowo od woli warunkowo uprawnionego, a częściowo nie np. dam Ci 25 asów, jeśli się nie ożenisz; dostaniesz pierścień, jeśli pojedziesz do Rzymu.
np. dam Ci 25 asów, jeśli będzie zaraza; Sprzedam Ci plony, jeśli będzie urodzaj.
np. dostaniesz 25 asów, jeśli się pogodzisz się z Tytusem; dostaniesz dom, jeśli się ożenisz. Podział ten nie jest sztywny, gdyż zależnie od sytuacji dany warunek może być potestatywny, kazualny lub mieszany.
Warunek dzielimy na: Dodatni Ujemny Polegają na zmianie dotychczasowego stanu rzeczy
Polegają na utrzymaniu dotychczasowego stanu rzeczy np. dostaniesz niewolnika, jeśli się ożenisz np. dostaniesz niewolnika, jeśli się nie ożenisz
→ Termin ( dies ) – to zdarzenie przyszłe i zawsze pewne, od którego zależna jest skuteczność czynności prawnej.
Termin dzielimy na: Zawieszający (początkowy – dies a quo )
Rozwiązujący (końcowy - dies ad quem )
Gdy skuteczność czynności odsunięta jest w czasie do spełnienia się tego terminu
Gdy skuteczność czynności ustaje po upływie tego terminu, np. wynajmę mieszkanie od 1 stycznia. Termin mógł być określony albo ścisłą datą kalendarzową albo przyszłym pewnym zdarzeniem (opady deszczu, śmierć osoby). Często były dodawane oba terminy, np. dostaniesz niewolnika od 1 marca do 15 maja. Za termin uważano też zdarzenia, które zajdą, jeśli nie zostanie zakłócony normalny bieg rzeczy, np. urodzenie dziecka przez kobietę w ciąży, osiągnięcie dojrzałości.
Actus legitimus – czynności do których nie można było dodać warunku ani terminu, np. emancipatio , accteptilatio , przyjęcie spadku, wybór niewolnika, ustanowienie opiekuna.
prawna była wg ius civile ważna, ale prawo pretorskie dawało poszkodowanemu ochronę analogiczną jak przy dolus.
MODYFIKACJA NIEWAŻNEJ CZYNNOŚCI PRAWNEJ
Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere (Paulus)
„To co od początku było wadliwe, nie może być uzdrowione przez sam upływ czasu”.
Konwersja aktu prawnego to wstawienie w miejsce nieważnej czynności prawnej innej czynności zmierzającej do podobnych skutków prawnych, np. konwersja legatu per vindicationem w per damnationem , testamentu w kodycyl, acceptilaio w pactum de non petendo.
Konwalidacja (konwalescencja) czynności prawnej to np. zabroniona darowizna między małżonkami stawała się skuteczna po śmierci darczyńcy.
Czynność prawna stawała się ważna w momencie jej zatwierdzenie przez osobę jej dokonującą lub przez inną osobę, co zwano ratihabitio , np. zatwierdzenie czynności przez pupila, kiedy ten doszedł do dojrzałości.
SKUTKI ZDARZEŃ PRAWNYCH
Skutkiem zdarzeń prawnych jest powstanie, wygaśnięcie lub zmiana stosunku prawnego.
I. Nabycie pierwotne zachodzi wtedy, gdy nie wywodzi się ich z praw poprzednika, np. zawłaszczenie dzikiego zwierzęcia czy zasiedzenie.
II. Nabycie pochodne następuje wtedy, gdy wywodzi się je z praw poprzednika, np. przy mancipatio , czy traditio. Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet (Ulpian) „Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada”
- Nabycie pod tytułem szczególnym (sukcesja syngularna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jakiejś czynności wydobywa się jedno wyodrębnione uprawnienie (co nie rzutuje na inne uprawnienia zbywcy).
- Nabycie pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna) zachodzi wtedy, gdy za pomocą jednej czynności prawnej nabywa się ogół praw i obowiązków, jakie przysługiwały poprzednikowi, np. spadkobranie, a także wg Gaiusa nabycie majątku osoby adrogowanej, oraz żony wchodzącej pod manus męża, jeśli była wcześniej osoba sui iuris oraz nabycie majątku upadłego dłużnika jako bonorum emptor.
Pochodne nabycie praw może mieć charakter:
- Translatywny – jeśli jakieś uprawnienie przechodzi w całości bez zmian z jednej osoby na drugą, np. sprzedaż rzeczy.
- Konstytutywny – gdy nabywca uzyskuje nowe prawo, dotychczas niewyodrębnione z ogółu uprawnień jakie miał do danej rzeczy zbywca, np. ustanowienie służebności, prawo emfituezy.
ZASTĘPSTWO
Naturalnymi zastępcami pater familias byli niewolnicy i osoby alieni iuris. Odpowiadało to współczesnej konstrukcji zastępstwa bezpośredniego.
Wolne osoby spoza familia nie mogły nabywać niczego dla pater familias. Jednak już od II w p.n.e. zaczęto przyjmować, że zarządca majątku ( procurator omnium bonorum ) lub opiekun ( tutor ) mogą nabywać posiadanie dla osoby, a następnie również własność (w drodze zasiedzenia). Pod koniec okresu klasycznego (albo za Justyniana) możliwość ta została rozszerzona na wszystkich wolnych zastępców.
Zastępstwo pośrednie polegało na tym, że osoba spoza familia dokonywała pewnej czynności prawnej, a następnie w drodze odrębnej czynności prawnej przenosiła jej własność na osobę zastępowaną. Stosowano to już od II w p.n.e. Zastępcami pośrednimi byli mandatariusz, nogotiorum gestor oraz procurator.
Za osoby, które nie mogły podejmować czynności prawnej działał tutor bądź curator , jako zastępca pośredni, a w niektórych sytuacjach (np. nabycie posiadania) pełnili funkcję zastępców bezpośrednich.
CZĘŚĆ I: OSOBY – PERSONAE
OSOBY FIZYCZNE
Sytuacje prawną osoby w prawie rzymskich określały 3 status:
- status libertatis – ludzie dzielili się na wolnych i niewolników
- status civitatis – ludzie dzielili się na obywateli i nieobywateli (peregryni)
- status familiae – osoby podległe czyjejś władzy ( alieni iuris ) i niepodlegające niczyjej władzy ( sui iuris )
Niewolnicy:
✓ Niewola to instytucja ius gentium , wg. ius naturale wszyscy są wolni. Niewolnik
(servus) traktowany w świetle prawa prywatnego jak rzecz. Nie mógł mieć własnego majątku, wszystko co nabywał powiększało majątek właściciela.
