Prawo rzymskie rodzinne, Opracowania z Prawo rzymskie

Pobierz Prawo rzymskie rodzinne i więcej Opracowania w PDF z Prawo rzymskie tylko na Docsity!

RZYMSKIE PRAWO RODZINNE

Materiały dydaktyczne dla studentów I roku studiów prawniczych UMCS Wybrana literatura podstawowa: Kuryłowicz M., Wiliński A., Rzymskie prawo prywatne, Warszawa 2016, s. 122-141. Kolańczyk K., Prawo rzymskie, Warszawa 2007, s. 223-261. Wybrana literatura uzupełniająca: Amielańczyk K., Zmierzch ius vitae necisque (z badań nad prawodawstwem karnym cesarza Hadriana), Annales UMCS Sectio G 54-55 (2007-2008), s. 7-24. Amielańczyk K., Crimina legitima w rzymskim prawie publicznym, Lublin 2013, s. 277-295. Benincasa Z., “Deductio in domum mariti” a zawarcie “iustum matrimonium”, „Zeszyty Prawnicze” 13/ (2013), s. 7-25. Dębiński A., Wójcik M. [red.], Wokół problematyki małżeństwa w prawie rzymskim, Lublin 2007. Ejankowska E., Pozycja osobista 'filiae familias' w strukturze rzymskiej rodziny agnacyjnej okresu późnej republiki i pryncypatu , „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego” Prawo 9 (2010), s. 33-40. Jurewicz A., Domniemanie ojcostwa - „ratio decidendi” ustawodawcy , „Zeszyty Prawnicze” 6/1 2006, s. 95-

Kupiszewski H., Stosunki majątkowe między narzeczonymi w prawie rzymskim klasycznym (dos i donatio), „Prawo kanoniczne” 20 nr 3-4 (1977), s. 263-282. Kuryłowicz M., Geneza i forma rzymskiej adopcji , Annales UMCS Sectio G 22 (1975), s. 143-161. Kuryłowicz M., Rozwój historyczny rzymskiej adopcji , „Studia Iuridica Lublinensia” 16 (2011), s. 35-53. Misztal - Konecka J., Monogamia w prawie rzymskim i prawie kanonicznym, [w:] Romanitas et Christianitas. Stanislao Płodzień in memoriam, [red.] A. Dębiński, S. Jóźwiak, Lublin 2008, s. 109-125. Rozwadowski W., Nowe badania nad istotą małżeństwa rzymskiego , „Meander” 42/4-5, s. 237-247. Sadowski P., Wpływ kognacji na ius conubii w prawie rzymskim i kanonicznym, „Studia Prawnoustrojowe” 27 (2015), s. 41-54. Stolarek D., Adultera w świetle Lex Iulia de adulteriis coërcendis , Lublin 2012. Szczygielski K., Stanowisko Kościoła i cesarzy chrześcijańskich wobec konkubinatu, [w:] Współczesna romanistyka prawnicza w Polsce , [red.] A. Dębińki, M. Wójcik, Lublin 2004, s. 247-267. Tarwacka A., O przysposobieniach i emancypacjach oraz o innych sposobach ustania władzy ojcowskiej - 7 tytuł 1 księgi Digestów. Tekst - tłumaczenie – komentarz , „Zeszyty Prawnicze” 10.1 (2010), s. 275-306. Zabłocka M., Confarreatio w ustawodawstwie pierwszych cesarzy rzymskich, „Prawo kanoniczne” 31 nr 1- (1988), s. 237-246. Zabłocka M., Przemiany prawa osobowego i rodzinnego w ustawodawstwie dynastii julijsko-klaudyjskiej , Warszawa 1987. Zabłocki J., Zgoda małżeńska w prawie rzymskim [w:] Honeste vivere… Księga pamiątkowa ku czci Prof.. Władysława Bojarskiego , Toruń 2001, s. 303-312. Ponadto wybrane hasła dotyczące prawa rodzinnego z: W. Litewski, Słownik encyklopedyczny prawa rzymskiego, Kraków 1998; red. A. Dębiński, M. Jońca, Leksykon tradycji rzymskiego prawa prywatnego. Podstawowe pojęcia, Warszawa 2016.

I. CHARAKTERYSTYKA RODZINY RZYMSKIEJ

Z perspektywy historycznej wyróżnić można rodzinę agnatyczną i kognatyczną.

1. Rodzina agnatyczna Rodzina agnatyczna – obejmowała osoby podległe władzy jednego zwierzchnika familijnego nazywanego pater familias. W sensie szerokim rodziną agnatyczną były również te osoby, które podlegałyby władzy jednego zwierzchnika familijnego, gdyby ten jeszcze żył (co miało znaczenie przy wyznaczaniu opiekuna i dziedziczeniu). Cechy charakterystyczne rodziny agnatycznej:

1. była strukturą monokratyczną i patriarchalną – na jej czele stał pater familias,
2. o przynależności decydowała podległość władzy zwierzchnika familijnego ( manus nad żoną, patria potestas nad dziećmi, dominica potestas nad niewolnikami, mancipium nad mancipio dati ),
3. agnacja powstawała jedynie przez więzy w linii męskiej, jednakże agnatami byli zarówno mężczyźni, jak i kobiety,
4. do rodziny agnatycznej wchodziło się poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie bądź przez akt prawny ( conventio in manum, arrogatio, adoptio ). 2. Rodzina kognatyczna Rodzina kognatyczna – opierała się o naturalne pokrewieństwo. Kognatów (krewnych; etym. od cum – z, w związku, razem, wspólnie, natus - narodzony) kwalifikujemy według linii i stopni. Krewnymi w linii prostej ( linea recta ) są osoby, z których jedna pochodzi od drugiej. Krewnymi w linii bocznej ( linea obliqua ) są osoby, które pochodzą od wspólnego przodka, ale z których jedna nie pochodzi od drugiej (tj. nie są krewnymi w linii prostej). W ramach linii prostej wyróżniamy:
5. ascendentów (krewnych wstępnych ) – osoby, od których pochodzi dana jednostka (rodzice, dziadkowie),
6. descendentów (krewnych zstępnych ) – osoby, które pochodzą od danej jednostki (dzieci, wnuki). Komputacja – sposób ustalania stopnia pokrewieństwa. W historii prawa wyróżnić można komputację rzymską oraz komputację kanoniczną (germańską).

Personae alieni iuris – osoby podlegające władzy zwierzchnika familijnego, niezależnie od wieku. Zakres ich zdolności majątkowej był najczęściej ograniczony (względnie nie mieli jej wcale; w znacznej mierze zależało to od woli zwierzchnika familijnego). Peculium (etym. od pecus – zwierzęta hodowlane; pierwotny miernik wartości w społeczeństwie rzymskim) – rachunkowo wydzielony zespół składników majątkowych przydzielonych w zarząd niewolnikowi lub synowi pozostającemu pod władzą zwierzchnika familijnego, który pozostawał jego prawnym właścicielem. Filius familias (syn pozostający pod patria potestas ) lub niewolnik uzyskiwał swobodę zarządu peculium ( libera administratio ). Peculium mogło być w każdej chwili cofnięte ( ademptio peculii ). Kontrahentowi zarządcy peculium zapewniano przy pomocy actio de peculio – skargi skierowanej do zwierzchnika osoby administrującej peculium, który odpowiadał do wysokości wartości peculium. Peculium castrense (od słowa castra - obóz) – odrębny majątek syna, który nie posiadał statusu osoby sui iuris, jaki nabył on podczas służby wojskowej. Instytucja ta wykształciła się w początkach pryncypatu. Syn mógł rozporządzić takim majątkiem testamentowo, jednakże gdyby tego nie uczynił, składniki majątkowe wchodzące w skład peculium castrense nie podlegały dziedziczeniu beztestamentowemu, a przypadały zwierzchnikowi familijnemu. Peculium quasi castrense – majątek uzyskany w służbie publicznej, cywilnej i duchownej, do którego stosowane regulacje dotyczące peculium castrense. Instytucja powstała w okresie dominatu. Bona adventicia – pozostający własnością syna majątek, który nie pochodził od ojca (jeżeli pochodził od matki zwano go bona materna ). Bieżący zarząd nad takim majątkiem przypadał ojcu, który mógł również pobierać z niego pożytki. Nie mógł natomiast swobodnie tym majątkiem dysponować. Filius familias nie mógł dysponować takim majątkiem na wypadek śmierci, przechodził on wg zasad dziedziczenia beztestamentowego. II. PRAWO MAŁŻEŃSKIE

1. Pojęcie małżeństwa Na oznaczenie małżeństwa używano terminów matrimonium oraz nuptiae. W źródłach przekazane zostały dwie oryginalne rzymskie definicje małżeństwa:  Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae, divini et humani iuris communicatio – „małżeństwo jest związkiem mężczyzny i kobiety, zespoleniem na całe życie, wspólnotą prawa boskiego i ludzkiego” (Modestynus).  Nuptiae autem sive matrimonium est viri et mulieris coniunctio, individuam consuetudinem vitae continens – małżeństwo jest to związek kobiety i mężczyzny, obejmujący niepodzielną wspólnotę życia (Inst. 1,9,1). Cechy rzymskiego małżeństwa:

1. monogamiczny związek mężczyzny i kobiety,
2. w założeniu małżeństwo miało mieć charakter trwały, jednakże dopuszczalne były rozwody,
3. związek nakierowany na posiadanie potomstwa (zwłaszcza od lex Papia Poppea ),

4. było instytucją społeczną o istotnych konsekwencjach prawnych,
5. było zawierane w sposób nieformalny,
6. opierało się o konsens małżeński i trwałą wolę pozostawania w małżeństwie ( affectio maritalis ),
7. było związkiem o przewadze cech świeckich – nawet w okresie cesarstwa chrześcijańskiego. Przesłanki kwalifikacji związku jako iustum matrimonium: **1) dojrzałość fizyczna;
8. konsens małżeński;
9. istnienie** conubium między stronami. Małżeństwo, które spełniało wyżej wskazane przesłanki było uznane przez ius civile. Określano je jako iustum matrimonium ( iustae nupitae ). Mogło występować ono w dwojakiej postaci – jako małżeństwo cum manu , tj. z władzą męża nad żona, lub sine manu , tj. bez władzy męża nad żoną (przy czym pojęcia małżeństwa cum manu i sine manu nieznane były jurystom rzymskim, zostały one utworzone przez badaczy prawa rzymskiego w XIX w.; obecnie część nauki prawa rzymskiego neguje zasadność wyróżniania dwu rodzajów małżeństwa i zdecydowanie opowiada się za jednolitą koncepcją małżeństwa rzymskiego). Ad. 1) Granicę dojrzałości małżeńskiej pokrywały się z ogólną zdolnością do czynności prawnej, a zatem ostatecznie przyjęto, że osiąga się ją w wieku 12 lat w przypadku kobiet i 14 lat w przypadku mężczyzn. Ad. 2) Konsens małżeński oznacza zgodną wolę ( consensus ) zawarcia małżeństwa i trwania w związku małżeńskim ( affectio maritalis ). Dotyczyła ona samych nupturientów, jak również ich zwierzchników familijnych (jeżeli nupturienci podlegają pod patria potestas ). Konieczność istnienia konsensu wyraźnie poświadcza zasada nuptias non concubitus, sed consensus facit – „nie faktyczne współżycie, ale zgodne porozumienie tworzy małżeństwo” (Ulpian). Ad. 3) Conubium – oznacza zdolność dwojga osób do zawarcia pełnoprawnego rzymskiego małżeństwa ( Conubium est uxoris iure ducendae facultas – „ Conubium to zdolność do pojęcia żony zgodnie z prawem” Regulae Ulpiani 5,3). Conubium mieli obywatele rzymscy i Latini veteres. Pozostałe kategorie Latynów i peregryni mogli uzyskać conubium w drodze przywileju indywidualnego lub grupowego. Należy zauważyć, że samo obywatelstwo nie przesądzało o posiadaniu ius conubii. Pojęciem conubium do dziś posługuje się prawo kanoniczne. Juryści rzymscy nie posługiwali się natomiast pojęciem przeszkód małżeńskich - to brak conubium stanowił w istocie rzeczy okoliczność wyłączającą możliwość zawarcia iustum matrimonium. Przeszkody małżeńskie ( impedimenta matrimonii ) to okoliczności wyłączające prawną możność zawarcia małżeństwa. Pojęcie to wypracowane zostało przez średniowieczną naukę prawa kanonicznego. Posługując się pojęciem „przeszkody małżeńskiej” w odniesieniu do prawa rzymskiego trzeba mieć zatem świadomość, że dokonujemy kwalifikacji rzymskich instytucji prawnych przy użyciu terminologii późniejszej. Wybrane okoliczności wyłączające możliwość zawarcia ważnego rzymskiego małżeństwa:

społeczeństwu przez przeciwstawienie swoich czasów gloryfikowanej przeszłości oraz znaleźć sposoby przezwyciężenia go, ratując - w swoim przekonaniu - ginącą republikę. Jednak i z chwilą upadku republiki teoria upadku obyczajów miała duży wpływ na kształtowanie się społeczno-politycznej ideologii pryncypatu, szczególnie za rządów Augusta.” (M. Dyjakowska, Prawno-obyczajowe aspekty rodziny rzymskiej w poezji Horacego, [w:] Dębiński A., Wójcik M. [red.], Wokół problematyki małżeństwa w prawie rzymskim, Lublin 2007, s. 75).

1. Zakazy małżeńskie w ustawodawstwie Augusta: a) zakaz małżeństw senatorów oraz ich męskich potomków z wyzwolenicami, b) zakaz małżeństw wszystkich wolnourodzonych obywateli z kobietami o złej reputacji ( famosae ), jak na przykład z prostytutkami, stręczycielkami czy aktorkami. Osoby, które zakazy te naruszyły traktowano jako bezżenne ( caelibes ).
2. Nakazy małżeńskie w ustawodawstwie Augusta: a) nakaz pozostawania w małżeństwie mężczyzn w wieku od 25 do 60 roku życia; po ustaniu jednego małżeństwa mężczyzna niezwłocznie winien pojąć kolejną żonę, b) nakaz pozostawianie w małżeństwie kobiet w wieku od 20 do 50 roku życia; po ustaniu małżeństwa wskutek śmierci małżonka kobieta powinna ponownie wyjść za mąż w ciągu 2 lat, natomiast w przypadku rozwodu – w ciągu 18 miesięcy. Osoby, które nakazów tych nie respektowały określano jako bezżenne ( caelibes ). Zgodnie z ustawodawstwem Augusta osoby pozostające w małżeństwie winny posiadać co najmniej trójkę (w przypadku kobiety wolnourodzonej) albo czwórkę (w przypadku wyzwolenic) dzieci. W przeciwnym razie zaliczane były do kategorii bezdzietnych ( orbi ). Osoby, które posiadały odpowiednią ilość dzieci mogły liczyć na określone przywileje:

1. kobiety uzyskiwały ius liberorum – zwolnienie od opieki oraz obowiązku ponownego zamążpójścia,
2. mężczyznom przysługiwało pierwszeństwo w ubieganiu się o urzędy. Lex Iulia de adulteriis coërcendis z roku 18 przed Chr. była ustawą karną, penalizującą następujące czyny:
3. adulterium – cudzołóstwo,
4. incestum – kazirodztwo,
5. stuprum – obcowanie z kobietą wolną i niezamężną, która cieszyła się dobrą opinią,
6. lenocinium – czerpanie korzyści z cudzego nierządu. Najważniejszym spośród penalizowanych ustawą czynów było adulterium - obcowanie kobiety zamężnej z mężczyzną wolnym lub żonatym. W wypadku złapania żony i kochanka na gorącym uczynku ( in flagranti ) mąż, mógł zabić jej partnera ( ius occidendi ). Pierwsze informacje o karaniu cudzołóstwa sięgają czasów ustaw królewskich ( leges regiae ). Lex Iulia de adulteriis coërcendis przewidywała powołanie specjalnego trybunału do rozstrzygania spraw dotyczących inkryminowanych w niej czynów, zwanego quaestio de adulteriis. Skargę z tytułu popełnionych przestępstw mógł złożyć każdy obywatel rzymski, jednakże pierwszeństwo miał ojciec i mąż kobiety. Sankcją jaką przewidywała ustawa za cudzołóstwo

była wygnanie na wyspę ( relegatio in insulam ) oraz konfiskata połowy majątku cudzołożnej kobiety i jej partnera.

3. Zawarcie małżeństwa A. Uwagi ogólne. Zagadnienie zawarcia małżeństwa w prawie rzymskim jest żywo dyskutowane przez naukę prawa. Szczególne zasługi w kwestii badań nad przedmiotowym zagadnieniem przypadają włoskiemu uczonemu Edoardo Volterra (1907-1984), który na podstawie drobiazgowej analizy źródeł doszedł do przekonania, że o zawarciu małżeństwa w starożytnym Rzymie przesądzał element subiektywny , tj. konsens małżeński, natomiast znaczenie drugorzędne miały obrzędy, które zwyczajowo towarzyszyły zawarciu małżeństwa. Jednocześnie wyraźnie odróżnić należy samo zawarcie małżeństwa od wprowadzenia żony pod władzę męża ( conventio in manum ). Akty te mogły nastąpić jednocześnie z zawarciem małżeństwa bądź już po jego zawarciu (a w przypadku usus wejście żony pod manus męża zawsze następuje po zawarciu małżeństwa). B. Zaręczyny - sponsalia****. Zgodnie z definicją Florentynusa zaręczyny stanowią „zapowiedź i przyrzeczenie przyszłego małżeństwa” – Sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum futurarum. Symbolem zaręczyn był pierścionek noszony przez narzeczoną na serdecznym palcu lewej ręki.  W najdawniejszym prawie zaręczyny dochodziły do skutku w formie uroczystego kontraktu słownego ( sponsio ), którego stronami byli zwierzchnicy familijni zaręczających się lub sami zainteresowani, zwani sponsa i sponsus (o ile byli sui iuris ). Cechą charakterystyczną zaręczyn w tym okresie była ich zaskarżalność - strony zobowiązywały się do zawarcia małżeństwa pod rygorem zapłaty kary pieniężnej.  W okresie późnej republiki i pryncypatu zaręczyny zawierano nudo consesu – wystarczające było nieformalne porozumienie zainteresowanych osób. Stały się one instytucją o charakterze obyczajowym, choć rodzącym określone skutki prawne. Nie niosły z sobą ani bezpośredniego ani pośredniego obowiązku zawarcia małżeństwa w przyszłości. Skutki prawne zaręczyn: a) między narzeczonym oraz narzeczoną a krewnymi drugiej strony powstaje stosunek zbliżony do powinowactwa ( quasiadfinitas ), stanowiący przeszkodę do zawarcia małżeństwa, b) przez 2 lata od zaręczyn narzeczeni nie byli traktowani jako bezżenni na gruncie ustaw małżeńskich Augusta, c) od czasów Septymiusza Sewera i Karakalli (III w. n.e.) przyjmowano, że cudzołóstwo narzeczonej traktować należy jako adulterium.  W okresie prawa poklasycznego swoboda zerwania zaręczyn została ograniczona poprzez recypowanie znanej w prawach wschodnich instytucji zadatku zaręczynowego (arra sponsalicia). Zadatek ten składany był narzeczonej przez narzeczonego. W razie, gdyby do małżeństwa nie doszło z winy narzeczonego – narzeczona zachowywała otrzymaną kwotę. Jeżeli odstąpiła narzeczona – winna była zapłacić na rzecz niedoszłego małżonka 4-krotność zadatku (cesarz Leon w konstytucji z roku 472 obniżył tę kwotę do 2-krotności zadatku). Pod wpływem doktryny chrześcijańskiej obowiązki narzeczonych kształtowały się na wzór obowiązków małżonków.

przez trzy kolejne noce [w domu męża] i w ten sposób przerywała usus każdego roku. (Tłum. J. i M. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst - tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2013) W przypadku, gdy mąż sam był osobą alieni iuris, ewentualne conventio in manum skutkowało wejściem żony pod władzę zwierzchnika familijnego jej męża.

5. Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami Jakkolwiek małżeństwo rzymskie było raczej instytucją społeczną niż prawną, wywierało daleko idące skutki prawne. Można wskazać następujące skutki zawarcia małżeństwa:  żona dzieliła pozycję społeczną męża ( honor matrimonii ),  między krewnymi jednego małżonka a drugim małżonkiem powstawał stosunek powinowactwa,  dzieci zrodzone z małżeństwa wchodziły pod patria potestas ojca (niezależnie od tego, czy ich matka znajdowała się pod władzą męża),  w razie wejścia żony pod władzę męża następowała zmiana jej przynależności familijnej (gdy była osobą sui iuris to jej majątek przypadał mężowi, który ponosił jednocześnie obowiązek utrzymania żony),  powstawał zakaz darowizn między małżonkami ( donationes inter virum et uxorem ) pod rygorem nieważności – za wyjątkiem drobnych podarunków i pomocy w utrzymaniu domu; problem ten dotyczy sytuacji, gdy żona nie wchodziła pod manus męża (ze względu na „rozdzielność majątkową” małżonków). Posag ( dos ) – przysporzenie, jakie ustanawiane było na rzecz męża w związku z zawartym małżeństwem. Posag miał na celu ułatwić mężowi utrzymanie żony. Mąż był właścicielem posagu ale jego prawo do dysponowania składnikami majątkowymi, wchodzącymi w skład posagu było ograniczone (przede wszystkim zakaz zbywania gruntów posagowych położonych w Italii bez zgody żony wprowadzony przez lex Iulia de fundo dotali z 18 r. przed Chr. rozciągnięty przez Justyniana na wszelkie grunty). Przedmiotem posagu mogło być wszystko co przedstawiało wartość majątkową, w tym zwolnienie męża z długów. Ze względu na osobę, która posag ustanowiła wyróżniamy:  dos profecticia – posag ustanowiony przez zwierzchnika familijnego żony,  dos adventicia – posag ustanowiony przez samą żonę (jeżeli była sui iuris ) albo osobę trzecią. Sposoby ustanowienia posagu:

1. dotis datio – bezpośrednie przysporzenie na rzecz męża,
2. dotis dictio – jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu,
3. dotis promissio – stypulacyjne przyrzeczenie posagu (czynność o charakterze dwustronnym). Początkowo obowiązek zwrotu posagu w wypadku rozwiązania małżeństwa miał charakter moralny. Z czasem przekształcił się on w obowiązek prawny, którego przymusową realizację zapewniało:

 actio ex stipulatu – skarga stricti iuris, dostępna jeżeli mąż złożył stypulacyjne przyrzeczenie zwrotu posagu,  actio rei uxoriae – powództwo bonae fidei o zwrot posagu, z jednoczesnym zachowaniem przez męża prawa retencji (prawo zatrzymania części posagu w związku z koniecznością utrzymania dzieci bądź z innych przyczyn),  w okresie justyniańskim ujednolicono ochronę procesową poprzez połączenie w actio ex stipulatu elementów korzystnych dla żony, właściwych obydwu powyższym powództwom (nie było już konieczne dokonywanie stypulacji). Donatio ante nuptias – dopuszczalna w prawie poklasycznym darowizna przedmałżeńska stanowiąca „ekonomiczną przeciwwagę” posagu (K. Kolańczyk, s. 241). Musiała zostać wręczona bądź przynajmniej przyrzeczona przed powstaniem małżeństwa. Za czasów Justyniana darowizna tego rodzaju podlegała analogicznym jak posag regulacjom. Możliwe było także jej ustanowienie w trakcie trwania małżeństwa ( donatio propter nuptias ).

6. Ustanie małżeństwa Ustanie małżeństwa nastąpić mogło:

1. wskutek śmierci jednego z małżonków,
2. wskutek capitis deminutio maxima i capitis deminutio media jednego z małżonków (co wiązało się z utratą conubium ),
3. poprzez rozwód – oświadczenie o ustaniu affectio maritalis,
4. zerwanie małżeństwa sine manu przez zwierzchnika familijnego jednego z małżonków (w praktyce najczęściej chodziło o zwierzchnika żony), ograniczone przez Antoninusa Piusa, który zakazał zrywania małżeństw harmonijnych ( matrimonium bene concordans ). W prawie rzymskim rozwody nie podlegały kontroli organów władzy publicznej. Podobnie jak samo zawarcie małżeństwa były aktem o charakterze prywatnym. Rozwody występować mogły jako:
5. divortium ( divortium communi consensu ) – porozumienie małżonków o rozejściu się,
6. repudium – jednostronne zerwanie małżeństwa. W małżeństwie cum manu uprawnienie takie przysługiwało jedynie mężowi, w małżeństwie sine manu – zarówno mężowi, jak i żonie. Zazwyczaj dokonywało się ono przez posłańca ( nuntius ), a w okresie dominatu przy pomocy listu rozwodowego ( libellus repudii ). W okresie królewskim, zgodnie z przekazem greckiego historyka Plutarcha, rozwód dopuszczalny był jedynie w przypadku otrucia przez żonę dziecka, kradzieży przez nią kluczy (co ciekawe, chodzi prawdopodobnie o klucze do piwniczki z winem) oraz cudzołóstwo. Rozwód był zatem prerogatywą mężczyzny. W okresie późnej republiki oraz pryncypatu rozwody stały się zjawiskiem powszechnym, zwłaszcza wśród wyższych warstw społecznych. W czasach dominatu, wraz ze wzrostem znaczenia chrześcijaństwa poszczególni cesarze starali się ograniczać rozwody poprzez wprowadzenie katalogów przyczyn uzasadniających rozwiązanie małżeństwa (przykładowo cudzołóstwo żony lub morderstwo dokonane przez męża), co jednocześnie łączono z sankcjami na wypadek dokonania rozwodu nieuzasadnionego (utrata posagu lub darowizny przedmałżeńskiej).

A. Urodzenie w iustum matriominium było typowym i naturalnym sposobem powstania władzy ojcowskiej nad dziećmi. Obojętne przy tym było czy matka wchodziła pod manus ojca. Wykazanie, iż dziecko urodziło się w ważnym rzymskim małżeństwie rodziło określone trudności natury dowodowej. Przyjmowano bowiem, że możliwy do przeprowadzenia jest dowód dotyczący osoby matki dziecka, co odzwierciedla premia mater semper certa est („matka zawsze jest pewna”, Paulus). Inaczej przejawiało się zagadnienie wykazania, że ojcem dziecka jest określony mężczyzna. Zastosowano zatem dwa domniemania:  domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż jego matki – co odpowiadało regule pater is est, quem nuptiae demonstrant („ojcem jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo”, Paulus),  „domniemanie Hipokratesa”, w myśl którego za dziecko urodzone w małżeństwie, uznać należy takie, które przyszło na świat nie wcześniej niż w 182 dniu licząc od zawarcia małżeństwa oraz nie później niż w 300 dniu od jego ustania (tzw. obecnie „ okres koncepcyjny ”). Domniemanie to opierało się o ustalenia Hipokratesa z Kos, greckiego lekarza, tradycyjnie uznawanego za twórcę „przysięgi Hipokratesa”. „Ojciec dziecka mógł uchylić się od skutków prawnych takiego ustalenia przez wykazanie obiektywnej lub [tu z pewnymi wątpliwościami] subiektywnej niemożności poczęcia dziecka.” (A. Jurewicz, Domniemanie ojcostwa- „ratio decidendi” ustawodawcy, „Zeszyty Prawnicze” 6/1 2006, s. 102). A - początek małżeństwa, B – koniec małżeństwa, C – początek okresu koncepcyjnego, D – koniec okresu koncepcyjnego B. Adopcja ( adoptio ) – obecnie zwana przysposobieniem, polega na utworzeniu prawnego stosunku istniejącego między rodzicami i dziećmi. W ramach rzymskiej adopcji wyróżnić można:

1. historycznie starszą arrogację,
2. późniejszą, ale znaną już w okresie wczesnej republiki właściwą adopcję ( adoptio sensu stricto ). Ad. 1) Arrogacja – przyjęcie do rodziny agnatycznej mężczyzny sui iuris, wraz z całym jego majątkiem i podległą mu familią. Arrogacja dokonywała się na podstawie aktu władzy publicznej – uchwały zgromadzenia ludowego z udziałem kapłanów ( pontifices ), która w okresie cesarskim zastąpiona została reskryptem cesarskim. Skutkiem arrogacji jest sukcesja uniwersalna (arrogujący nabywa cały majątek arrogowanego).  Arrogujący musiał być niezdolny do posiadania własnych dzieci.  Arrogowany musiał być mężczyzną niepodlegającym władzy ojcowskiej ( sui iuris ) oraz mieć ukończone 14 lat. Wymóg wieku zniósł cesarz Antoninus Pius, natomiast przynajmniej od czasów cesarza Dioklecjana dopuszczalne było arrogowanie kobiet.

 „Arrogacja w swej zasadniczej funkcji zmierzała zatem do zapobieżenia wygaśnięciu rodziny agnatycznej wskutek braku naturalnego męskiego potomka i zmniejszenia się liczby rodzin w rodzie, utraty ciągłości kultu sakralnego oraz zaniku imienia rodowego. We wczesnym okresie rozwoju państwa i prawa rzymskiego, dla którego charakterystyczne jest funkcjonowanie ustroju rodowego i zgromadzeń ludowych, arrogacja jawi się przy tym jako środek wyjątkowy, stosowany przy wielu rygorach proceduralnych i ograniczony do grupy rodów, przede wszystkim patrycjuszowskich.” (M. Kuryłowicz, Rozwój historyczny rzymskiej adopcji , „Studia Iuridica Lublinensia” 16 (2011), s. 38).  Arrogacja znana była jeszcze w kompilacji cesarza Justyniana. Ad. 2) Adoptio sensu stricto – instytucja wykształcona prawdopodobnie w połowie IV w. przed Chr., polegająca na przyjęciu do rodziny i pod władzę agnatyczną osoby alieni iuris – niezależnie od jej płci i wieku. Wskutek adopcji adoptowany ( filius adoptivus ) przechodził spod władzy swojego ojca ( pater naturalis ) pod władzę adoptującego ( pater adoptivus ).  Adoptowana osoba mogła przyjąć w „nowej” rodzinie nie tylko pozycję syna lub córki, ale także dalszych krewnych zstępnych (wnuków, prawnuków itd.).  Adopcja powinna tworzyć relację ukształtowaną na wzór naturalnego stosunku między rodzicami a dziećmi, co zostało ujęte w prawie justyniańskim w regułę adoptio naturam imitatur. W tym okresie przyjęto, że różnica między adoptującym a adoptowanym musiała wynosić musiała przynajmniej 18 lat (odmiennie przy arrogacji, gdzie początkowo dopuszczano arrogację osoby starszej przez młodszą; w okresie prawa klasycznego była to kwestia dyskutowana przez jurystów).  Do czasów Justyniana Wielkiego adopcja odbywała się poprzez trzykrotną emancypację syna (jednokrotną córki oraz wnuków) by znieść władzę dotychczasowego zwierzchnika familijnego oraz in iure cessio by ustanowić władzę nowego zwierzchnika familijnego. Instytucję adopcji zreformował Justynian Wielki.  Wprowadzone zostały dwie odmiany adopcji: adoptio plena oraz adoptio minus plena.  Adoptio plena – adopcja osoby alieni iuris przez jej krewnego wstępnego (ze strony ojca lub matki). Adoptujący ascendent nabywał władzę ojcowską nad dzieckiem, które z kolei uzyskiwało pełne prawa wobec niego, w tym spadkowe, ale traciło je w dotychczasowej rodzinie.  Adoptio minus plena - dziecko zostało oddane w przysposobienie osobie niespokrewnionej (pater adoptivus extraneus), który nie nabywał władzy ojcowskiej nad adoptowanym. Adoptowany nie zrywał więzów ze swoją rodziną naturalną. „Wobec adoptującego nabywał uprawnienia spadkowe, tworzyły się też pewne stosunki osobowe i majątkowe (np. przeszkoda małżeńska, uprawnienie adoptującego do wpływu na wychowanie dziecka, ewentualnie wzajemne obowiązki alimentacyjne)” (M. Kuryłowicz, op. cit., s. 47-48).  Uproszczeniu uległa forma dokonania adopcji, która odbywała się poprzez złożenie oświadczeń woli przez ojca naturalnego i adoptującego przed sądem z zachowaniem prawa sprzeciwu dziecka. C. Legitymacja ( legitimatio ) – nadanie dziecku pozamałżeńskiemu (zrodzonemu w konkubinacie) statusu dziecka zrodzonego w małżeństwie – dopuszczalne w prawie

C. Ius vendendi – prawo do sprzedaży dzieci, co następowało przez ich emancypację.  W przypadku syna trzykrotna sprzedaż mancypacyjna prowadziła do ustania władzy ojcowskiej: Lex XII Tab. IV, 2b: Si pater filium ter venum dunit filius a patre liber esto. Jeśli ojciec oddał syna trzy razy na sprzedaż, syn od ojca niech będzie wolny. (Tłum. J. i M. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst - tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2013)  W przypadku pozostałych zstępnych sprzedaż jednorazowa skutkowała wygaśnięciem władzy ojcowskiej. Nie była dopuszczalna sprzedaż żony.  Przejściowo sprzedaży dzieci (oraz wszelkiej innej ich alienacji) zabronił Dioklecjan; zakaz zniósł ponownie Konstantyn Wielki dopuszczając sprzedaż noworodków z powodu ubóstwa. D. Wyrażanie zgody na małżeństwo osób podległych władzy, jak również prawo do zerwania małżeństwa osób pozostających pod władzą ojcowską (w praktyce córki w małżeństwie sine manu ). E. Prawa majątkowe – omówione zostały na wstępie (punkt I, 3).

3. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej  Władza ojcowska była co do zasady dożywotnia, wygasała zatem ze śmiercią pater familias.  Jako instytucja dostępna jedynie obywatelom rzymskim wygasała poprzez capitis deminutio maxima i media.  Poprzez emancypację, tj. trzykrotną sprzedaż mancypacyjną syna, zaś w wypadku pozostałych zstępnych w wyniku sprzedaży jednorazowej.  Wyjątkowo władza ojcowska wygasała poprzez osiągniecie wysokiej funkcji kapłańskiej (kapłana Jowisza, w przypadku kobiet – westalki; w okresie chrześcijańskim godność biskupia) lub świeckiej (przykładowo za Justyniana nadanie honorowej godności patrycjusza) IV. OPIEKA I KURATELA 1. Opieka Opieka sprawowana była nad osobami sui iuris, które ze względu na wiek (dzieci oraz niedojrzali, tutela impuberum ) lub płeć (kobiety, tutela mulierum ) nie miały pełnej zdolności do czynności prawnych. Osoby podległe opiece nazywane są pupilami.  Historią sięga ustawy XII tablic.

 Pierwotnie miała zabezpieczyć interesy potencjalnych spadkobierców przez ochronę majątku osób podlegających opiece.  Z czasem stała się obowiązkiem zabezpieczającym interesy kobiety/pupila. Rodzaje opieki ze względu na sposób powołania opiekuna (dotyczą także opieki nad kobietami):

1. Tutela testamentaria – opiekun ustanawiany był przez zwierzchnika familijnego w testamencie przy użyciu imperatywnych słów. Ten rodzaj ustanowienia opiekuna znała już ustawa XII tablic. Stanowił on actus legitimi, a zatem opiekun nie mógł być ustanowiony z zastrzeżeniem warunku lub terminu.
2. Tutela legitima – ustanawiana w braku stosownej dyspozycji testamentowej na mocy regulacji ustawowej. W myśl ustawy XII tablic opiekunami zostawali najbliżsi agnaci bądź gentylowie: Gai. Inst. 1, 115: Quibus testamento – tutor datus non sit, iis ex lege XII [tabularum] agnati sunt tutores. Dla tych, dla których w testamencie opiekun nie został dany, z mocy Ustawy XII Tablic agnaci są opiekunami. (Tłum. J. i M. Zabłoccy, Ustawa XII Tablic. Tekst - tłumaczenie – objaśnienia, Warszawa 2013) W prawie justyniańskim opiekunami zostawali najbliżsi kognaci.
3. Tutela dativa – opieka ustanawiana przez pretora (od czasów cesarza Marka Aureliusza specjalny praetor tutelarius ). Ten rodzaj opieki wprowadziła lex Atilia z ok. 210 r. przed Chr. Opiekunami mogli być tylko mężczyźni, kobiety (matkę i babkę pupila) dopuszczono dopiero w okresie poklasycznym. Celem opieki nad dziećmi i niedojrzałymi była piecza nad osobą i majątkiem pupila. Środki prawne służące ochronie interesów pupila:
4. actio tutelae ( directa ) – infamująca skarga dobrej wiary, za pomocą której pupil mógł dochodzić przedłożenia rachunków, zwrotu majątku pupilarnego i odszkodowania z tytułu ewentualnych szkód,
5. actio rationibus distrahendis – skarga penalna przeciw opiekunowi ustawowemu, który dopuścił się sprzeniewierzenia majątku pupilarnego o podwójną wartość tego majątku,
6. accusatio suspecti tutoris – actio popularis o charakterze infamującym o usunięcie opiekuna, który rażąco naruszył swoje obowiązki. Odrębny charakter miała opieka nad kobietami ( tutela mulierum ) , która wg ustawy XII tablic dotyczyła wszystkich kobiet sui iuris za wyjątkiem dziewic westalskich. Wynikała ona z przekonania o nieporadności kobiet w życiu publicznym, nieznajomości prawa i realiów ekonomicznych. Od czasów Augusta pojawiają się coraz to nowe uregulowania, które ograniczały zakres opieki nad kobietami. Za anachronizm uznaje ją Gaius. Ostatnie ślady opieki nad kobietami pochodzą z czasów Dioklecjana.