Pobierz Prawo zwyczajowe jako źródło prawa Unii Europejskiej i więcej Ćwiczenia w PDF z Prawo międzynarodowe publiczne tylko na Docsity!
Kamila Majchrzak
Uniwersytet Wrocławski Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Prawo zwyczajowe jako źródło prawa Unii Europejskiej
1. Wprowadzenie
W naukach prawnych prawo zwyczajowe definiuje się jako normy postępowania, które są trwale i jednolicie wykonywane przez określone podmioty stosunków prawnych w przekonaniu, że są one obowiązującym prawem^1. Jest to prawo, które nie pochodzi od żadnej instytucji, lecz zostaje wykształcone w określonym państwie (w przypadku pra- wa zwyczajowego krajowego) lub przez grupę państw (zwyczaj regionalny)^2. Może ono zostać wykształcone również przez prawie wszystkie − z wyjątkiem persistent objec- tors^3 − lub wszystkie państwa funkcjonujące w obrocie międzynarodowym (w odniesie- niu do prawa zwyczajowego powszechnego)^4. Normy prawa zwyczajowego odegrały znaczącą rolę zwłaszcza w rozwoju prawa międzynarodowego publicznego. W przeciwieństwie do porządków prawnych współ- cześnie funkcjonujących państw, w których zwyczaj ma aktualnie raczej marginalne znaczenie^5 , w prawie międzynarodowym istnieje wiele zagadnień regulowanych pra- wem zwyczajowym. Zalicza się do nich normy dotyczące immunitetu państwa i przed- stawicieli dyplomatycznych, klasyczne zasady wolności morza otwartego, zasady doty- czące kompetencji państw w działaniach w zakresie stosunków międzynarodowych oraz
(^1) B. Banaszak, Prawo konstytucyjne , wyd. 4, Warszawa 2008, s. 216. (^2) Szerzej na temat zwyczaju o charakterze regionalnym zob. T. Jasudowicz, Normy regionalne w prawie międzynarodowym , Toruń 1983. (^3) Zasada persistent objector (czyli wyłączenie państwa zgłaszającego protest przeciw powstaniu normy zwyczajowej spod obowiązywania tej normy) została potwierdzona przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w orzeczeniu z 1951 r. w sprawie łowisk norweskich ( Wielka Brytania v. Norwegia ). Należy jednak zaznaczyć, że zasada ta nie została potwierdzona w żadnym późniejszym wyroku MTS, a ponadto w doktrynie oraz w praktyce istnieje pogląd, że zasada persistent objector może zostać odrzu- cona przez społeczność międzynarodową. Szerzej na temat instytucji persistent objector zob. W. Cza- pliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe , s. 89–90 oraz J. I. Charney, The Persistent Objector Rule and the Development of Customary International Law , „Bri- tish Yearbook of International Law” 1985, No. 56 (1), s. 1–24; artykuł jest dostępny pod adresem: http:// bybil.oxfordjournals.org/content/56/1/1.short?rss=1&%3bssource=mfr (dostęp: 20.08.2014). (^4) W. Góralczyk, S. Sawicki, Prawo międzynarodowe publiczne w zarysie , wyd. 13, Warszawa 2009, s. 106. (^5) Prawo zwyczajowe odgrywa niewielką rolę w kontynentalnym systemie prawnym, który jest systemem prawa stanowionego. Odmiennie jest natomiast w anglosaskim systemie prawnym, czyli systemie com- mon law. Szerzej zob. B. Banaszak, op. cit ., s. 216–217.
Kamila Majchrzak
zasady dotyczące odpowiedzialności międzynarodowej^6. Oprócz tego należy zaznaczyć, że w wielu dziedzinach prawa międzynarodowego normy zwyczajowe istnieją i obowią- zują równolegle z uregulowaniami umownymi 7. Dzięki temu normy zwyczajowe zacho- wują swoją rolę zwłaszcza w stosunku do państw niezwiązanych umową 8. Należy też zwrócić uwagę na to, że niewiele umów międzynarodowych ma charakter powszechny 9 , a ponadto umowy te mogą być wypowiadane i rozwiązywane przez strony. Ze względu na powyższe, funkcjonowanie prawa zwyczajowego, mimo kodyfikacji danej dziedziny w formie umownej, ma pozytywny wpływ na stabilność systemu prawa międzynarodo- wego^10. Dotyczy to między innymi takich dziedzin prawa międzynarodowego jak prawo dyplomatyczne i konsularne, prawo traktatów oraz prawo morza. Ponadto współcześnie wciąż powstają nowe normy zwyczajowe, czego przykładem są prawo do szelfu konty- nentalnego, zasada wolności przestrzeni kosmicznej oraz prawo narodów do samostano- wienia, które ukształtowały się po II wojnie światowej^11. Przykładem norm zwyczajo- wych o charakterze prawnomiędzynarodowym są także normy ius cogens , czyli normy bezwzględnie obowiązujące całą społeczność międzynarodową^12. Prawo międzynarodo- we publiczne można zatem określić jako system prawny o charakterze zwyczajowym. Jest to bowiem system norm, który istnieje bez względu na zapisy traktatów^13. W dok- trynie istnieje pogląd, że prawo zwyczajowe stanowi „kwintesencję prawa międzynaro- dowego”^14. Podobnie jak prawo międzynarodowe i krajowe porządki prawne poszczególnych państw funkcjonujących w obrocie międzynarodowym, również porządek prawny UE nie ogranicza się jedynie do norm pisanych. Wprawdzie unijne prawo pisane w sposób
(^6) W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit ., s. 72. (^7) Zasadę tę potwierdził Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w wyroku z 1986 r. w sprawie Nika- ragui przeciwko Stanom Zjednoczonym, stanowiąc, że „prawo zwyczajowe istnieje i ma zastosowanie niezależnie od prawa traktatowego, nawet gdy te dwa rodzaje norm prawa mają identyczną treść”. Zob. wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, w sprawie Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v. United States of America) , Merits, Judgment. I.C.J. Reports 1986, p. 14. (^8) W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit ., s. 106. (^9) Jednym z nielicznych przykładów takich umów jest Karta Narodów Zjednoczonych, której zasięg pod- miotowy obejmuje wszystkie państwa świata. (^10) W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit ., s. 106. (^11) W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit ., s. 82−83. (^12) W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit ., s. 106. (^13) Ibidem. (^14) Cyt. za W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit ., s. 72. Odwołując się do doktryny, należy zaznaczyć, że spośród polskich przedstawicieli nauki prawa międzynarodowego publicznego tematykę dotyczącą pra- wa zwyczajowego najszerzej opracował prof. K. Wolfke w pracy Custom in Present International Law , Second Revised Edition, Dordrecht−Boston−London, 1993. Ponadto na temat zagadnień dotyczących prawa zwyczajowego ze szczególnym uwzględnieniem relacji z prawem traktatowym zob. M. Villiger, Customary International Law and Treaties. A Manual of the Theory and Practice of the Interrelation of Sources , Hague 1997.
Kamila Majchrzak
Jedną z kategorii zaliczanych do źródeł prawa w znaczeniu formalnym jest prawo zwyczajowe. Wprawdzie współcześnie znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzi- nach prawa jest niewielkie, ale wyjątkiem jest prawo międzynarodowe publiczne, w któ- rym zwyczaj jest wciąż stosowany. Wynika to ze specyfiki prawa międzynarodowego jako dziedziny prawa, która zajmuje się głównie relacjami między państwami. Państwa są natomiast związane tylko tymi normami, na które wyraziły zgodę^21. Ze względu na to, że jedną z form wyrażania woli przez państwa jest ich określone postępowanie, kształ- towanie norm zwyczajowych poprzez zgodną praktykę państw od najdawniejszych cza- sów miało istotne znaczenie dla funkcjonowania społeczności międzynarodowej. Wprawdzie dotychczas między państwami nie została zawarta żadna umowa międzyna- rodowa, która ustalałaby wiążący katalog źródeł prawa międzynarodowego^22 , ale z pro- blematyką tą związane są postanowienia zawarte w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Stanowi on wskazanie formalnych podstaw wyrokowania Trybunału^23. Stwierdzając, że zadaniem Trybunału „jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego w sporach, które będą mu przekazane”, jako jedną z tych podstaw ust. 1 lit. b art. 38 Statutu MTS wymienia „zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ist- nienia powszechnej praktyki, przyjętej jako prawo”^24. Na podstawie art. 38 Statutu MTS, zwyczaj określa się mianem źródła, w którym należy poszukiwać norm prawa między- narodowego, stosowanych przez państwa. Jak uważa były sędzia MTS, R. Y. Jennings, pojęcie zwyczaju obejmuje w prawie międzynarodowym publicznym „wszystko, co nie jest normą umowną ani ogólną zasadą prawa”^25. Zakres przedmiotowy zwyczaju jest zatem niezwykle szeroki. To samo dotyczy jego zakresu podmiotowego, ponieważ zwyczaj jest źródłem prawa międzynarodowego
(^21) W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit ., s. 64. (^22) Przez część przedstawicieli doktryny istota tego pojęcia podważana jest właśnie ze względu na jego metaforyczny charakter, jednak jest to termin powszechnie stosowany w praktyce. Przykładowo posłu- guje się nim Karta Narodów Zjednoczonych. (^23) Jest to dominujący pogląd w doktrynie prawa międzynarodowego. Wśród polskich przedstawicieli nauki prawa międzynarodowego, pogląd ten reprezentują m.in.: W. Góralczyk i S. Sawicki (por. Prawo mię- dzynarodowe publiczne w zarysie , wyd. 13, s. 60 i n.); C. Berezowski (por_. Prawo międzynarodowe pu- bliczne_ , cz. II, s. 85); A. Klafkowski (por. Prawo międzynarodowe publiczne , wyd. 4, s. 31). Stanowisko to neguje opinię, według której art. 38 wskazuje źródła prawa międzynarodowego (zob. W. Czapliński, A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe publiczne. Zagadnienia systemowe , wyd. 2, Warszawa 2004, s. 16.). (^24) Art. 38 ust. 1 lit. b Statutu MTS. Odnośnie do sformułowania zawartego w art. 38 ust. 1 lit. b Statutu MTS, należy zaznaczyć, że wbrew treści tego przepisu, to powszechna i jednolita praktyka jest dowodem istnienia zwyczaju międzynarodowego, a nie odwrotnie. Szerzej na temat wadliwego sformułowania art. 38 ust. 1 Statutu MTS zob. J. Białocerkiewicz, Prawo międzynarodowe publiczne. Zarys wykładu , Olsztyn 2005, s. 90. (^25) R. Y. Jennings, General Course on Principles of International Law , „Recueil des Cours de l’Academie de Droit International” 121 (1967), s. 335, cyt. za: W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit ., s. 75.
Prawo zwyczajowe jako źródło prawa Unii Europejskiej
o charakterze uniwersalnym^26. Normy prawa zwyczajowego wiążą bowiem wszystkie lub większość państw funkcjonujących w obrocie międzynarodowym, a także organiza- cje międzynarodowe jako podmioty prawa międzynarodowego 27. Prawo zwyczajowe odgrywa zatem znaczącą rolę w międzynarodowym porządku prawnym, co przenosi się również na poziom porządków prawnych poszczególnych państw jako najważniejszych podmiotów prawa międzynarodowego. Dotyczy to oczywiście także tych państw, które są państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Powyższe stwierdzenie potwierdza wy- rok w sprawie A. Racke GmbH & Co. przeciwko Hauptzollamt Mainz^28 , w którym Try- bunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że: „Wspólnota musi przestrzegać pra- wa międzynarodowego. W rezultacie, przyjmując rozporządzenie zawieszające koncesje handlowe przyznane umową lub na mocy umowy, którą zawarła z państwem trzecim, Wspólnota ma przestrzegać zasad międzynarodowego prawa zwyczajowego”^29. Na pod- stawie tych założeń, TSUE orzekł również, że: „zasady międzynarodowego prawa zwy- czajowego dotyczące wygaśnięcia i zawieszenia stosunków umownych ze względu na zasadniczą zmianę okoliczności wiążą instytucje Wspólnoty i stanowią część wspólno- towego porządku prawnego”^30. Tak więc ze względu na to, że Unia Europejska jest orga- nizacją międzynarodową (a dokładnie szczególnym jej rodzajem – organizacją ponadna- rodową)^31 , w której skład wchodzą państwa członkowskie, również będące podmiotami prawa międzynarodowego, Unia deklaruje związanie normami prawa międzynarodowe- go^32 i ze względu na to respektuje przestrzeganie norm prawa międzynarodowego. Unia funkcjonuje bowiem nie tylko w ramach prawnych tworzonych przez normy prawa unijnego, ale również w ramach klasycznego prawa międzynarodowego publicznego^33. Potwierdzeniem tego jest treść art. 3 Traktatu o Unii Europejskiej, dotyczącego celów UE, zgodnie z którym Unia „przyczynia się do ścisłego przestrzegania i rozwoju prawa
(^26) W. Czapliński, op. cit ., s. 35. (^27) Podmiotowość prawnomiędzynarodowa organizacji międzynarodowych została stwierdzona przez MTS w opinii doradczej w sprawie odszkodowań za szkody poniesione w służbie Narodów Zjednoczonych (sprawa Bernadotte − Reparation for Injuries Suffered in the Service of the United Nations ). Szerzej na ten temat zob. G. Grabowska, Podmiotowość Unii Europejskiej w świetle prawa międzynarodowego , s. 26–28, [w:] J. Kolasa, A. Kozłowski (red.), Prawo międzynarodowe publiczne a prawo europejskie. Konferencja Katedr Prawa Międzynarodowego Karpacz 15 – 18 maja 2002 , Wrocław 2003. (^28) Wyrok Trybunału z dnia 16 czerwca 1998 r. w sprawie C-162/96 A. Racke GmbH & Co. przeciwko Hauptzollamt Mainz. (^29) Ibidem. Szerzej na temat tego wyroku zob. A. Wyrozumska, Prawo międzynarodowe w systemie prawa wspólnotowego – zagadnienia teorii i praktyki , s. 65–66, [w:] J. Kolasa, A. Kozłowski (red.), op. cit. (^30) Ibidem. (^31) K. D. Borchardt, op. cit ., s. 34. (^32) J. Galster (red.), Podstawy prawa Unii Europejskiej z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony. Zarys wykła- du , Toruń 2010, s. 317. (^33) M. Kenig-Witkowska (red.), A. Łazowski, R. Ostrihansky, Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej , Warszawa 2008, s. 173.
Prawo zwyczajowe jako źródło prawa Unii Europejskiej
lub zmieniające legislację (o charakterze pierwotnym lub wtórnym)^42. Ze względu na to, że określone postępowanie jest jedną z form wyrażania woli przez państwa, a prawo pierwotne w unijnym systemie prawnym jest tworzone właśnie przez państwa człon- kowskie, prawo zwyczajowe tworzone przez państwa członkowskie UE należy zaliczyć do źródeł prawa unijnego w znaczeniu formalnym. Należy jednak podkreślić, że pomi- mo tego, iż możliwość istnienia prawa zwyczajowego na szczeblu Unii Europejskiej jest uznawana w doktrynie, to jednak sytuacje występowania prawa zwyczajowego w prak- tyce unijnej są rzadkie. Ponadto prawo zwyczajowe kształtowane na poziomie unijnym należy określić jako zwyczaj regionalny, tj. o zasięgu obowiązywania ograniczonym do państw człon- kowskich Unii Europejskiej^43. Ta cecha prawa zwyczajowego, które wykształciło się jako efekt praktyki unijnej, wynika z istoty Unii Europejskiej jako organizacji między- narodowej złożonej z państw członkowskich. Natomiast, nawiązując do związków systemu prawnego Unii Europejskiej z syste- mem prawnomiędzynarodowym, warto zwrócić uwagę na analogię w zakresie rodzajów formalnych źródeł prawa, funkcjonujących w tych porządkach prawnych. Źródłami pra- wa unijnego w znaczeniu prawnym, tak jak w prawie międzynarodowym są: prawo trak- tatowe, ogólne zasady prawa i prawo zwyczajowe. W prawie Unii Europejskiej, tak jak w prawie międzynarodowym, formy te stanowią przejaw woli państw jako podmiotów tworzących unijne prawo pierwotne.
3. Klasyfikacja prawa zwyczajowego jako źródła prawa Unii Europejskiej
W prawie Unii Europejskiej nie ma przepisu, który zawiera zamknięty i usystema- tyzowany katalog jego źródeł^44. Pomimo, że termin „prawo Unii Europejskiej” jest po- jęciem traktatowym, unijne traktaty nie wyjaśniają tego pojęcia. Jest to więc kategoria o charakterze nieusystematyzowanym^45. Ten stan prawny powoduje, że poglądy na te- mat klasyfikacji poszczególnych źródeł prawa unijnego są w doktrynie podzielone.
(^42) K. D. Borchardt, op. cit. , s. 89. (^43) W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit. , s. 90. (^44) W przepisach TUE i TFUE zawarty jest jedynie tzw. częściowy katalog źródeł prawa unijnego, tj. art. 25 TUE zawiera katalog instrumentów prawnych, za pomocą których Unia prowadzi wspólną politykę za- graniczną i bezpieczeństwa, a art. 288 TFUE stanowi katalog aktów prawa pochodnego. Analizując cha- rakter katalogu źródeł prawa unijnego, który nie jest enumeratywnie wymieniony w żadnym przepisie lub dokumencie unijnym, warto zwrócić uwagę na analogię zachodzącą pod tym względem w odniesie- niu do prawa międzynarodowego. (^45) M. Pyka, B. Wojtyniak (red.), Prawo ustrojowe Unii Europejskiej. Repetytorium , Wydawnictwo Lex a Wolters Kluwer business, wyd. 2, Warszawa 2012, s. 105.
Kamila Majchrzak
W szczególności dotyczy to prawa zwyczajowego, które przez niektórych autorów jest pomijane w publikacjach dotyczących źródeł prawa unijnego. Prawo Unii Europejskiej składa się z kilku kategorii źródeł prawa. W literaturze dotyczącej prawa unijnego spotyka się różne podziały tych źródeł, w zależności od przy- jętego kryterium 46. Najczęściej spotykaną klasyfikacją jest zróżnicowanie źródeł prawa unijnego na prawo pierwotne i prawo wtórne (określane też jako prawo pochodne). Kry- terium podziału stanowi w tym przypadku podmiot, który stanowi prawo unijne: prawo pierwotne jest stanowione przez państwa członkowskie, a prawo wtórne (pochodne) sta- nowią organy unijne na podstawie prawa pierwotnego 47. Ze względu na to, że w Unii Europejskiej prawo zwyczajowe jest tworzone przez państwa członkowskie, zalicza się je do prawa pierwotnego. Ponadto w odniesieniu do stanowienia prawa zwyczajowego przez państwa człon- kowskie Unii Europejskiej, należy podkreślić, że do jego powstania, tak jak w przypad- ku zwyczajowego prawa powszechnego, konieczne jest łączne zaistnienie dwóch ele- mentów: zgodnej i utrwalonej praktyki ( usus continuus ) oraz przekonania ze strony państw członkowskich, że owa praktyka stanowi prawo ( opinio iuris sive necessitatis )^48. Jednolita praktyka nie wystarcza zatem do powstania zwyczaju – musi ona mieć charak- ter prawotwórczy, czyli musi łączyć się z nią przekonanie państw członkowskich, że postępowanie to jest wiążące pod względem prawnym 49. Dwa zasadnicze elementy zwy- czaju określa się jako element obiektywny (powszechna praktyka) oraz element subiek- tywny (przekonanie o prawotwórczym charakterze praktyki)^50. Dla potwierdzenia istnie- nia normy prawa zwyczajowego konieczne jest zatem wykazanie istnienia obu tych elementów. W odniesieniu do praktyki międzynarodowej warto zaznaczyć, że Międzynarodo- wy Trybunał Sprawiedliwości w każdym ze swoich orzeczeń, które dotyczą prawa zwy- czajowego, podkreśla wymóg równoczesnego występowania obu wyżej wymienionych elementów tworzących międzynarodowe prawo zwyczajowe. Przykładami takich wyro- ków są: wyrok w sprawie szelfu kontynentalnego Morza Północnego^51 , wyrok w sprawie
(^46) Kryterium tym może być sposób tworzenia, obowiązywania lub też charakter prawny danego źródła prawa – zob. J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej po Traktacie z Lizbony , Wydawnictwo C.H. Beck, wyd. 2, Warszawa 2011, s. 175. (^47) Zob. J. Barcik, A. Wentkowska, op. cit ., s. 175–177. (^48) Ch. Zacker, S. Wernicke, Prawo europejskie w pytaniach i odpowiedziach , Wydawnictwo Prawo i Prak- tyka Gospodarcza, Warszawa 2007, s. 76. (^49) Ibidem. (^50) Szerzej na temat tych elementów, ale w aspekcie międzynarodowego prawa zwyczajowego, zob. W. Gó- ralczyk, S. Sawicki, op. cit. , s. 98–107 oraz W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit ., s. 72–98. (^51) Wyrok Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w sprawie North Sea Continental Shelf ( Federal Republic of Germany/Netherlands ), Judgment, I.C.J. Reports 1969, p. 3. oraz w sprawie North Sea Con- tinental Shelf (Federal Republic of Germany/Denmark) Judgment, I.C.J. Reports 1969, p. 3.
Kamila Majchrzak
prawnych przez instytucje Unii Europejskiej^58. Wynika to z charakteru unijnego po- rządku prawnego, określonego w traktatach. Prawo pierwotne w Unii Europejskiej jest stanowione wyłącznie przez państwa członkowskie, a instytucje są uprawnione do two- rzenia prawa pochodnego na podstawie i w granicach określonych w traktatach. Zatem w odniesieniu do prawa zwyczajowego należy stwierdzić, że mogą je stanowić wyłącz- nie państwa członkowskie, przestrzegając wymienionych rygorystycznych kryteriów. Natomiast organy unijne mają jedynie kompetencje do tworzenia prawa (pochodnego) na podstawie i w granicach określonych prawem pierwotnym. Należy jednak zazna- czyć, że praktyki i zwyczaje instytucji unijnych mogą być przywoływane przy wykład- ni reguł prawnych, które te instytucje ustanowiły, co może zmieniać prawny i rzeczy- wisty zakres danego aktu prawnego^59. Jednak warunki i ograniczenia nakładane przez pierwotne prawo unijne obowiązują także w tym wypadku.
4. Przykłady stosowania prawa zwyczajowego w praktyce Unii Europejskiej
Przykładem normy prawa pisanego, na podstawie której w wyniku praktyki państw członkowskich UE wykształciła się norma zwyczajowa, jest art. 16 ust. 2 TUE w brzmie- niu: „W skład Rady wchodzi jeden przedstawiciel szczebla ministerialnego z każdego Państwa Członkowskiego, upoważniony do zaciągania zobowiązań w imieniu rządu Państwa Członkowskiego, które reprezentuje, oraz do wykonywania prawa głosu”. Po- mimo treści tego przepisu, niepisana norma unijnego prawa zwyczajowego sankcjonuje praktykę reprezentowania państw członkowskich na posiedzeniach Rady UE nie tylko przez ministrów, lecz także przez sekretarzy stanu. Ponadto warto dodać, że wskazany przykład prawa zwyczajowego występującego w unijnym porządku prawnym ma cha- rakter zwyczaju pierwotnego, czyli kształtującego się niezależnie od normy traktato- wej^60. Natomiast zwyczaj o charakterze pochodnym (wtórnym) w prawie UE nie wystę- puje. Wynika to z charakteru prawnego Unii Europejskiej będącej organizacją tworzoną przez państwa członkowskie, które podpisały traktaty akcesyjne i są związane postano- wieniami traktatów stanowiących podstawę prawna UE. Ze względu na to, że zwyczaj wtórny powstaje na podstawie normy traktatowej, która staje się wiążąca dla państw nie związanych postanowieniami umowy^61 , w prawie unijnym ta forma zwyczaju nie wystę- puje. Zwyczaj w prawie UE ma bowiem charakter ściśle regionalny – jest wynikiem
(^58) K. D. Borchardt, op. cit ., s. 89–90. (^59) Ibidem. (^60) Na temat podziału zwyczaju międzynarodowego na pierwotny i pochodny zob. J. Białocerkiewicz, op. cit. , s. 89. (^61) Ibidem.
Prawo zwyczajowe jako źródło prawa Unii Europejskiej
postępowania państw członkowskich UE i wiąże jedynie te państwa jako członków or- ganizacji międzynarodowej. Najbardziej liczną grupę stanowią natomiast przykłady norm zwyczajowego prawa międzynarodowego, które znajdują zastosowanie w praktyce funkcjonowania Unii Eu- ropejskiej. W przypadkach, gdy TSUE rozpatruje kwestie regulowane prawem między- narodowym publicznym, prawo to stanowi podstawę wyrokowania TSUE jako źródło prawa unijnego. Trybunał uznaje bowiem, że UE w wykonywaniu swoich praw jest związana prawem międzynarodowym, w tym normami prawa zwyczajowego^62.
5. Konkluzje
Normy zwyczajowe, uznawane i stosowane przez państwa przez dłuższy czas, za- zwyczaj zostają skodyfikowane w formie norm umownych. Z tego względu rola zwy- czaju w ostatnich czasach uległa ograniczeniu na rzecz umowy międzynarodowej^63. Jed- nak mimo rozwoju kodyfikacji w dziedzinie współczesnego prawa międzynarodowego publicznego, prawo zwyczajowe nadal jest dziedziną, która ciągle się rozwija. Dowo- dem tego jest orzecznictwo Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, które rów- nocześnie wskazuje, że taki stan jest spowodowany aktualną sytuacją geopolityczną na świecie. Państwa, w tym również te nowo powstające, zamiast zaciągania zobowiązań międzynarodowych w postaci umów, wolą opierać swoje wzajemne stosunki na prawie zwyczajowym. Dotyczy to zwłaszcza dziedzin, które wcześniej nie były objęte regula- cjami prawa międzynarodowego, przykładowo ze względu na to, że nie istniały, ponie- waż są nowym obszarem stosunków międzypaństwowych, powstałym w wyniku rozwo- ju cywilizacyjnego^64. Prawo zwyczajowe znajdujemy również w unijnym systemie prawnym. Wynika to z tego, że Unia Europejska, pomimo że stanowi odrębny od prawa międzynarodowego porządek prawny, pozostaje w nim „zakotwiczona”^65. Właśnie dlatego źródłami prawa unijnego są zarówno prawo międzynarodowe (w tym prawo zwyczajowe powszechne), jak i prawo zwyczajowe tworzone w wyniku praktyki państw członkowskich Unii Eu- ropejskiej. Ze względu na to, że literatura dotycząca tematyki zwyczajowego prawa tworzonego w praktyce unijnej nie jest zbyt obszerna, a orzecznictwo TSUE również nie przyczyniło się do rozwoju doktryny dotyczącej tej tematyki, przy rozważaniach
(^62) Wyrok Trybunału z dnia 16 czerwca 1998 r. w sprawie C-162/96 A. Racke GmbH & Co. przeciwko Hauptzollamt Mainz. (^63) W. Góralczyk, S. Sawicki, op. cit. , s. 105−106. (^64) W. Czapliński, A. Wyrozumska, op. cit. , s. 75. (^65) J. Kolasa, Unia Europejska na tle rozwoju prawa i społeczności międzynarodowej , s. 174, [w:] J. Kolasa, A. Kozłowski (red.), op. cit.
