Próba określenia istoty dramaturgii L. N. Tołstoja na materiale dramatu "Ciemna potęga", Publikacje z Lingua Russa

Pobierz Próba określenia istoty dramaturgii L. N. Tołstoja na materiale dramatu "Ciemna potęga" i więcej Publikacje w PDF z Lingua Russa tylko na Docsity!

Halina Chałacińska-Wiertelak

Próba określenia istoty dramaturgii

L. N. Tołstoja na materiale dramatu

"Ciemna potęga" : tezy

Studia Rossica Posnaniensia 15, 33-

1980

H A L I N A GH A L A GIŃ S K A - W IE R T E L A K Poznań

PR Ó BA O K R EŚLEN IA ISTOTY DRAM ATURGII L. N. TOŁSTOJA

NA M ATERIALE DRAMATU C I E M N A PO TĘG A

(TEZY)

D ram at L. N. Tołstoja Ciemna potęga stanowi interesujący problem 2 p u n k tu widzenia estetyki gatunku; utw ór został milcząco uznany za n ajb ar dziej przeciętny spośród niewielu dram atów pisarza, z których w dodatku żaden nie osiągnął artystycznej doskonałości i treściowego bogactwa epiki autora A n n y Kareniny. Geneza Ciemnej potęgi i pozostałych form dram atycz nych pisarza ujaw nia jego przeświadczenie o najwyższej randze ideow o-artys tycznej właśnie tej form y gatunkow ej. Deklaracje te, niejednokrotnie wyrażone przez Tołstoja w wypowiedziach dyskursywnych zbiegają się w czasie z po czątkam i wielkiego ruchu teatralnegno-dram atycznego (wystąpienia Meiningeń- ezyków, R einhardta, Appii). Takie „uw arunkow ania” pozatekstowe mogą określić kierunek interpre tacji, k tó ra — jak oczekujemy — winna dać odpowiedź na dwa podstawowe pytania: 1) czy forma gatunkow a dram atu była niejako „założonym ” , koniecz nym etapem w procesie tworzenia Tołstoja - epika, 2) czy Tołstojowski dram at ,,musiał zaistnieć” na linii Ostrowski — Czechow — d ram at modernistyczny? G dyby interesujący nas utwór, rozum iany tu jako „przejściowa” , poboczna form a gatunkow a w dorobku artystycznym Tołstoja spróbować wyprowadzić z epiki, jako stałej, to musielibyśmy dojść do wniosku, że z tej ostatniej w ynikają tendencje przeciwstawne dla możliwości zaistnienia gatunku dram atu. W oparciu o literaturę przedm iotu dotyczącą ty p u powieści Tołstoja m ożna postulować, iż zarówno homofoniczne słowo, jak i wyrafinowany system niuansów pozytyw nych i negatyw nych pierwiastków w technice p osta ciowania w miejsce kategoryczności ich przejawu (jak np. u Dostojewskiego), polaryzacja bohaterów zam iast ich otwartego sporu, filozofia bogactwa życia, wreszcie eliminująca możliwość starcia przeciwstawnych racji w skazują,-iż ta k a „epickość” epiki z istoty swej była obca formie dram atycznej i nie mogła stanow ić „podłoża” dla jej narodzin. Jednocześnie jednak przytoczony,

3 Studia Rossica z. XV

Istota dramaturgii L. N. Tołstoja (^) 35

a bodaj naw et o ,,kodzie teatralnym ,” potencjalnie w tekście literackim Ł a godnej zaw artym. O rientacja na odbiorcę konstytuuje się na podłożu odmiennych niż u Toł stoja relacji między elem entam i stru k tu ry dzieła, zmusza do intelektualnego i emocjonalnego zaangażowania w trakcie piętrzenia wątpliwości w utworze, pozostawia odbiorcę z niepokojem i ciężarem nierozwiązanych problemów. Sonata natom iast niejako zwalnia, przynajm niej w intencjonalnym założeniu, z ta k zaangażowanej postaw y. Ale też jednoznaczność moralnego przesłania kierowanego do czytelnika dwukrotnie, za pośrednictwem autora — słucha cza i „Posłow ia” , działa w kierunku zubożenia wieloznacznych treści utworu. Sonata m ogłaby stanowić interesujący m ateriał do przeprowadzenia obser wacji, jak ,,Tołstoj — a rty s ta ” przezwyciężał „Tołstoja — m oralistę” , bodaj ostatecznie niewelując kom pozycyjny rozziew między fabułą a „Posłowiem”. W ydaje się, iż możliwości przekazu jednoznacznego w swej wymowie przes łania, bez naruszenia istoty artystyczne] dzieła, stw arzał mieszczański dram at realistyczny ty p u Ostrowskiego. K o n tak t z odbiorcą mógł się tam w pełni realizować poprzez plan fabularny. Bowiem wszystkie sensy były czytelne w ostro zarysowanej intrydze i jednoznacznym rozwiązaniu zawierającym osąd m oralny. Można byłoby zaryzykować przypuszczenie, że był to zasad niczy powód, dla którego Tołstoj mógł ukierunkować swoje zainteresowania om awianą formą gatunkow ą właśnie na ten ty p dram atu. Ową zbieżność literatu ra przedm iotu skrupulatnie odnotowała, analizując Ciemną potęgę, przez pryzm at utworów dram atycznych autora Burzy. Jednakże ogląd dram atu Tołstoja z ta k ograniczonej perspektyw y badawczej nie pozwala na ujawnienie całej zawartości semantycznej dzieła. Albowiem w przeciwieństwie do Tołsto- jowskiej epiki, która da się interpretow ać sarna przez się, sama z siebie, analiza d ram atu pisarza wymaga zrekonstruow ania systemu odniesień. Dopiero nałożenie na dram at swoistej siatki skojarzeń pozwalałoby na wydobycie treści obecnych w tekście dram atu niejako potencjalnie, ledwie sygnalizowa nych. Owe „sygnały” przywołują bogate znaczeniowo konteksty „sprawdzone” bądź to w twórczości samego autora, bądź w jego w 37 powiedziach dyskursyw- nycli; nad obydwoma rodzajam i kręgów asocjacyjnych nadbudow uje się ko lejny system odniesień — do twórczości innych pisarzy, myślowych wątków filozoficznych, wreszcie do samej „pamięci g atu n k u ”. Zatem dram at Ciemna potęga można odczytać tylko poprzez wyjście poza tekst, by powrócić do niego z gotową już niejako, zarysowaną koncepcją i tu ją sprawdzić. Tak na przykład „uwikłanie” głównej postaci, którego źródłem są instynkty, odsyła nie tylko do dram atu naturalistycznego, co dostrzeżono w literaturze krytycznej, ale przede wszystkim do fascynacji pisarza schopenhaueryzmem, do wielokrotnego przetw arzania tej filozofii człowieka w dziełach Tołstoja (Anna Karenina, Sonata Kreutzerowska, Ojciec Sergiusz ), wreszcie — do d ra m atu modernistycznego, szczególnie do preferowanego tam m otywu kobiety

36 H.^ C h a ł a c i ń s k a - W i e r t o l a k

jako fatalnej siły. Taki właśnie sens zawiera m otto Ciemnej potęgi. Znany fakt manifestowanej przez au to ra negacji wszelkich kierunków m odernistycz nych, przy jednoczesnej okoliczności rozm ijania się zamierzeń Tołstoja z rea lizacją artystyczną (sławny przykład A n n y K areniny) prowokuje do prze badania w twórczości pisarza ew entualnych antecedencji wątków myślowych modernizmu na gruncie rosyjskim. Wszelako spenetrowanie zasygnalizowa nego przez nas kontekstu — jako możliwości ujawnienia określonych treści w omawianym dram acie — okazałoby się niewystarczające. Albowiem nie sytuuje „uw ikłania” w polu znaczeniowym głęboko przez Tołstoja rozum ianej katharsis, przez owo uwikłanie przygotowanej. Niezbędne okazuje się odwoła nie do całego kontekstu Tołstojowskiej filozofii pokory. O nią bowiem — i w y nikające z niej sensy — Ciemna potęga przerasta dram at Ostrowskiego, dram at naturalistyczny i ustaw ia się w opozycji do dram atu modernistycznego. Zaś z punktu widzenia estetyki gatunku orientacja na „kontekst pokory” przemieszcza dram atyzm utw oru na płaszczyznę bliską tragizmowi. Z perspek tyw y wspomnianych znaczeń można także wyinterpretow ać niejasno w d ra macie zarysowaną siłę przeznaczenia. Dopiero chrześcijańska idea uporządko wanej duszy ludzkiej, któ ra nie tyle jest dana, ile raczej — możliwa do osiąg nięcia, idea zaczerpnięta z prawosławnej nauki Tichona Zadonskiego, wspól nego dla Tołstoja i Dostojewskiego inspiratora, o konieczności przejścia przez grzech dla osiągnięcia łaski zbawienia tłum aczy pozorną nieodpowiedniość w dram acie między jednowymiarowym ciągiem zdarzeniowym a kathartycz- nym finałem. Perspektyw a tak a wyjaśnia, że N ikita jest niejako „pasow any” na postać prawie tragiczną w I scenie z Anisją. Ju ż wówczas — zgodnie z Tołstojowskim przekonaniem , iż grzech czepia się grzechu — bohater ma szansę na przebycie całego procesu od namiętności poprzez zbrodnię do pokory. Moment osiągania stanu łaski tłum aczy się w polu estetyki dram atu jako sytuacja „olśnienia” , „przejrzenia” i pozwala określić niezauważalny w planie fabularnym konflikt idei. Na podłożu takich znaczeń do rangi ideowej prze ciwwagi namiętności i zbordni u rasta nie tylko postać ojca N ikity, ale cały kontekst sprawiedliwości i w iary (grupując postaci: M aryny, nieżyjącego już męża Anisiji, Aniutkę, a także Akulinę — m atkę). M odernistyczne z ducha przeznaczenie w dramacie, rozumiane jako nie wolnicza kondycja ludzka, poprzez szereg ogniw pośredniczących odwołuje się do tragedii antycznej. Oto charakter „uw ikłania” i cały system zachowań związany z jego przezwyciężaniem odsyła do Schopenhauerowskiego samo- zaprzeczenia „woli do życia” (Znamienne, że N ikita w momencie moralnego przełomu idealizuje Marynę; widzi w niej człowieka, nie kobietę) i do osiągnię cia stanu nirwanicznego spokoju. Ten Schopenhauerowski kontekst wszelako okazuje się za mało pojem ny dla wyjaśnienia znaczeń mnożących się w finale dram atu; jest więc dla interpretacji konieczny tylko jako „przejściowy” , przywołujący Tołstojowskie „niesprzeciwianie się złu przemocą”. Na przykła

38 H.^ C h a ł a c i ń s k a - W i o r t o l a k

pretację za sprawą pobudzenia Tołstojowskich rozwiązań epickich tym b a r dziej nośnych, że wzbogaconych przez pozatekstow e pola znaczeniowe. Reasum ując można wyprowadzić wniosek; że dram at Lwa Tołstoja Ciemna potęga tłum aczy się poprzez konteksty „cudze” , zarówno te wewnątrz tw ór czości autora (epika), jak i „na zew nątrz” (antyczna katharsis, Schopenhaue- rowskie w ątki myślowe). N a skutek takich powiązań tek st dram atu inspiruje do zastosowania heterogenicznego system u wyjaśnień. W systemie jednorod nym da się on interpretow ać na poziomie związków fabularnych jako ilustracja życia wsi rosyjskiej końca X IX w, w dobie przemożnej władzy pieniądza i zgubnego wpływu m iasta. W takim ograniczającym ujęciu badawczym om awiany utw ór rzeczywiście nie wyszedłby poza kanon dram atu Ostrowskie go. Tymczasem Ciemna potęga Tołstoja przezwycięża tam ten ty p dram atu nie dzięki wysokiej świadomości artystycznej pisarza — dram aturga, ale im m anentnie — za spraw ą tych kręgów asocjacji, które mieszczańskiemu dram atow i realistycznem u były niedostępne. Jakkolw iek więc liomofoniczny system związków, niejako narzucony przez epikę, ograniczył w Ciemnej potędze możliwość tych „ teatraln y ch ” rozwiązań, które obserwujemy np. w sztukach Czechowa, to jednak utw ór ujaw nia załamanie, wyczerpanie się możliwości dram atu ty p u Ostrowskiego i — pomimo bardziej epickiej niż dram atycznej stru k tu ry — w planie treści sugeruje możliwość otwarcia om a wianej form y gatunkowej na uniwersalne znaczenia. Z p u n k tu widzenia typologii rosyjskiego dram atu modernistycznego utw ór Tołstoja zajm uje pozycję graniczną w historyczno-literackim ciągu między mieszczańskim dram atem realistycznym a intuicyjnym odkryciem możliwości, jakie stw arzał przed dram atem te a tr (chodzi o sztuki Czechowa), prowadzącym do m anifestującej się samoświadomości artystycznej Błoka — poprzez zwielokrotnioną teatralizację — i Majakowskiego z jego modelowa niem rzeczj^wistości realnej poprzez teatr.

ХАЈ1ИНА ХАЛАДИНЬСКА-ВЕРТЕЛЯК

ПОПЫТКА ОПРЕДЕЛЕНИЯ ДРАМАТУРГИИ Л. Н. ТОЛСТОГО НА МАТЕРИАЛЕ ДРАМЫ ВЛАСТЬ ТЬМЫ (ТЕЗИСЫ)

Р езю м е

Направление анализа драмы Льва Толстого определили такие внетекстовые условия, как: усиливающийся в эпике писателя морализаторский тон (Крейцерова соната) и необходи мость более непосредственного контакта с читателем, установка на реалистическую драму типа Николая Островского. Попытка определения содержательности Власти тьмы тре бовала выхода к внетекстовым „чужим контекстам” : с одной стороны к таким, которые на ходятся внутри творчества Толстого-эпика, и, с другой, —· к внешним (античный катарсис,

įstota dramaturgii L. N. Tolstoja 39

-смысловые элементы философии Шопенгауэра, память жанра). Из-за кругов ассоциации, — невозможных в мещанской драме, — Власть тьмы своей содержательностью превышает этот тип драмы и может быть истолкована в контексте категории трагизма в ее античном и модернистском вариантах. С точки зрения типологии русской драмы перелома XIX/XX веков произведение Тол стого является важным этапом в историко-литературном процессе: между мещанской ре алистической драмой и интуитивным открытием возможностей, какие открывал драма тургии театр (пьесы Чехова), ведущий к высокому художественному самосознанию Блока через усиленную театрализацию и — к Маяковскому, с его моделированием реальной дей ствительности через театр.

A N ATTEMPT A T A D E FIN IT IO N OF THE ESSENCE OF L. N. TOLSTOY’S PL A Y W RITING O N TH E MATERIAL OF TH E PLAY T H E D A R K P O W E R

by HALINA CHAŁACIŃSKA-WIERTELAK

S u m m a r y

The direction of interpretation of Tolstoy’s play was determined b y such an extra- textu al conditionings like: the intensifying in the epic moralizing passion of the writer {The Kreutzer Sonata) and the necessity of a more direct contact with the readers than it was possible in the epic, orientation towards the realistic bourgeois play of the type ■characteristic of Ostrowski. An attem pt at determination of the content of The dark power required going outside the very te x t of the play and reaching for the so called foreign contexts, i.e. both those inside the works of Tolstoy — the epic as well as outside (ancient katharsis, Schopenhauer’s threads of thinking, the memory of the species). Due to these regions of association — inaccessible to the bourgeois drama — The dark power in its content layer exceeds the other type o f drama and is very close to tragedy. From the point of view of typology of the Russian modernistic drama T olstoy’s work occupies a boundary position in the historio-literary course of development: between th e bourgeois realistic drama and intuitive discovery of possibilities which were created b y the theatre in front of drama (what is concerned here are Chekhov’s plays), leading to the manifested artistic self-consciousness o f Blok through the multiplied staging — and — that of Mayakovsky with his modelling of the actual reality through the theatre.