Próba taksonomii ludzkich emocji, Opracowania z Psychologia

Pobierz Próba taksonomii ludzkich emocji i więcej Opracowania w PDF z Psychologia tylko na Docsity! Próba taksonomii ludzkich emocji Mało jest dzieł o emocjach w psychologii – jeśli już są, to dotyczą najczęściej tego, co w ludziach negatywne niż pozytywne (Zaleski, 1998). W literaturze akademickiej trudno o rzeczowe analizy źródeł ludzkiego poczucia szczęścia, przeżywania wzniosłości, zachwytu nad czyjąś szlachetnością, podziwu dla czyichś dokonać czy piękna sztuki. Psychologia pozytywna czyni wiele, by ten impas przełamać (Czapiński, 2004) Ile jest emocji? Wg najsłynniejszej listy (Ekman, Friesen, 1971; Lazarus, 1991) jest ich 6:  Strach  Radość  Wstręt  Złość  Smutek  Zdziwienie Listy emocji powstały w związku z poszukiwaniami emocji uniwersalnych: wrodzonych zdolności do reagowania na bodźce na kilka podstawowych sposobów (Ekman, 1992) KONCEPCJA EMOCJI PIERWOTNYCH I POWSTAWANIA EMOCJI WTÓRNYCH ROBERTA PLUTCHIKA Wymienia on 8 emocji podstawowych – pierwotnych i uniwersalnych. Plutchik przedstawia model emocji podstawowych, ułożonych w cztery diady. Diada to para emocji „przeciwstawnych”: wzbudzenie jednej uniemożliwia wzbudzenie drugiej w tym samym czasie. Wśród tych diad jedne są ewolucyjnie starsze niż inne – im starsze, tym większe jest ich znaczenie dla przetrwania i tym większa siła ich wpływu na zachowanie, gdy są wzbudzone. Diady: 1) Reakcje zaskoczenia vs oczekiwania (spodziewania się czegoś, oswojenia się z czymś)  Wskutek zarejestrowania zgodności / niezgodności bodźca z przeszłym doświadczeniem powstaje automatyczna reakcja afektywna. To, co wcześniej poznane, wzbudza afekt pozytywny. To, co nowe, stanowi wyzwanie i prowadzi do napięcia. 2) Wstręt vs lubienie  Chodzi o odruchowe reakcje na bodźce zmysłowe: odrazy bądź przyjemności (smakowych, węchowych, dotykowych, wzrokowych czy słuchowych). Pierwotnie odraza chroni przed kontaktem z czymś, co może zagrażać organizmowi, a zmysłowa przyjemność to źródło dążenia do powtarzania kontaktu i przywiązywania. 3) Strach vs złość (irytacja) Pobrane przez Maks Daj ([email protected]) lOMoARcPSD|47606328  Strach powoduje oddalanie się od zagrożenia. Reagowanie irytacją to ważne osiągnięcie ewolucyjne, bo umożliwia zaatakowanie i tą drogą poradzenie sobie z problemem. Złość jest więc emocją pozytywną. W swym pierwotnym kształcie ma ona funkcję mobilizowania do poradzenia sobie z czymś, co negatywne. 4) Smutek vs radość (najpóźniejsza ewolucyjnie)  Pierwsza z tych emocji prowadzi do wyciszenia, do pasywności w obliczu czegoś negatywnego i wyczerpującego. Druga – to emocja mobilizująca ku czemuś pozytywnemu. Smutek staje się w późniejszych etapach życia afektywną komponentą motywacji zaniechania, wycofywania się. Radość może mieć postać zadowolenia czy wręcz wielce mobilizującego poczucia „uskrzydlenia”. Według Plutchika, połączenia podstawowych afektów tworzą „emocje mieszane”. Emocje, które łączą się stosunkowo najłatwiej zostały umieszczone obok siebie. Tworzą one diady II stopnia. Zaskoczenie + smutek = rozczarowanie Zaskoczenie + strach = poczucie uniżenia Strach + lubienie = poczucie poddania się Oczekiwanie czegoś + radość = nadzieja Oczekiwanie czegoś + złość = gniew (wściekłość / furia) Radość + lubienie = miłość Złość + wstręt = pogarda Wstręt + smutek = wyrzuty sumienia Emocje wtórne powstają sekwencyjnie. Coś wzbudza jedną emocję podstawową, a coś drugą, a w rezultacie powstaje emocja nowego rodzaju. Pobrane przez Maks Daj ([email protected]) lOMoARcPSD|47606328 Łatwo podzielić źródła automatycznych emocji na wewnętrzne i zewnętrzne. Pierwsze dotyczy konieczności zaspokajania podstawowych potrzeb, których deprywacje wywołują negatywne napięcia, zaś ich zaspokojenie przynosi ulgę. Człowiek jest zależny od otoczenia, które przyczynia się do deprywacji bądź gratyfikacji potrzeb, w związku z czym rozmaite obiekty nabierają afektywnego znaczenia. Ponadto rozmaite bodźce zewnętrzne mają moc wywoływania przyjemności bądź przykrości bez związku ze stanem potrzeb. W odpowiedzi na pytanie o to, co pierwotnie jest przyciągające bądź odpychające, musimy się odwołać do źródeł zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych – do stymulacji: 1) wewnętrznych, popędowych – pochodnych od naruszenia vs przywrócenia homeostazy 2) zewnętrznych, podnietowych – pochodnych od awersyjnego bądź hedonistycznego charakteru bodźców. W ślad za tym rozróżnieniem mówimy o homeostatycznych i hedonistycznych mechanizmach wzbudzania emocji w automatycznym systemie wartościowania. Wymienione mechanizmy są wzajemnie powiązane i pod ważnymi względami podobne, jednak pełnią istotne funkcje regulacyjne. Mechanizmy homeostatyczne: punktem wyjścia procesu regulacji jest zaistniały stan psychiki i konieczność jego podtrzymania lub zmiany – konieczność przejawia się siłą popędu (mechanizmu popychającego do określonych zachowań). Mechanizmy hedonistyczne: odpowiedzialne są za pierwotne zróżnicowanie reakcji na świat zewnętrzny, który staje się odpychający bądź pociągający. Wewnętrzne popędy nie pozostawiają wyboru: napięcie musi zostać zredukowane. Podniety, ulokowane w świecie zewnętrznym, mogą zachęcać bądź zniechęcać do kontaktów ze światem, jednak fakt perspektywy czasowej daje podmiotowi szansę powstrzymania się od sięgnięcia po obiekt pożądania. Homeostatyczne źródła emocji Trzy główne kategorie zjawisk wzbudzających emocje prowadzące do motywacji o charakterze popędowym: 1) homeostaza biologiczna 2) homeostaza psychologiczna (pojęcie wprowadził Cannon, 1929) 3) równowaga poznawcza Homeostaza biologiczna – mechanizmy odpowiedzialne za fizyczną kondycję i egzystencję, czyli z uniwersalnymi mechanizmami o dużej sile determinacji zachowania; jest źródłem różnych emocji, wzbudzanych automatycznie: to stany organizmu pociągają za sobą emocje negatywne i pozytywne, gdy następuje zaspokojenie potrzeby Homeostaza psychologiczna – wyznaczanie przez doświadczenie nowych przesłanek równowagi organizmu; emocje o różnym znaku pojawiają się automatycznie, gdy otoczenie przejawia sympatię bądź jest napastliwe, dystansuje się, odrzuca czy potępia Gdy nie można zyskać czyjejś miłości, źródłem ulgi staje się „przekonanie się”, że partner jest „żałosną kreaturą”, a gdy doszło do skompromitowania się, użyteczna staje się atrybucja niepowodzenia do okoliczności zewnętrznych. Pobrane przez Maks Daj ([email protected]) lOMoARcPSD|47606328 Równowaga poznawcza – przetwarzane informacje są odbierane jako pożądane bądź niepożądane; w ten sposób określone informacje nabierają pozytywnego lub negatywnego afektywnego znaczenia Wątpliwość co do tych informacji budzi opór ze względu na emocjonalne źródło danych. Kiedy pojawiają się sprzeczne dane, występuje dysonans, utrudniając przyswajanie nowych informacji. Taki jest mechanizm tworzenia się pewnej kategorii stereotypów. Procesy te mają charakter automatyczny i niekontrolowany, co prowadzi do usztywniania się schematów wiedzy i często zaburza efektywną społeczną komunikację. Emocje wzbudzane automatycznie służą głównie zaspokajaniu podstawowych potrzeb. Stopniowo repertuar emocji wykracza w coraz większym stopniu poza zakres reakcji obronnych. Emocje tego typu nie są dostępne samoobserwacji i samokontroli – bez udziału mechanizmów wartościowania powstających w systemie refleksyjnym. Podsumowując, mechanizmy typu homeostatycznego są źródłem automatycznie wzbudzanych emocji negatywnych, gdy naruszona jest wewnętrzna równowaga związana z deprywacją potrzeb biologicznych, emocjonalnych bądź orientacyjnych. Emocje pozytywne są słabsze, bo powstają w wyniku przywrócenia równowagi. W konsekwencji, jest to system w którym dominująca rola przypada pierwotnym emocjom negatywnym. Hedonistyczne źródła emocji Nazwa „hedonistyczne” wiąże się z asymetrią pozytywno-negatywną w regulacyjnej roli emocji. W przypadku bodźców negatywnych uruchamiane są mechanizmy wycofywania, co kończy proces regulacyjny. Natomiast w przypadku bodźców przyjemnych aktywowany jest system zbliżania, sprzyjający podtrzymywaniu i powtarzaniu kontaktu z nimi. Ważnym źródłem własnych reakcji afektywnych na bodźce zewnętrzne pierwotne neutralne są reakcje otoczenia i syntoniczne reakcje podmiotu. Źródłem dziecięcych reakcji strachu, awersji, niechęci czy lubienia są w dużym stopniu reakcje rodziców / innych znaczących osób. Mechanizm hedonistyczny można uznać za pierwowzór procesów prowadzących do nadziei. W systemie pierwotnej regulacji automatycznej jest to jedyny mechanizm motywacyjny nie związany z przywracaniem równowagi. ŹRÓDŁA EMOCJI POWSTAJĄCYCH W SYSTEMIE REFLEKSYJNYM Emocje wzbudzane refleksyjnie powstają zgodnie z sekwencją: bodziec – rozpoznanie bodźca – ocena – afekt. O jakości emocji decyduje ocena. Koncepcja Reykowskiego (1985, 1990) zakłada, że oceny opierają się na poznawczych standardach, czyli kryteriach określających to, co pozytywne i negatywne. Umysłowe wyobrażenia o tym, co jest dobre i złe, stanowią punkt odniesienia do porównywania z rzeczywistością. Emocje pozytywne lub negatywne powstają w zależności od spójności ocenianej rzeczywistości z tymi standardami. Kategorie mechanizmów prowadzących do powstawania emocji negatywnych i pozytywnych w systemie wartościowania refleksyjnego: 1) pojęciowe standardy Ja 2) pojęcia aksjologiczne Pobrane przez Maks Daj ([email protected]) lOMoARcPSD|47606328 Obie kategorie mają charakter pojęciowy: wiążą się z rozumieniem tego, co dobre, a co złe (Gołąb, 1978; Epstein, 1990). Obie te kategorie pojęć – standardy Ja i pojęcia aksjologiczne – leżą u podstaw tego, co Maslow (1954/1964) nazwał potrzebami wyższymi. Wymienił wśród nich potrzeby: samorealizacji, wiedzy i rozumienia oraz piękna. Drogą refleksji można dojść nie tylko do dostrzeżenia wad i ułomności dotychczasowego sposobu życia, ale i tworzenia nowych wizji własnej osoby i porządku świata. Tak powstałe niepokoje czy poczucie spełnienia są jakościowo inne od tych, które towarzyszą realizacji potrzeb podstawowych. Aby mogły być wzbudzane, konieczne jest zadawanie sobie pytań i poszukiwanie odpowiedzi: refleksje nad znaczeniem i sensem rozmaitych celów i poczynań. Ze względu na ten wymóg, są to nieporównywanie rzadsze mechanizmy powstawania emocji niż mechanizmy pierwotne. Standardy Ja jako źródło emocji Reykowski (1975) wyróżnił standardy stanów normalnych i idealnych, z których pierwsze wyznaczają motywacje do utrzymania określonego stanu rzeczy, a drugie stymulują rozwój i wzrost, dzięki ambicjom podmiotu. Higgins (1987, 1998) dokonał podziału standardów Ja pożądanego na Ja powinnościowe i Ja idealne, co pociągnęło za sobą uruchomienie systematycznych eksperymentalnych badań nad regulacyjną rolą standardów obu rodzajów. Standardy powinnościowe są standardami pochodnymi od procesu socjalizacji (odpowiednik superego u Freuda): od oczekiwań, kar i nagród ze strony otoczenia. Niespełnienie ich prowadzi do negatywnych emocji, niezadowolenia z siebie i postanowienia poprawy. Spełnienie natomiast dostarcza umiarkowanie pozytywnych emocji, gdyż osiągany jest stan uznawany za normalny. Standardy idealne – rodzaj umiłowanych przez siebie wizji własnej osoby; spełnianie ich może napawać satysfakcją, dumą i radością, a niespełnianie – zawodem i rozczarowaniem Do standardów powinnościowych można odnieść reguły asymetrii negatywno-pozytywnej, podczas gdy do standardów idealnych – reguły asymetrii pozytywno-negatywnej (w pierwszym przypadku nadrzędna rola regulacyjna przypada emocjom negatywnym, a w drugim – emocjom pozytywnym). Pojęcia aksjologiczne jako źródło emocji Pojęcia aksjologiczne, takie jak sprawiedliwość czy tolerancja, wpływają na emocje i funkcjonowanie pod warunkiem: 1) Podmiot musi zrozumieć i zdefiniować je dla siebie. 2) Podmiot musi być zdolny do rozpoznawania desygnatów pojęcia w rzeczywistości, co zależy od stopnia złożoności aksjologicznej. 3) Aby miały znaczenie regulacyjne, pojęcia muszą być polubione (mieć konotacje afektywne), a dyrektywy postępowania wynikające z nich muszą być uznane za własne, co określamy jako emocjonalność aksjologiczną. Afektywne konotacje pojęć aksjologicznych sprawiają, że realizacji nadrzędnych wartości towarzyszy odczuwanie wzniosłości. Standardy aksjologiczne są źródłem procesów wartościowania i przeżywanych emocji nowych jakościowo. Możliwa staje się otwartość, szczerość, bezwarunkowa miłość do ludzi. Badania Pobrane przez Maks Daj ([email protected]) lOMoARcPSD|47606328