Problem wartości i wartościowania w procesie wychowania dziecka w rodzinie, Publikacje z Pedagogia

Pobierz Problem wartości i wartościowania w procesie wychowania dziecka w rodzinie i więcej Publikacje w PDF z Pedagogia tylko na Docsity! Paedagogia Christiana 2/36 (2015) – ISSN 1505-6872 Danuta Opozda* Lublin Problem wartości i wartościowania w procesie wychowania dziecka w rodzinie – niektóre kwestie w perspektywie metodologicznej Refleksja nad wartościami i procesem wartościowania wpisuje się szczególnie wyraźnie w problematykę aksjologiczną wychowania w rodzi- nie. Zagadnienie wartości jest wielokrotnie przedmiotem dyskusji i sporów o ich miejsce oraz udział w odniesieniu do wychowania oraz przedmiotem wielu badań w pedagogice. Wynika to między innymi z faktu, iż wartości określają cele wychowania i wyznaczają zachowanie zarówno wychowawcy, jak też wychowanka. Przyjęty system wartości, jako względnie trwały zbiór przekonań co do własnego sposobu postępowania i organizacji świata, wyra- ża się w przyjmowanych postawach wobec siebie i otoczenia zewnętrznego. Określa cele życiowe, sposoby ich realizacji, integruje motywację, a także wyznacza kierunki aktywności człowieka, w tym również aktywności wy- chowawczej. Jest to zatem problematyka istotna z punktu widzenia funkcjo- nowania jednostki, projektowania i urzeczywistniania procesu wychowania, ważna z punktu widzenia teorii czy praktyki wychowania. Jednocześnie jest to również problematyka złożona, wielowątkowa, o proweniencji filozoficz- * Dr hab. Danuta Opozda jest kierownikiem Katedry Pedagogiki Rodziny w Instytucie Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Adres: Instytut Pedagogiki KUL, ul. Droga Męczenników Majdanka 70, 20-325 Lublin; e-mail: [email protected] DOI: http://dx.doi.org/10.12775/PCh.2015.032 Danuta Opozda184 nej. Namysł i badania prowadzone w zakresie tej problematyki są użyteczne zarówno poznawczo, jak i społecznie, ukierunkowują bowiem na istotę rze- czywistości wychowawczej w procesie tworzenia o niej wiedzy oraz w po- dejmowaniu praktycznych rozwiązań. Problematykę wartości w odniesieniu do wychowania w rodzinie można rozważać wielopłaszczyznowo, pewnym spojrzeniem porządkującym może być spojrzenie subdyscyplinarne, a więc z perspektywy pedagogiki rodziny. W niniejszym artykule podejmuję próbę zarysu tych zagadnień, przyjmu- jąc metodologiczną perspektywę pedagogiki rodziny1. Warto jednak w tym miejscu zauważyć, że pojawiające się w tym obszarze kwestie i wątpliwości są udziałem nie tylko subdysycpilny, ale również pedagogiki jako dyscypli- ny wiedzy. Ponadto ich wspomniany „zarys” ma charakter bardziej ogólnego spojrzenia. W związku z tym po pierwsze jest propozycją wyeksponowania niektórych kwestii i nie pretenduje do jedynie słusznego. Po drugie jako pro- pozycja jest też formą zwrócenia uwagi, zwłaszcza początkujących badaczy, studentów, na wybrane kwestie, które można – należy – uwzględnić w anali- zach i badaniach wychowania w rodzinie. 1. Problematyka wartości i procesów wartościowania w wychowaniu w rodzinie – ujecie ogólne Problematykę wartości i procesów wartościowania można ująć umow- nie w odwołaniu do wstępnych, wprowadzających ustaleń, do ogólnych ujęć na temat udziału aksjologii w pedagogice oraz w odwołaniu do ujęć wąskich zjawisk i ich badań. Poniżej zatem przedstawiam kilka uwag jako ogólną re- fleksję w analizie wartości, jak też wartościowania w procesie wychowania w rodzinie. 1. Wstępne ustalenia w analizach aksjologicznej problematyki wycho- wania w rodzinie mogą wskazywać na dwa aspekty. Pierwszy implikuje zło- żone i zróżnicowane zagadnienia, które wpisują się w całościową proble- matykę aksjologii w pedagogice2. Ustalenia dotyczące problemu aksjologii 1 Danuta Opozda, „Subdyscyplinarny charakter pedagogiki rodziny. Kontekst metodo- logiczno-postulatywny”, w: Pedagogika rodziny. Podejście interdyscyplinarne, red. Janusz Mariański, Marek Marczewski (Gdańsk: Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, 2015), 15–41. 2 Marian Nowak, Pedagogiczny profil nauk o wychowaniu. Studium z odniesieniami do pedagogiki pielęgniarstwa (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012), 394 i nast. Problem wartości i wartościowania w procesie wychowania… 187 oraz sprawozdawczo-opisowej (ontologia porządku realnego)8. Umożliwia to pełniejszy opis fenomenu edukacji. W odniesieniu do rzeczywistości wychowania w rodzinie Mirosława Nowak-Dziemianowicz jest zdania, że w pedagogice są obecne trzy rodzaje dyskursu o rodzinie: normatywny, instrumentalno-techniczny i praktyczno- moralny. Autorka udziela priorytetu trzeciemu, uznając go za cenny z uwagi na rozumiejący wgląd w rodzinę, umożliwiający odczytywanie subiektyw- nych sensów i znaczeń. W dyskursie instrumentalno-technicznym koncep- cje rodziny inspirowane są przez teorie ekonomiczne. Teorie kosztów, teorie racjonalnego wyboru (indywidualizm, priorytet udzielany interesom osobi- stym, realizacja indywidualnych celów). Znaczenie i rola rodziny wyrażona jest jej użytecznością dla jednostki, społeczeństwa. Dyskurs normatywny, jak sądzi autorka, zawiera dychotomie związane z problemem normatywno- ści wiedzy o rodzinie na płaszczyźnie: epistemologicznej (dychotomia: opis a wartościowanie rzeczywistości), sensu zaangażowania (spór normatywno- ści: między porządkiem praktyczności a porządkiem teoretyczności) oraz na płaszczyźnie aksjologicznej (trudne są rozgraniczenia między porządkiem etycznym – otwarcie na wartości – a porządkiem ideologicznym – roszcze- nie praw do jedynej słuszności)9. Potrzeba i rola normatywności w uprawianiu pedagogiki wyraźnie pod- niesiona została przez Stefana Kunowskiego i takie rozumienie znalazło kontynuację u współczesnych badaczy10. Dla ustalenia faktów wychowaw- czych pedagogika sięga do czterech źródeł. Pierwsze to praktyka wycho- wawcza mająca miejsce w różnych środowiskach wychowawczych, to praca z wychowankami w różnym wieku i różnej sytuacji życiowej. Jest to bez- pośredni kontakt z rzeczywistością wychowawczą, to źródło wiedzy prak- tycznej o oddziaływaniu wychowawczym (pedagogika praktyczna). Drugim źródłem jest bierne doświadczenie pedagogiczne, badanie zjawisk wycho- wawczych poprzez refleksję i dedukcję oraz weryfikację hipotez głównie w modelu badań indukcyjnych. To wiedza empiryczna o tym, co dzieje się w procesie wychowania i rozwoju dziecka, o przebiegu, przyczynach oraz 8 Roman Schulz, Wykłady z pedagogiki ogólnej, t. I: Perspektywy światopoglądowe w wychowaniu (Toruń: Wydawnictwo UMK, 2003). 9 Mirosława Nowak-Dziemianowicz, Doświadczenia rodzinne w narracjach. Interpre- tacje sensów i znaczeń (Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002). 10 Zob.: Stefan Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki (Warszawa: Wydawnic- two Salezjańskie, 2001); Marian Nowak, Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej (Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1999), 361–363. Danuta Opozda188 skutkach procesu wychowania (pedagogika eksperymentalna i opisowa). In- nym źródłem są teorie: biologiczne, psychologiczne, socjologiczne, filozo- ficzne (pedagogika czysta, teoretyczna, wiedza teoretyczna wyjaśniająca ca- łościowe widzenie faktów rzeczywistości wychowania). W ustalaniu faktów wychowawczych ważnym (czwartym) źródłem jest też filozofia wartości, idee społeczno-polityczne, kultury, sztuki. To wiedza normatywna o celach, ideałach, wartościach, ocenach wychowania (pedagogika normatywna). Zagadnienie wartości i wartościowania, obecne na ogólnym poziomie refleksji, jest widoczne zatem w preferencji lub marginalnym traktowaniu podejścia normatywnego w uprawianiu pedagogiki jako dyscypliny wiedzy i jej poszczególnych dyscyplin, a więc również pedagogiki rodziny. Przyję- cie określonego stanowiska wobec miejsca, jak też roli wartości jest ważne w procesie wartościowania różnorakich zjawisk i zdarzeń związanych z wy- chowaniem w rodzinie w wymiarze rozwoju teorii oraz praktycznych działań diagnostycznych, profilaktycznych i terapeutycznych. Zobowiązuje badacza do konsekwencji w działalności poznawczej zmierzającej do opisu, wyja- śniania, rozumienia i interpretacji rzeczywistości wychowania w rodzinie. Respektowanie normatywności w opisie rzeczywistości wychowania w ro- dzinie wyraża się w akceptacji oraz przyjęciu podejścia określanego jako normatywno-aksjologiczne, ontologii porządku normatywnego (perspekty- wa oceniająco-normatywna) i wiedzy normatywnej czy też formy dyskursu normatywnego. 2. Problem wartości i procesów wartościowania w wychowaniu w rodzinie – wąskie zjawiska i badania Podejmując refleksję nad problemem wartości i wartościowania w pro- cesie wychowania w rodzinie w bardziej wąskim ujęciu, można, znów wy- biórczo i fragmentarycznie, wskazać na kilka kwestii: 1. W ustalaniu badania wartości w odniesieniu do wychowania w ro- dzinie kluczowym problem jest problem obiektywizmu i subiektywizmu ak- sjologicznego. Problem należy do klasy problemów interdyscyplinarnych, chociaż najgłębszą analizę zyskuje na gruncie filozofii. Przyjęcie obiektywi- zmu aksjologicznego (Platon, Arystoteles, Tomasz z Akwinu, Maks Schel- ler) oznacza uznanie faktu, że wartości są poznawane i istnieją niezależnie od podmiotu poznającego, gdyż są cechami przynależącymi przedmiotowi. Dla pedagogiki utrzymanie obiektywistycznego porządku istnienia wartości jest kluczowe z punktu widzenia budowania teorii wychowania niezależnej Problem wartości i wartościowania w procesie wychowania… 189 od orientacji ideologicznych11. W tym kontekście możemy mówić o aksjo- logicznych podstawach wychowania w rodzinie i w innych środowiskach wychowawczych. Niemniej jednak, gdy celem poznawczym staje się mię- dzy innymi określenie subiektywnych znaczeń, systemów wartości, kiedy chodzi o poznanie świata przeżyć, motywacji i celów pojedynczego czło- wieka czy jakiejś społeczności, wówczas w badaniach zyskuje akceptację stanowisko respektujące subiektywizm. Wartość rozumiana jest jako cecha przedmiotu nadana przez podmiot poznający. Związana jest z doznawany- mi emocjami i przeżyciami. Coś staje się wartościowe z punktu widzenia konkretnego człowieka. Jest ważne zawsze dla kogoś i w jakimś stopniu, w sposób pośredni lub bezpośredni zaspakaja jego potrzeby12. Jest też ważne dla jakiejś społeczności, grupy. Uruchamia motywację do działania i określa jego kierunki, wyznacza cele działań oraz nadaje im sens. Ponieważ subiek- tywne systemy wartości i procesy wartościowania pełnią bazowe funkcje w regulacji zachowań także w przestrzeni wychowania, w związku z tym jest to poznawczo i społecznie ważny obszar analiz. 2. W odniesieniu do wychowania w rodzinie systemy wartości, proce- sy wartościowania są znaczącym przedmiotem badań. Wiele interesujących zagadnień pojawia się w tym kontekście, jak chociażby: cele wychowania określane poprzez uznawane przez rodziców wartości, wychowanie w ro- dzinie do wartości, warunki internalizacji wartości, nadawanie znaczeń w rodzinie, systemy wartości a inne zjawiska życia małżeńsko-rodzinnego, specyfika przekazu wartości w rodzinie wobec innych środowisk wycho- wawczych13. Analiza miejsca i udziału systemu/ów wartości w procesie wy- chowania w rodzinie badawczo ujmowana może być na poziomie społecz- nym i jednostkowym. Pierwszy ukierunkowuje na poznawanie mentalności aksjologicznej grup, badanie powszechnych przekonań, różnorodności war- tości w przestrzeni społecznej i ich intersubiektywne podzielanie oraz prze- kaz. W tym sensie można mówić przykładowo o orientacjach wychowaw- czych związanych z promowaniem określonych wartości w danej kulturze14, o zmienności i trwałości wartości, o transformacjach wartości, szczególnie 11 Urszula Morszczyńska, Normy w pedagogice. Aksjologiczne i metodologiczne wyznacz- niki statusu zadań o powinnościach (Kraków: Księgarnia Akademicka, 2009). 12 Janusz Gajda, Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność (Lublin: Wy- dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1997). 13 Zob. Opozda, „System”, 106. 14 Barbara Harwas-Napierała, „Zmiany w funkcjonowaniu rodziny i ich konsekwencje dla rozwoju rodziców”, w: Rodzina a rozwój człowieka dorosłego, red. Barbara Harwas-Napierała (Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2003), 11–17. Danuta Opozda192 ponowania niektórych kwestii, które warto uwzględnić w analizach czy badaniach wychowania w rodzinie. Jest też formą zwrócenia na nie uwagi, zwłaszcza wśród początkujących badaczy. Słowa kluczowe: rodzina; wychowanie; wartości; pedagogika rodziny. Bibliografia Gajda, Janusz. Wartości w życiu człowieka. Prawda, miłość, samotność. Lublin: Wy- dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1997. Harwas-Napierała, Barbara. „Zmiany w funkcjonowaniu rodziny i ich konsekwencje dla rozwoju rodziców”. W: Rodzina a rozwój człowieka dorosłego, red. Barbara Harwas-Napierała, 11–25. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2003. Kukołowicz, Teresa. „Wprowadzenie. Możliwości integracji wiedzy o rodzinie”. W: Z badań nad rodziną, red. Teresa Kukołowicz, 9–11. Lublin: Redakcja Wydaw- nictw KUL, 1984. Kunowski, Stefan. Podstawy współczesnej pedagogiki. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie, 2001. Morszczyńska, Urszula. Normy w pedagogice. Aksjologiczne i metodologiczne wy- znaczniki statusu zadań o powinnościach. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2009. Nowak, Marian. Pedagogiczny profil nauk o wychowaniu. Studium z odniesieniami do pedagogiki pielęgniarstwa. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2012. Nowak, Marian. Podstawy pedagogiki otwartej. Ujęcie dynamiczne w inspiracji chrześcijańskiej. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL, 1999. Nowak-Dziemianowicz, Mirosława. Doświadczenia rodzinne w narracjach. Inter- pretacje sensów i znaczeń. Wrocław: Wydaw. Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002. Opozda, Danuta. „Fenomenologiczno-hermeneutyczna perspektywa badań nad ro- dziną”. W: Pedagogika społeczna wobec problemów współczesnej rodziny. Polska pedagogika społeczna na początku XXI wieku, red. Małgorzata Cicz- kowska-Giedziun, Ewa Kantowicz, 15–28. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, 2010. Opozda, Danuta. „Subdyscyplinarny charakter pedagogiki rodziny. Kontekst me- todologiczno-postulatywny”. W: Pedagogika rodziny. Podejście interdyscy- plinarne, red. Janusz Mariański, Marek Marczewski, 15–41. Gdańsk: Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, 2015. Problem wartości i wartościowania w procesie wychowania… 193 Opozda, Danuta. „System wartości rodziców drogą wychowania w rodzinie – za- rys refleksji nad badaniami”. W: Wartość życia a wychowanie. W 20 rocznicę encykliki Jana Pawła II Evangelium vitae, red. Magdalena Parzyszek, Danuta Opozda, Barbara Kiereś, 101–113. Lublin: Katedra Pedagogiki Rodziny Insty- tutu Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Wy- dawnictwo Episteme, 2015. Schulz, Roman. Wykłady z pedagogiki ogólnej, t. I: Perspektywy światopoglądowe w wychowaniu. Toruń: Wydawnictwo UMK, 2003. Stępień, Antoni. Elementy filozofii. Lublin: RW KUL, 1980. Stróżewski, Władysław. W kręgu wartości. Kraków: Znak, 1992. Śliwerski, Bogusław. „Cztery orientacje badawcze w teoriach wychowania”. W: Pe- dagogika. Podręcznik akademicki, t. 2, red. Zbigniew Kwieciński, Bogusław Śliwerski, 28–50. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003. Wilk, Józef. Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane. Lublin: Katedra Pedagogi- ki Rodziny, Wydawnictwo Poligrafia Salezjańska, 2002.