Pobierz Problematyka przestępczości zorganizowanej i więcej Notatki w PDF z Historia tylko na Docsity!
Agnieszka Miczkowska
Problematyka przestępczości zorganizowanej
1. Geneza przestępczości zorganizowanej Początki zorganizowanej przestępczości sięgają, zgodnie ze źródłami historycznymi, początku XIX w. Zjawisko to swoje korzenie znajduje w południowych Włoszech, dokładnie w Sycylii, gdzie narodził się swoisty światowy wzorzec przestępczości zorganizowanej – mafia , będąca w opinii publicznej najdoskonalszą, a w ocenie doktryny prawniczej pierwotną formą działalności przestępczej. Istnieją jednak źródła, według których początku kształtowania się struktur dzisiejszej zorganizowanej przestępczości szukać należy XIII wieku^328. Te pierwotne formy miały za zadanie ochronę ludności feudalnej Europy przed atakami i nadużyciami obcych wojsk, a także przed powszechnie grasującymi wówczas (głównie w południowej Francji i Niemczech) tzw. Raubritterami^329 ), którzy napadali na miejscową ludność, palili domy, kradli cały dorobek życia. Formą obrony przed „upadłymi” rycerzami miały być zrzeszenia, łączące siły napadanych. Gromadzono wówczas broń, atakowano rycerzy–rozbójników, w znacznej liczbie przypadków zabijano napastników. Wskazuje się na nie jako na początek kształ- towania zorganizowanych grup przestępczych, ponieważ przypominają one późniejsze mafie – z jednej strony dokonywały działań zabronionych przez prawo, ale z drugiej strony tak naprawdę nie były zwalczane przez władze. Ówczesna władza okresu rozdrobnienia feudalnego była zbyt słaba, by skupiać się na ściganiu Raubritterów. Ci z kolei ukrywali się, przede wszystkim na terenach górzystych, co znacznie utrudniało działania zmierzające do ich wykrycia. Organizacje powoływane do obrony przed nimi były więc formą samopomocy, stanowiącą wyraz jedności społeczeństwa^330. W istocie władzy nie zależało na ich zwalczaniu, skoro wyręczały ją w ściganiu i zwalczaniu rycerzy– rabusiów, łagodząc w ten sposób nastroje społeczne. E. Pływaczewski
(^328) E. Pływaczewski, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie w Europie
Zachodniej (ze szczególnym uwzględnieniem Republiki Federalnej Niemiec) , Warszawa 1992, s. 10. (^329) Z niemieckiego: der Ritter – „rycerz”, der Raub – „rabunek”. (^330) K. Mońko, Rycerze–rabusie w XIV i XV wieku , wyd. Petrus 2009; Z. Rau,
Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie , Kraków 2002, s. 32.
sugeruje nawet, że wskutek dalszej ewolucji właśnie te pierwotne organizacje doprowadziły do powstania mafii na Sycylii^331. Brak jednak w piśmiennictwie jednoznacznego określenia Raubritterów jako zorganizowanych grup przestępczych. Można by się jednak zastanowić, czy faktycznie również oni nie byli taką pierwotną grupą przestępczą. Nierzadko bowiem Raubritterzy działali wspólnie, w porozumieniu atakując ludność, stosując powszechnie przemoc, a wszystko zmierzało do celu zdobycia zysku i posłuchu wśród napadanych. Rodowód pojęcia „mafia” ciągle budzi w piśmiennictwie wiele wątpliwości i sporów. G. Gellert, badający zjawisko mafii, wskazuje, że geneza pojęcia jest niewyjaśniona^332. Dla zawężenia kręgu poszukiwa- nych znaczeń należałoby niewątpliwie przyjąć, że pojęcie to wywodzi się od jakiegoś określenia, używanego we Włoszech, ale nawet takie założenie stwarza szereg problemów. Słowo „mafia” może bowiem pochodzić od słów: maafir (nazwisko dynastii arabskiej panującej w Palermo), mahias (bezczelne zachowanie), maha (kamieniołomy, będące schronieniem tzw. banitów, czyli osób ściganych przez prawo)^333 , muafah (obrona, bezpieczeństwo), marfa (kryjówka, tajemnica), a nawet od pierwszych słów zdań, tj.: Morte Alla Francia, Italia anela („Śmierć Francuzom, odetchnij Italio” – słowa wypowiadane w trakcie masakry Francuzów znanej jako „sycylijskie nieszpory”) oraz Mazzini autorizza furti, incendi ed avvelenamenti („Mazzini pozwala kraść, podpalać i truć”, które miał wypowiedzieć Garibaldi w 1860 r., lądując w Marsylii wraz z „czerwonymi koszulami”)^334. Każde z tych znaczeń pozostaje w pewnym związku z cechami mafii. Kiedy w XIX w. we Włoszech, ciągle podzielonych na szereg państewek, rozpoczął się proces kształtowania nowoczesnej państwowości (centralizacja władzy, zakończona zjednoczeniem państwa w 1859 r.), Sycylia, oddalona znacznie od samego centrum państwa, początkowo pozostawała poza zasięgiem zachodzących zmian. Lokalne władze, silnie wspierane przez miejscową arystokrację, niechętną
(^331) E. Pływaczewski, op. cit. , s. 11 i n. (^332) G. Gellert, Mafia , Warszawa 1983, s. 9 i n. (^333) W. Mądrzejowski, Przestępczość zorganizowana. System zwalczania ,
Warszawa 2008, s. 11 i n. (^334) R. Rychlik, Zarys włoskiej koncepcji walki z organizacjami mafijnymi , Prok. i
Pr. 1998, nr 6, s. 143 i n.; M. Anne, M. Bonucci, Historia mafii , Warszawa 2001, s. 9 i n.; Z. Rau, op. cit ., s. 31 i n.
braku możliwości odstąpienia. Choć procedura ta może wydawać się przestarzała, to należy koniecznie zwrócić uwagę na to, że w zbliżonej postaci zachowała się nawet do końca XX w. Warto dodać, że więzy krwi odgrywały bardzo dużą rolę – najsłynniejsze mafie sycylijskie to przede wszystkim rodziny z jednym z ich członków na czele. Nie wykluczało to oczywiście budowania struktur z udziałem osób trzecich, rodzina jednak stanowiła rdzeń organizacji mafijnej^336. Sycylijska mafia właściwie od początku jej istnienia stosowała przemoc. Pozwalało to nie tylko osiągnąć cele zewnętrzne organizacji – zdobycie posłuchu i wpływów u ludzi spoza grona członków, ale także była istotnym elementem utrzymania dyscypliny, czyli odnosiła się do celów wewnętrznych^337. Do podstawowych reguł wykształconych w ramach mafii sycylijskiej należały również nakaz zemsty na sprawcy, który naruszył honor rodziny ( vendetta ), oraz nakaz milczenia, zwłaszcza w ramach współpracy z wymiarem sprawiedliwości, co łączyło się z nakazem powściągliwości w słowach ( omerta )^338. Sycylijski model zorganizowanej przestępczości ograniczał się do jednego celu – ochrony interesów swoich członków, był pewną formą samopomocy, wyrosłą na gruncie zapotrzebowania społeczności na silną i skuteczną władzę^339. Dążył do tego m.in. przez uzyskanie wpływu na władzę w państwie, zarówno w sposób bezpośredni (np. w wyborach municypalnych w Palermo w 1925 r. brało udział siedmiu szefów rodzin mafijnych), jak i pośrednio (przez uzyskiwanie wpływu na elity rządzące dla tworzenia prawa korzystnego dla mafii)^340. Nie dążyły one od początku do uzyskania zysków. Taki cel pojawił się dopiero z czasem. Stąd wyróżnia się tzw. starą mafię (pełniła funkcje społecznie użyteczne) i nową mafię (jedynym celem był jak najwyższy zysk w jak najkrótszym czasie, realizowany od końca lat 50. XX w. przez działalność heroinową, natomiast inne formy działalności, np. przemyt samochodów, tzw. działalność nocna, kradzieże, uprowadzenia itp., stały się tylko
(^336) Ibidem , s. 12 i n. (^337) Ibidem , s. 16., Z. Rau, op. cit ., s. 37. (^338) W. Mądrzejowski, op. cit. , s.16. (^339) W. Filipkowski, Zwalczanie przestępczości zorganizowanej w aspekcie
finansowym , Kraków 2004, s. 29. (^340) W. Mądrzejowski, op. cit. , s. 13 i n.
dodatkowym źródłem dochodów)^341. Klasyczna zorganizowana przestępczość, a tak można określić mafię sycylijską, doznała modyfikacji w innych krajach. Jedną z najistotniejszych odmiennych form jest tzw. organized crime , czyli w dosłownym tłumaczeniu „zorganizowana przestępczość”, wykształcona w Stanach Zjednoczonych, dokładnie w Chicago, określana mianem mafii amerykańskiej^342. Wykształciła się z mafii sycylijskiej, gdy pod wpływem faszyzmu włoskiego mafiosi zaczęli emigrować – najpierw do Afryki Północnej, głównie Tunezji, a następnie do USA. Specyficzne warunki społeczne, zwłaszcza masowa imigracja i trudności asymilacyjne nie tylko Włochów, ale również Irlandczyków czy Żydów, były korzystne dla rozkwitu odpowiednika mafii sycylijskiej, zwłaszcza organizacji Cosa Nostra. Choć założycielami były głównie włoskie grupy przestępcze, to jednak Cosa Nostra to twór typowo amerykański, kwalifikowany jako organized crime , a nie mafia. Można stwierdzić, że mafia amerykańska to twór kolejnego etapu rozwoju mafii na świecie. Organizacje przestępcze w Stanach Zjednoczonych przestały przywiązywać rolę do więzów etnicznych jej członków, nierzadko do swoich kręgów przyjmowali dotychczasowych przestępców, dających gwarancję skuteczności podejmowanych przez nich działań (zastraszanie, zabójstwa, rabunki, napady). Ponadto organizacje zaczęły przypominać w swej strukturze duże i dobrze prosperujące przedsiębiorstwa, a nie inicjatywy typowo społeczne. Stąd też można spotkać takie określenie jak sieć przestępcza ( criminal network )^343 , co ma wskazywać na szereg powiązań wewnętrznych i zewnętrznych organizacji. Organized crime nie dbały o władzę, ale o zysk, byle był on jak największy i jak najszybszy. Dlatego też nie bez znaczenia dla rozwoju przestępczości zorganizowanej w USA była powszechna prohibicja, wprowadzona 17 stycznia 1920 r. Zakaz produkcji i sprzedaży alkoholu nie szedł w parze z zapotrzebowaniem ludności na ten artykuł. Zręcznie wykorzystały to organizacje przestępcze, przejmując zakazany rynek produkcji, przemytu i handlu alkoholem. Dało to ogromne zyski w dość krótkim czasie. Dla osiągnięcia takiego zysku niezbędne stały się jednak pomocnicze środki takie jak przekupstwo, rekety za ochronę, pranie brudnych pieniędzy (stąd właśnie (^341) E. Pływaczewski, op. cit. , s.13 i n.; Z. Rau , op. cit ., s. 33 i n. (^342) A. Michalska-Warias, Przestępczość zorganizowana i prawnokarne formy jej
przeciwdziałania , Lublin 2006, s. 72 i n. (^343) W. Filipkowski, op. cit. , s. 36 i n.
pomysłów i rozwiązań, można powiedzieć – ciągłe pozostawanie o krok przed organami ścigania. W związku z taką koniecznością zorganizowana przestępczość stale ewoluuje. Tworzenie jednej, uniwersalnej, ogólnej definicji nie tylko jest bardzo trudne, ale wręcz niewskazane – utrudniałoby organom ścigania wykrywanie i zwalczanie zorgani- zowanych grup przestępczych, ograniczając każdorazowo ich rodzaje do tych ściśle określonych przez ustawodawcę. Nie oznacza to jednak zupełnego braku potrzeby tworzenia definicji na gruncie doktryny czy orzecznictwa. Każdorazowe wskazanie zakresu tego pojęcia wyznacza granice działania organów ścigania i pozwala lepiej zrozumieć strukturę i metody działań zorganizowanych grup przestępczych, czego skutkiem jest tworzenie coraz lepszych systemów zwalczania. Ma to również znaczenie dla prowadzenia badań kryminologicznych w tym zakresie. Nie powinno więc dziwić, że w piśmiennictwie znaleźć można różne definicje „przestępczości zorganizowanej”. Różnorodność ta wiąże się ściśle z wieloma aspektami przestępczości zorganizowanej, a poszczególne definicje ujmują z reguły jakiś jeden lub kilka aspektów^348. Pod koniec lat 70. A. Bequai w swojej monografii Przestępczość zorganizowana. Piąta władza podjął się przeglądu ówczesnych definicji i wskazał, że rodzaj definicji zależy od punktu widzenia autora. W ten sposób wyróżnił definicje pochodzące od przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości, od kryminologów, od byłych członków zorganizowanych grup przestępczych oraz od ekonomistów^349. Na potrzeby niniejszego opracowania wyróżnić należy dwa modele tworzenia definicji „przestępczości zorganizowanej” – model amery- kański i model europejski. Pierwszy z nich używa pojęcia dla określenia największych lub najpoważniejszych grup przestępczych, pomijając mniejsze organizacje, z reguły nastawione na popełnianie kilku przestępstw, by później ulec rozwiązaniu. Natomiast model europejski
(^348) Ibidem , s.33. (^349) A. Bequai wskazał, że definicje przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości
charakteryzują się zwracaniem uwagi na konspiracyjność zjawiska i hierarchiczną strukturę, a sposobem na ich zwalczanie ma być zwalczanie kierownictwa; definicje kryminologów charakteryzuje różnorodność postrze- gania zjawiska; definicje byłych członków grup przestępczych ujmuje autor ten głównie jako pierwowzór definicji przedstawicieli wymiaru sprawied- liwości, natomiast definicje ekonomistów wskazują na niszczenie przez to zjawisko wolnej konkurencji w celu zdobycia monopolu na rynku.
próbuje wypełnić tę lukę, tworząc takie definicje, które szeroko obejmą działania przestępcze określane mianem „zorganizowanej działalności przestępczej”^350. Jednym z pierwszych teoretyków, który zaczął posługiwać się pojęciem „zorganizowanej przestępczości”, był kryminolog amerykański E.H. Sutherland. Organizacje przestępcze rozumiał szeroko, zarówno jako sformalizowane związki, ze zhierarchizowaną strukturą, zorganizowane pod przywódcą i oparte na podziale zadań, jak i niesformalizowane porozumienia, mające wspólne interesy i poglądy. Wyróżniał cztery formy takiego porozumienia: 1) grupy robocze (podział pracy, uznane przywództwo), 2) podziemie przestępcze (wzajemne porozumienie i ochrona z powodu wspólnej wrogości wobec prawa), 3) syndykaty przestępne (zajmujące się głównie hazardem, prostytucją i nielegalną sprzedażą alkoholu) i 4) współpracę (porozumienie poprzednich grup z organami władzy stojącymi na straży prawa)^351. Pojęcie stworzone przez Sutherlanda nie należy do zakresowo najszerszych. Szerszą definicję podaje J.A. Inciardi. Dla niego przestępczość zorganizowana to, obok przestępczości profesjonalnej i ciężkiej przestępczości profesjonalnej, element tzw. przestępczości zawodowej ( vocational crime ), czyli każdego zachowania, podejmo- wanego jako kariera zawodowa w celu uzyskania stałego dochodu. Organized crime to z kolei „przedsięwzięcie ekonomiczne nastawione na zysk ekonomiczny przy pomocy działań nielegalnych”, mające następujące cechy: hierarchiczną strukturę, kontrolę różnych organizacji i obszarów geograficznych, stosowanie przemocy (zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej), nietykalność ze strony organów władzy, duże zyski^352. Rozbudowaną definicję przedstawia w swoim dziele Organized crime H. Abadinsky, kryminolog amerykański, który spojrzał na zjawisko przestępczości zorganizowanej globalnie, z punktu widzenia wszelkich grup przestępczych działających na całym świecie. Dla Abadinsky’ego przestępczość zorganizowana to działalność nieideologiczna, będąca porozumieniem kilku osób pozostających w bliskich relacjach społecznych i zrzeszonych na zasadzie ekskluzywnego członkostwa, zorganizowana hierarchicznie, działająca w celu osiągnięcia zysków i
(^350) A. Michalska-Warias, op. cit. , s. 38 i n. (^351) Ibidem , s. 30. (^352) Ibidem , s. 34.
grupy, 2) tłum, 3) gangi młodzieżowe lub dorosłych, 4) działania nielegalne w legalnych korporacjach^356. Zorganizowana przestępczość to nie tylko duże grupy o zasięgu krajowym czy międzynarodowym, ale także mniejsze, np. gangi młodzieżowe. W taki sposób system amerykański nie ujmuje pojęcia organized crime. Sposobem rozwiązania problemu polegającego na zdefiniowaniu pojęcia „przestępczości zorganizowanej” może być rezygnacja z poszukiwania klasycznej definicji na rzecz stworzenia definicji fenomenologicznej, czyli przez wskazanie cech charakterystycznych. Analizując definicje budowane w Europie, nie tylko w poszczególnych krajach, ale także na gruncie międzynarodowym, można zauważyć pewne tendencje w rozumieniu przestępczości zorganizowanej. Na tej podstawie należy stwierdzić, że przestępczość zorganizowana w Europie charakteryzuje się: 1) współdziałaniem zawsze więcej niż jednej osoby;
- zorganizowaniem; 3) hierarchiczną strukturą wewnętrzną; 4) plano- wością i podziałem zadań; 5) trwałością działania; 6) nastawieniem na popełnianie przestępstw; 7) popełnianiem przestępstw; 8) przemocą; 9) celem zdobycia władzy lub zysków; 10) licznymi strefami wpływów; 11) wymiarem międzynarodowym; 12) hermetycznością zewnętrzną i wewnętrzną; 13) monopolizacją rynku; 14) legalizowaniem nielegalnych zysków. Ad 1) Przestępczością zorganizowaną nigdy nie będzie działalność jednoosobowa, nawet gdy realizuje te same cele za pomocą tych samych środków. Z reguły wskazuje się na konieczność współdziałania co najmniej 3 osób^357. Wyrazem współdziałania jest uprzednie porozu- mienie, stąd należy wykluczyć sytuację, gdy kilka osób dokonuje tego samego czynu, ale każdy niezależnie od pozostałych. Ad 2) Cecha zorganizowania, zawsze współwystępująca ze słowem „przestępczość” określa omawiane zjawisko. Jednak ustawodawcy europejscy nigdy nie wskazali, co oznacza, że przestępczość ma być „zorganizowana”, pozostawiając to zadanie doktrynie. Dokonując
(^356) A. Michalska-Warias, op. cit. , s. 38. (^357) Tak w definicjach: niemieckiej Komisji AG-Kripo z 1973 r. (większa liczba
osób), unijnej Wspólnej Grupie Roboczej Wymiaru Sprawiedliwości i Policji ds. Ścigania Karnego Przestępczości Zorganizowanej z 1990 r. (3 osoby), Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej z Palermo z 2000 r. (3 osoby), Komisji Europejskiej, Rady Europy i Europolu (3 osoby).
wykładni językowej, W. Filipkowski zwraca uwagę na dwa ujęcia „zorganizowania” – funkcjonalne (czyli zorganizowanie popełnienia poszczególnych przestępstw) oraz strukturalne (swoiste zaplecze działalności – organizacja wyposażona w hierarchiczne pod- porządkowanie oraz środki do dokonywania poszczególnych czynów)^358. Cechę zorganizowania należałoby rozumieć szeroko. Zorganizowaną przestępczość charakteryzuje bowiem zarówno to, że grupa ma pewną nieprzypadkową strukturę wewnętrzną, składa się ze ściśle dobranej rzeszy członków, popełnianie poszczególnych przestępstw jest starannie przygotowane (czyli zorganizowane co do miejsca, czasu, podziału zadań, wykorzystywanego sprzętu), jest nastawiona na dłuższe działanie, daleko wykraczające w przyszłość, co oznacza jej trwałość. Ad 3) Z reguły zorganizowane grupy przestępcze działają na zasadzie centralnego kierownictwa, któremu podporządkowana jest reszta członków, natomiast ci członkowie także zazwyczaj pozostają w hierarchii. W ten sposób kształtują się całe struktury wzajemnych podporządkowań i zwierzchności. Jest to wyjaśnione hermetycznością organizacji oraz wzmożoną ochroną członków przed organami ścigania. Poszczególni zwierzchnicy kontaktują się tylko z im podporządkowanymi członkami oraz ze swoimi zwierzchnikami. Taką strukturę określa się czasem jako liniową. Zdarzają się jednak takie grupy, które zorganizowane są na zasadzie równorzędności członków, bez wyraźnego centrum (tzw. struktury siatkowe), lub takie, w których jest tylko jedno centrum wspólne dla wszystkich członków, którzy pomiędzy sobą pozostają równorzędni (tzw. struktury gwiaździste)^359. Ad 4) Każdy z członków grupy pełni ściśle określoną funkcję, a w trakcie akcji przestępczych jest odpowiedzialny za określone działania szczegółowo zaplanowane, najczęściej na podstawie posiadanych kompetencji lub umiejętności^360. Ad 5) Działanie zorganizowanej grupy przestępczej powinno być nastawione na dłuższy czas lub nawet na czas nieokreślony. Takie wskazania znaleźć można zarówno w definicjach poszczególnych państw, jak i w Konwencji z Palermo w ramach ONZ, w ramach Rady Europy, Komisji Europejskiej oraz Europolu. (^358) W. Filipkowski, op. cit. , s. 40 i n. (^359) K. Bułat, P. Czarniak, A. Gorzelak, Kryminologia , Warszawa 2007, s. 110. (^360) Według definicji AG-Kripo podział zadań ma być świadomy i zamierzony na
dłuższy czas.
brudnych pieniędzy, produkcja i handel bronią, fałszerstwa, rynek prostytucji, przestępstwa giełdowe, nielegalny hazard, przestępczość nuklearna, przestępczość komputerowa i inne. Ad 8) Jednym z podstawowych środków działania jest wykorzystywanie przemocy. Wyróżnia się przemoc wewnętrzną, czyli stosowanie jej jako środka dyscyplinującego członków, oraz przemoc zewnętrzną, stosowaną jako środek zastraszania przeciwników oraz realizacji własnych celów^366. Ad 9) Chęć zdobycia władzy lub zysków to jedna z podstawowych cech zorganizowanych grup przestępczych^367. Zorganizowane grupy dążą do uzyskania władzy (lub choćby jak największego wpływu na nią) lub zysków, przy czym charakterystyczne dla nich jest to, że mają być jak największe w jak najkrótszym czasie. To właśnie tłumaczy, dlaczego grupy skupiają się na pewnych kategoriach działalności, a inne pomijają. Dokonując wyboru źródła swoich dochodów, właściwie zawsze dostosowują się do potrzeb rynku. Działanie zorganizowanych grup przestępczych wiąże się z występowaniem zapotrzebowania na takie dobra lub usługi, które są zabronione (narkotyki, broń, alkohol w okresie prohibicji w latach 20. XX wieku w USA), lub takie, które są zbyt drogie (samochody). Sprzyja to rozwijaniu zjawiska czarnego rynku. Ad 10) Zorganizowane grupy zawdzięczają swój sukces przede wszystkim porozumieniu z wieloma wpływowymi osobami, zwłaszcza z przedstawicielami organów władzy, wymiaru sprawiedliwości, organów ścigania, prezesami banków, adwokatami. Prezydencka Komisja ds. Badań Przestępczości Zorganizowanej w USA wskazała, że zorganizowane grupy działają na zasadzie wzajemnego powiązania członków grup, protektorów (zabezpieczających i ochraniających grupę od zewnątrz) i osób o specjalistycznej wiedzy^368. Grupy te charakteryzuje silny wpływ na politykę. Środkiem do realizacji pozostaje korupcja oraz wykorzystywanie strachu. Ad 11) Działające obecnie zorganizowane grupy mają z reguły międzynarodowy zasięg działania, nie ograniczając się do działania w
(^366) W. Mądrzejowski, op. cit. , s. 16 i n. (^367) Tak: Komisja Europejska; Konwencja z Palermo wskazuje, że celem ma być
uzyskanie pośrednio lub bezpośrednio korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej; część doktryny wyraźnie zastrzega, że celem dzisiejszej działalności zorganizowanej jest tylko zysk, tak: Z. Rau. op. cit ., s. 59. (^368) Ibidem , s. 44.
jednym państwie. O skali tego zjawiska świadczy prawo między- narodowe, np. Konwencja z Palermo, a także inicjatywy Rady Europy czy Europolu. Ad 12) Hermetyczność zewnętrzna i wewnętrzna należy do jednych z podstawowych cech zorganizowanych grup przestępczych^369. Grupy nie są otwarte dla wszystkich. Choć rytuał przyjęcia nie przybiera już takiej formy, jak w początkach istnienia mafii sycylijskiej, to jednak dobór członków jest bardzo staranny. Tylko wyselekcjonowane osoby mogą stać się członkami grup, z reguły zasłużone w pewnych działaniach i już na samym początku sprawdzone przez grupę, zwłaszcza co do ich lojalności. Natomiast hermetyczność wewnętrzna oznacza, że poszczególni członkowie nie znają innych, pozostając w kontakcie tylko ze ściśle określonymi osobami, będącymi łącznikami między nimi a innymi osobami. Ad 13) Organizacje przestępcze dążą do zmonopolizowania określonego rynku przez wyeliminowanie konkurencji. Właśnie w tym celu wykorzystują takie środki jak przemoc, haracze, porwania, korupcję, szantaże^370. Ad 14) Jednym z głównych problemów grup zorganizowanych jest uzyskiwanie nielegalnych dochodów. Takimi środkami trudno posługiwać się w obrocie, nie zwracając uwagi organów ścigania i organów podatkowych oraz kontroli skarbowej. Dlatego grupy dokonują legalizacji nielegalnych środków (tzw. pranie brudnych pieniędzy). Procedura ta jest z reguły długotrwała i skomplikowana. Wyróżnić można kilka jej etapów. W pierwszej kolejności nielegalne kwoty pieniężne lub inne wartości majątkowe są wywożone do miejsc, w których będzie utrudnione ich odszukanie (dyslokacja kapitału), najczęściej wywożone są za granicę. Wykorzystuje się do tego przemyt, dokonuje się transferu dóbr luksusowych, zawiera się między grupami umowy kompensacyjne (wzajemne potrącanie długów). Drugim etapem, najbardziej ryzykow- nym, jest wprowadzenie środków pieniężnych do systemu finansowego, zazwyczaj przez wpłacenie ich do banku. Niebezpieczeństwo polega na bankowej kontroli dokonywanych wpłat, zwłaszcza na rejestrowaniu osób wpłacających i wysokości wpłat. Banki mają możliwość zawiadomienia
(^369) Centralne Biuro Śledcze wskazuje na hermetyczność jako cechę
przestępczości zorganizowanej w Polsce. (^370) Z. Rau, op. cit. , s. 50 i n.
(wyraźnie używając tego określenia, czego w innych aktach prawnych zabrakło) przez wymienienie czterech rodzajów przestępstw: obrotu środkami odurzającymi lub psychotropowymi, fałszowania pieniędzy lub papierów wartościowych, wymuszania okupu oraz handlu bronią. Z. Rau wyróżnił dwa pojęcia „przestępczości zorganizowanej” użyte w ustawie – pojęcie wąskie w paragrafie pierwszym i pojęcie szerokie w paragrafie drugim^373. Ze względów praktycznych Centralne Biuro Śledcze Komendy Głównej Policji stworzyło własną definicję na potrzeby zwalczania przestępczości zorganizowanej w Polsce. Definicja ta pokrywa się z wyżej przedstawioną^374. Wśród przedstawicieli doktryny można dostrzec próby definiowania przestępczości zorganizowanej dopiero po 1989 r. Wcześniejszy system z ideologicznego punktu widzenia w oficjalnych źródłach nie był obciążony tym zjawiskiem, stąd nikłe zainteresowanie doktryny. Badaniem grup przestępczych przed 1989 r. zajmowała się m.in. I. Majchrzak^375. Pomimo niewątpliwych zalet, jakie przyniosłaby ze sobą definicja wypracowana przez judykaturę, Sąd Najwyższy dotychczas nie zdefiniował pojęcia „przestępczości zorganizowanej”. Polski kodeks karny^376 penalizuje udział, zakładanie oraz kierowanie^377 zorganizowaną grupą lub związkiem mającym na celu
pieniądze lub wartości dewizowe przyjmuje w okolicznościach wzbu- dzających uzasadnione podejrzenie ich pochodzenia ze zorganizowanej przestępczości albo świadczy usługi w zatajeniu ich przestępnego pochodzenia lub zabezpieczeniu przed zajęciem, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. (^373) Z. Rau, op. cit. , s. 51. (^374) Według CBŚ przestępczość zorganizowana to hierarchicznie zorganizowany
na wzór podmiotu gospodarczego związek przestępczy, działający w celu osiągnięcia zysku przez popełnianie ciągłych i różnorodnych przestępstw za pośrednictwem korupcji, szantażu, siły i broni, generujący zyski dla członków oraz na rozwój działalności, prowadzący działalność w sposób planowy w ramach podziału zadań według kwalifikacji, elastyczny w kierunkach działań, utrzymujący kontakty z organami władzy dla własnego bezpieczeństwa, hermetyczny wewnętrznie i zewnętrznie, o wymiarze międzynarodowym. (^375) I. Majchrzak w monografii Pracownicze przestępstwo gospodarcze i jego
sprawca , Warszawa 1965, wyróżnia trzy typy grup przestępczych: bandę chuligańską, szajkę złodziejską i pracowniczą grupę przestępczą. (^376) Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553). (^377) Branie udziału to świadoma „faktyczna przynależność do takiej grupy lub
popełnianie przestępstw, także gdy jest to związek lub grupa o charakterze zbrojnym^378. Pojęcia te wyjaśnia głównie doktryna, zaledwie niektóre z nich także orzecznictwo.^379 Polski ustawodawca zrezygnował z użycia expressis verbis pojęcia „przestępczości zorganizowanej”, posługując się pojęciami „zorganizowanej grupy” oraz „związku mającego na celu popełnianie przestępstw”, przy czym zastrzec należy, że ustawodawca celowo posługuje dwoma określeniami, a więc niesłuszne byłoby utożsamianie ich ze sobą. Wskazuje się, że „związek” w stosunku do „grupy” pozostaje „wyższą” formą organizacji, nastawioną na popełnianie wielu przestępstw. Obecnie właściwie bez znaczenia pozostaje, czy związek ma rozbudowaną, skomplikowaną strukturę, czy jest zaledwie kilkuosobowy, byleby uczynił sobie stałe źródło dochodów z popełnianych przestępstw. Zorganizowana grupa jest natomiast „mniejszą” formą organizacji, mogącą powstać tylko do popełnienia chociażby jednego przestępstwa, tworzącą swoje struktury na krótszy czas^380. Granice miedzy zorganizowaną grupą i związkiem nie są więc wyraźne, a o zakwalifikowaniu konkretnych organizacji przestępczych do grupy lub związku muszą decydować wszystkie zebrane cechy. O zbrojnym charakterze grup lub związków decyduje używanie lub założenie używania broni palnej (w tym jej posiadanie oraz gromadzenie) w ramach działalności organizacji, przy czym niezbędne jest, by przewidywano jej używanie (posiadanie, gromadzenie) przez grupę lub
związku, wyrażająca się w akceptowaniu zasad tam obowiązujących, wykonywanie działań wskazanych przez osoby stojące wyżej w hierarchii grupy”; zakładanie grupy lub związku oznacza inicjatywę oraz podjęcie działań zmierzających do powstania takiej organizacji; kierowanie wyraża się w zdolności do wydawania wiążących poleceń oraz egzekwowania ich wykonywania przez członków; por. W. Mądrzejowski, op. cit ., s. 86 i n. (^378) „Art. 258 § 1. Kto bierze udział w zorganizowanej grupie albo związku
mającym na celu popełnianie przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli grupa albo związek określony w § 1 ma charakter zbrojny, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Kto grupę albo związek określony w § 1 lub 2 zakłada lub taką grupą albo takim związkiem kieruje, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8”. (^379) Np. „kierowanie i branie udziału w grupie przestępczej” wyjaśnia Sąd
Apelacyjny w Lublinie w postanowieniu z dnia 27 stycznia 1998 r., II Akz 34/98, niepublikowane. (^380) W. Mądrzejowski, op. cit. , s. 86 i n.
członowa) grupa popełniająca przestępstwa^387. Przedstawione powyżej rozważania na temat pojęcia przestępczości zorganizowanej zwracają uwagę na złożoność proble- matyki, jaka wiąże się z tym stosunkowo nowym w Rzeczpospolitej Polskiej zjawiskiem. Doktryna i niejednokrotnie praktyka są zmuszone do korzystania z rozwiązań przyjętych i sprawdzonych w innych krajach. Dotyczy to zwłaszcza prawnych form zwalczania przestęp- czości zorganizowanej. Jedną z nich, w moim odczuciu najbardziej kontrowersyjną, zarówno ze społecznego, jak i prawnokarnego punktu widzenia, jest funkcjonująca w Polsce od 1 września 1998 r. instytucja świadka koronnego.
(^387) K. Błachut, P. Czarniak, A. Gorzelak, op. cit ., s. 108 i n.
