Pobierz Problematyka przestępczosci zorganizowanej - jej socjologiczne źródła i połeczne uwarunkowania i więcej Publikacje w PDF z Law of Torts tylko na Docsity!
ZESZYTY NAUKOWE RUCHU STUDENCKIEGO
Nr 1 (2016) ISSN 2084-
Paweł Olbrycht^1 Pod merytoryczną opieką ppłk. dr. Marka Bodzianego
PROBLEMATYKA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ
– JEJ SOCJOLOGICZNE ŹRÓDŁA I SPOŁECZNE
UWARUNKOWANIA
Streszczenie: Artykuł opisuje zjawisko przestępczości zorganizowanej w ujęciu socjologicznym, jako przejaw patologii społecznej. Porusza problemy definicyjne, pojęcia, formy, rodzaje i typy organizacji przestępczych. Wskazuje socjologiczne teorie wyjaśniające źródła tej patologii oraz omawia jej socjologiczne przyczyny.
Słowa kluczowe: przestępczość zorganizowana, socjologia, grupa przestępcza, psychologia społeczna, dewiacja społeczna
WSTĘP
Problematyka przestępczości zorganizowanej jest częstym przedmiotem rozważań naukowych. Przestępstwa są bowiem szczególnym przejawem patologii społecznej i sta- nowią zagrożenie dla obowiązującego porządku prawnego. Czyny zabronione popełniane w sposób zorganizowany stanowią między innymi: akty terroru, zabójstwa, napady na obiekty przewożące lub przechowujące wartościowe przedmioty, kradzieże samocho- dów i obrót nimi, paserstwo, przestępstwa związane z handlem narkotykami, handel bro- nią, fałszowanie dokumentów, przestępstwa gospodarcze i podatkowe, korupcja. Prze- stępczość zorganizowana może być analizowana w aspekcie kryminologicznym, karnym, politycznym, historycznym, etnicznym i socjologicznym. Ostatni z nich jest przedmiotem niniejszej publikacji.
1. DEFINICJA I TERMINOLOGIA
Podstawową kwestią jest jej zdefiniowanie. W literaturze przedmiotu panuje chaos terminologiczny spowodowany głównie mitologizowaniem przestępczości zorganizowa- nej i działalności grup przestępczych. Problemy definicyjne mogą wynikać z panującego mitu mafii sycylijskiej traktowanej jako wzorzec organizacji przestępczej^2. Konwencja Narodów Zjednoczonych z 2000 roku przeciwko międzynarodowej przestępczości zorga- nizowanej podaje następującą definicję przestępczości zorganizowanej: „zorganizowana grupa przestępcza, która posiada strukturę grupową, składającą się z trzech lub więcej osób, istniejącą przez pewien okres czasu oraz działającą w porozumieniu w celu popeł- nienia jednego lub więcej poważnych przestępstw, określonych na podstawie niniejszej konwencji, dla uzyskania, w sposób bezpośredni lub pośredni, korzyści finansowej lub
(^1) Paweł Olbrycht – student II roku stacjonarnych studiów II stopnia na kierunku Bezpieczeństwo Narodowe
w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Lądowych imienia generała Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu. (^2) O. Krajniak, Zorganizowane grupy przestępcze: studium kryminalistyczne, Warszawa 2011, s. 33.
Paweł Olbrycht
innej korzyści materialnej”^3. Mimo sformułowania ogólnej, międzynarodowej definicji, widoczne są narodowe różnice w definiowaniu tego pojęcia. Podstawową trudnością w jednoznacznym zdefiniowaniu jest wielowarstwowość przyczyn i różnorodność form występowania. Definicję amerykańską opracowała w 1966 roku Komisja Socjalna ds. Stosowania Prawa i Wymiaru Sprawiedliwości. W 1990 roku definicja została zmodyfikowana i uaktualniona. Cechami przestępczości zorganizowanej wg Amerykanów są: jej trwałość i wielopoziomowa struktura, planowy, długofalowy charakter działalności nielegalnej oraz wykorzystanie możliwości prowadzenia przed- sięwzięć legalnych; chęć osiągnięcia maksymalnego zysku przy wykorzystaniu wszelkich dostęp- nych środków; używanie do realizacji celów drastycznych środków, w tym przemocy i zastra- szania, oparcie się na bezwzględnej dyscyplinie wewnętrznej w grupie^4. Doktryna niemiecka definiuje przestępczość zorganizowaną jako proces społeczny o dynamicznym charakterze rozwijający się lub w pewnym okresie wygasający. Według niej przestępczość zorganizowana to „planowe i ukierunkowane na osiągnięcie maksymalnego zysku lub władzy popełnianie przestępstw, charakteryzujących się znacz- nym ciężarem gatunkowym z udziałem przynajmniej dwóch osób dzielących się zada- niami przez czas dłuższy lub nieoznaczony, z wykorzystaniem struktur zawodowych, z użyciem przemocy lub innych środków zastraszania, wywierając wpływ na politykę, media, administrację publiczną, wymiar sprawiedliwości i gospodarkę”^5. W Polsce często mylone są zjawiska przestępczości zorganizowanej rozumianej jako zjawisko społeczne, a przestępczości zorganizowanej rozumianej jako zorganizowa- na grupa przestępcza występująca jako podmiot czynów zabronionych przez prawo. W polskim ustawodawstwie pojęcie pojawiło się po raz pierwszy w art. 5 ustawy o ochronie obrotu gospodarczego z dnia 12 października 1994 roku^6. Przestępczość zor- ganizowaną zdefiniowano poprzez określenie przestępstw, które jej dotyczą, czyli: obrót środkami odurzającymi lub psychotropowymi; fałszowanie pieniędzy lub papierów wartościowych; wymuszanie okupu; handel bronią. Mimo różnic w definiowaniu pojęcia przestępczości zorganizowanej, można przy- jąć, że zjawisko to przejawia się poprzez: istnienie trwałych struktur organizacyjnych prowadzących planową działal- ność przestępczą, ukierunkowaną na osiągnięcie maksymalnych korzyści ma- terialnych; zawodowy, nieograniczony terytorialnie charakter tej działalności przestęp- czej, która stanowi podstawę utrzymania członków organizacji, zapewnia bez- pieczeństwo i środki na przechodzenie do działalności zgodnej z prawem; bezwzględną, hermetyczność wewnętrzną i zewnętrzną struktur, używanie przemocy, szantażu i korupcji^7.
(^3) Z. Lach, Potencjał zagrożeń kryzysowych państw i regionów świata , Warszawa 2010, s. 142. (^4) W. Mądrzejewski, Przestępczość zorganizowana: system zwalczania, Warszawa 2008, s. 32. (^5) Ibidem, s. 33. (^6) Ibidem, s. 34. (^7) Ibidem, s. 36.
Paweł Olbrycht
kryminalną; ekonomiczną; narkotykową^8. Jest to uproszczony podział, który ciągle ewoluuje, pojawiają się bowiem różne inne formy tego zjawiska (np. sabotaż komputerowy, manipulacje komputerowe).
2.1. Przestępczość kryminalna Jest to: „działanie przestępcze podejmowane przez osoby lub grupy osób, które z przestępstwa uczyniły sobie źródło stałego lub dorywczego dochodu, nie mając jednak zamiaru wprowadzania tego dochodu w legalny obrót, poprzestając na konsumpcji”^9. Najcięższe przestępstwa kryminalne stosowane przez grupy przestępcze to: handel ludźmi nielegalne migracje – może mieć formę handlu dobrowolnego (za zgodą osób migrujących) lub niedobrowolnego (traktowanie ludzi jako to- waru – dotyka głównie kobiet i dzieci, które zmuszane są do prostytucji, nie- wolniczej pracy); wymuszanie okupów i haraczy – wymuszanie opłat od prowadzących sklepy, lokale gastronomiczne, rozrywkowe, usługowe; porwania dla okupu – dotykają coraz większą liczbę osób zamożnych najczę- ściej w dużych miastach; asymetryczność tego działania tkwi w tym, że najczęściej porywane są dzieci, a więc istnieje przewaga fizyczna między sprawcą i ofiarą; kradzieże samochodów – gangi najczęściej kradną samochody we Włoszech i w Niemczech, następnie wywożą na Litwę lub do Polski; samochody zama- wiają paserzy; większość jest rozbierana na części w wynajmowanych pod- miejskich garażach i szopach. 2.2. Przestępczość ekonomiczna Przestępczość ekonomiczna (gospodarcza) to: „czyny karalne godzące lub zagra- żające ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polegające na naru- szeniu zaufania, związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospodarczego, gro- żące utratą zaufania społecznego do systemu gospodarczego lub jego podstawowych instytucji”^10. Z punktu widzenia bezpieczeństwa publicznego jest równie groźna jak kryminal- na. Uderza w autorytet państwa i poczucie bezpieczeństwa jego obywateli, jest perfek- cyjnie zorganizowana i przez to wyjątkowo niebezpieczna. Zdarza się, że grupy łączą działalność, popełniając zarówno przestępstwa gospodarcze, jak i kryminalne. Przestęp- czość gospodarcze przynosi znacznie wyższe dochody niż kryminalna. Szczególnie nie- bezpieczne dla struktur państwa jest pranie brudnych pieniędzy i korupcja. Pranie brudnych pieniędzy to procedura legalizowania dochodów osiągniętych niezgodnie z prawem. Składa się z trzech etapów: lokowania, maskowania i integracji nielegalnie uzyskanych pieniędzy. W Polsce na straży czystości pieniądza stoi Generalny Inspektor Informacji Fi- nansowej. Podstawą prawną jego działalności jest Ustawa o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu z 16 listopada 2000 roku. GIIF nadzoruje Pol- ską Jednostkę Analityki Finansowej (PJAF), do której spływają informację o podejrza- nych transakcjach.
(^8) M. Żuber, Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie, Wrocław 2012, s. 104. (^9) Ibidem, s. 103. (^10) M. Żuber, op. cit., s. 109.
PROBLEMATYKA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ
- JEJ SOCJOLOGICZNE ŹRÓDŁA I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA
Korupcja to żądanie, proponowanie, wręczanie lub przyjmowanie, bezpośrednio lub pośrednio, łapówki lub jakiejkolwiek innej nienależnej korzyści lub jej obietnicy, które wypacza prawidłowe wykonywanie jakiegokolwiek obowiązku lub zachowanie wymagane od osoby otrzymującej łapówkę, nienależną korzyść lub jej obietnicę”^11. W Polsce Centralne Biuro Antykorupcyjne jest służbą specjalną państwa ds. zwalczania korupcji w życiu publicznym i gospodarczym, w szczególności instytucjach państwo- wych i samorządowych, a także do zwalczania działalności godzącej w interesy ekono- miczne kraju. Korupcja może w praktyce powstawać niezależnie od formy rządów. Ulegają jej funkcjonariusze państwowi, oficerowie policji, urzędnicy, a także zwykli obywatele. Organizacje mafijne korumpują celników, przejmując kontrolę nad przemy- tem towarów. Korupcja związana jest z innymi przestępstwami (handel narkotykami, prostytucja, pranie brudnych pieniędzy). Stanowi poważne zagrożenie dla rozwoju de- mokracji. Wysoki poziom korupcji w kraju osłabia zaufanie obywateli do państwa i jego instytucji, prowadzi także do obniżenia skłonności obywateli do denuncjacji o popełnio- nych przestępstwach, w tym zwłaszcza przestępstwach przeciwko mieniu, oraz do współpracy z organami ścigania w zwalczaniu przestępczości. Jednocześnie grupy prze- stępcze, które w swej działalności nie przestrzegają żadnych reguł etycznych, bez żad- nych skrupułów wykorzystują wszelkie środki prowadzące do celu, jakim jest maksyma- lizacja zysków.
2.3. Przestępczość narkotykowa Jest to produkcja i nielegalny obrót środkami odurzającymi i substancjami psy- chotropowymi. Ma charakter międzynarodowy i jest najbardziej rozwiniętą, a więc i najgroźniejszą formą przestępczości zorganizowanej, co z kolei wpływa na bezpie- czeństwo i stabilność państwa. Największym producentem opiatów jest Afganistan, znacznie mniej opium i heroiny produkuje się w Ameryce Łacińskiej (Kolumbia, Mek- syk). Peru, Boliwia i Kolumbia to główni producenci kokainy. Produkcja marihuany nie jest już skoncentrowana, produkuje się ją na całym świecie. Haszysz wytwarzany jest głównie w Maroku oraz na Bliskim Wschodzie, w Pakistanie i Afganistanie. Produkcja narkotyków syntetycznych (amfetamina) jest rozdrobniona. Głównymi odbiorcami środków odurzających są rozwinięte kraje zachodnie. Produkcję i obrót narkotykami charakteryzuje wysoka specjalizacją i profesjonalizm. Notuje się akty przemocy w transakcjach związanych z obrotem (np. użycie broni, wymuszenia). Przestępcy czę- sto zmieniają trasy przesyłek i metody ukrywania narkotyków podczas przemytu. Wraz z zorganizowaną przestępczością narkotykową wzrasta również, stanowiąca zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego, przestępczość pospolita (włamania, kradzieże, fałszer- stwa), czy zagrożenia w ruchu drogowym (kierowcy pod wpływem narkotyków).
3. SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZO- WANEJ
Do decyzji o udziale w grupie przestępczej i popełnianiu przestępstw może skło- nić jednostkę kontekst społeczny. Podejmując decyzję o zachowaniu się w danej sytuacji osoba bierze pod uwagę dwa różne punkty widzenia: kryterium moralne – określenie, czy w świetle przyswojonych norm moral- nych podejmowanie działanie będzie właściwe lub naganne;
(^11) P. Kuzior, Przestępczość zorganizowana na Bałkanach, www.przestepczosczorganizowana.pl [dostęp:
06.12.2015].
PROBLEMATYKA PRZESTĘPCZOŚCI ZORGANIZOWANEJ
- JEJ SOCJOLOGICZNE ŹRÓDŁA I SPOŁECZNE UWARUNKOWANIA
Grupy przestępcze działają w dwóch układach: hierarchicznym lub sieciowym^16. Grupy liczne i rozbudowane, tzw. multiprzestępcze mogą mieć strukturę mieszaną.
Tabela 1. Struktura zorganizowanych grup przestępczych
Typ grupy Cechy charakterystyczne
hierarchiczna
jeden przywódca i wyraźnie zdefiniowane role osób podległych surowa dyscyplina w grupie silne poczucie wewnątrzgrupowej tożsamości
hierarchiczno- regionalna
kolegialna forma zarządzania (istnienie kilku liderów o równych lub zbliżo- nych uprawnieniach surowa dyscyplina, silne podporządkowanie liderom na poziomie regionalnym może istnieć pewien stopień niezależności
hierarchiczno- klasterowa
kolegialne zarządzanie (kilku liderów o różnych uprawnieniach) wspólne podejmowanie decyzji przez liderów istnienie ciała kierowniczego (tzw. „kopuła”)
sieciowo- gronowa
istnienie określonej liczby ściśle współpracujących ze sobą członków, którzy okresowo podejmują współpracę z członkami luźno związanymi z grupą, wykonującymi jedynie określone „usługi” wewnątrz grupy istnieją powiązania „spłaszczone”, czyli mające charakter sieciowy egalitarny system zarządzania
sieciowa
opiera się na działalności kilku kluczowych postaci, często nieidentyfikowa- nych bezpośrednio z członkostwem w grupie postacie kluczowe mogą prowadzić legalną działalność służącą działaniom przestępczym, np. pranie brudnych pieniędzy Źródło: opracowanie własne na podstawie: M. Zaleski, Rozwój przestępczości zorganizowanej we Włoszech oraz jej wpływ na przestępczość zorganizowaną na świecie , Warszawa 2013.
Struktura grupy przestępczej zależy przede wszystkim od jej liczebności. Liczebność przekłada się też na surowość dyscypliny – im większa liczba członków, tym większa hierarchiczność i dyscyplina. Typ grupy determinowany jest jej działalno- ścią. Związki przestępcze, których działanie opiera się na przemocy są zarządzane autory- tarnie. Grupy o organizacji sieciowej są mniej liczebne i koncentrują się na jednym. Wąskim obszarze działalności przestępczej, np. pranie brudnych pieniędzy, oszustwa podatkowe. Grupy przestępcze mogą łączyć się ze sobą tworząc kartele (np. kartele nar- kotykowe). Grupa przestępcza ma trzy zasadnicze poziomy organizacyjne: poziom przywódczy (kierowanie, koordynacja, finansowanie, nawiązywanie kontaktów, działania korupcyjne); poziom organizacyjno-logistyczny (prowadzenie nadzoru nad poziomem trze- cim, logistyczna organizacja przestępstw, organizacja przerzutów nielegalnych towarów, zdobywanie fałszywej dokumentacji); poziom wykonawczy (bezpośrednie wykonywanie zadań)^17.
5. SOCJOLOGICZNE TEORIE ETIOLOGII DZIAŁAŃ PRZESTĘPCZYCH
Zagadnienia etiologii, czyli wyjaśniania przyczyn zjawisk przestępczych znajdują się w kręgu zainteresowań kryminologów, socjologów, psychologów, pedagogów. Mimo
(^16) Podział przytoczony za: M. Zaleski, Rozwój przestępczości zorganizowanej we Włoszech oraz jej wpływ
na przestępczość zorganizowaną na świecie, Warszawa 2013, s. 159-160. (^17) Ibidem, s. 161-162.
Paweł Olbrycht
to przedstawienie jednolitego stanowiska tłumaczącego przyczynę przestępczości jest wciąż niemożliwe. Na gruncie socjologicznym przestępstwo jest uważane za przejaw dewiacji i patologii społecznej. Wyjaśnienia socjologiczne jego przyczyn odwołują się do teorii mikropoziomowych i makropoziomowych^18.
Tabela 2. Socjologiczne uwarunkowania zachowań przestępczych
Teorie mikropoziomowe
teoria zróżnicowa- nych powiązań
jednostki uczą się przestępczości w czasie socjalizacji wchodzą w interakcje ze „znaczącymi innymi”, którzy popierają zachowania dewiacyjne przestępczość jest rezultatem obecności subkultury dewiacyjnej dewiacyjne wartości i zachowania są przekazywane kolejnym pokoleniom (generowanie pokoleń kryminalistów)
teoria kontroli
powstanie u danej osoby „dobrego” obrazu siebie pomaga odizolować się od przestępczej subkultury zachowania przestępcze wynikają z braki kontroli wewnętrznej człowieka oraz skutecznej kontroli społecznej integracja społeczna i silne więzy społeczne każą ludziom każą ludziom ak- ceptować i stosować normy społeczności, w której żyją cechami charakterystycznymi silnych więzi społecznych jest przywiązanie, zaangażowanie, zaabsorbowanie niedewiacyjnymi zachowaniami Teorie makropoziomowe
teoria napięć strukturalnych
- anomii
typowe normy kierujące zachowaniem nie są już dłużej odpowiednie i sku- teczne skutkiem anomii jest obniżenie zdolności społeczeństwa do kształtowania odpowiednich zachowań dewiacja powstaje na skutek napięcia strukturalnego, wynikającego z braku jasnych związków między kulturowo zalecanymi celami, a środkami, którymi dysponuje społeczeństwo do osiągania tych celów
kapitalizm i teoria konfliktu
źródłem przestępstw jest kapitalizm, w którym środki produkcji są własnością prywatną, a nie państwową ludzie popełniają przestępstwa, aby osiągnąć to co im się należy (przestęp- stwa robotników) lub aby pomnożyć to co posiadają (przestępstwa kapitali- stów) teoria nie wyjaśnia istnienia przestępstw w społeczeństwach, w których nie ma istotnych różnic społecznych
teoria naznaczania
uważa zachowanie przestępcze jako niezdolność do skategoryzowania pew- nych działań jako stosownych i niestosownych kładzie nacisk na zdolność grupy do naznaczania zachowań łączy mikro- i makropoziomowe podejście do przestępstwa Źródło: opracowanie własne na podstawie: N. Goodman, Wstęp do socjologii, Poznań 2009.
Socjologia wiąże więc przestępczość nie z typem osoby, lecz z sytuacją bądź sys- temem politycznym. Nie definiuje jednoznacznie czynu przestępczego, który jest wg teo- rii socjologicznych uważany za czyn płynny i wieloznaczny. Zasadniczymi cechami prze- stępczości w tym ujęciu jest naruszenie wzorców normatywnych i stygmatyzacja zacho- wań, czyli przypisywanie etykiet niektórym zachowaniom. Według socjologów przestęp- stwo jest produktem społecznych procesów, które powodują, że pewne osoby stają się przestępcami^19. Na podstawie przedstawionych wyżej teorii wyjaśniających socjologiczne źródła przestępczości zorganizowanej, można stwierdzić, że tkwią one w osłabieniu więzi
(^18) N. Goodman, op. cit., s. 111-115. (^19) B. Hołyst, Socjologia kryminalistyczna, Warszawa 2007, s. 951.
Paweł Olbrycht
BIBLIOGRAFIA
- Brzezińska J., Grupa i związek przestępny jako przejawy przestępczości zorganizowanej , http://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/docmetadata?id=29208&from=publication
- Czeszkiewicz M., Przestępczość zorganizowana i jej uwarunkowania w Polsce, Białystok
- Giddens A., Socjologia, Warszawa 2012.
- Goodman N., Wstęp do socjologii, Poznań 2009.
- Hołyst B., Socjologia kryminalistyczna, Warszawa 2007.
- Krajniak O., Zorganizowane grupy przestępcze: studium kryminalistyczne, Warszawa
- Kurowski W., Pojęcie organizacji przestępczej i przestępczości zorganizowanej, „Proku- ratura i Prawo” 2006, nr 1.
- Kuzior P., Przestępczość zorganizowana na Bałkanach, www.przestepczosczorganizowana.pl.
- Lach Z., Potencjał zagrożeń kryzysowych państw i regionów świata , Warszawa 2010.
- Mądrzejewski W., Przestępczość zorganizowana: systemy zwalczania. Warszawa 2008.
- Miczkowska A., Problematyka przestępczości zorganizowanej, www.bibliotekacyfrowa.pl.
- Wnuk-Lipiński E., Świat międzyepoki, Kraków 2004.
- Wyciechowska I., Przestępczość zorganizowana i przemyt ludzi , [w:] J. Symonides (red.), Świat wobec współczesnych wyzwań i zagrożeń , Warszawa 2010.
- Zaleski M., Rozwój przestępczości zorganizowanej we Włoszech oraz jej wpływ na prze- stępczość zorganizowaną na świecie, Warszawa 2013.
- Ziomka Z., Przyczyny zachowań przestępczych oraz zjawisk patologicznych w świetle teorii socjologicznych, Katowice 2008.
- Żuber M., Przestępczość zorganizowana i jej zwalczanie, Wrocław 2012.
ORGANIZED CRIME ISSUES – THE SOCIOLOGICAL SOURCES
AND SOCIAL CONDITIONS
Abstract: The article describes the phenomenon of organized crime in sociological terms as a manifestation of social pathology. It concerns definitional problems, ideas, forms, kinds and types of criminal organizations. It indicates sociological theories explaining the source of this pathology and discusses its sociological causes.
Keywords: organized crime, sociology, criminal group, psychology, social deviance
