Pobierz Problemy diagnozy i typologii zaburzeń w zachowaniu - Notatki - Psychologia i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
PROBLEMY DIAGNOZY
I TYPOLOGII ZABURZEŃ
W ZACHOWANIU
SPIS TREŚCI
• OGÓLNE ZASADY I FUNKCJE DIAGNOZY ZABURZEŃ W ZACHOWANIU
• DIAGNOZA ZABURZEŃ W ZACHOWANIU NIEDOSTOSOWANIA
SPOŁECZNEGO MŁODZIEŻY W KONTEKŚCIE BADAŃ PEDAGOGICZNYCH
• OBSERWACJA W ŚRODOWISKU SZKOLNYM JAKO PODSTAWA DIAGNOZY
• NARZĘDZIA OBSERWACJI: ARKUSZ OBSERWACYJNY T.M. ACHENBACHA
• PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE TRF I JEGO PROBLEMÓW
• PROBLEMY W TYPOLOGII ZABURZEŃ W ZACHOWANIU-NIEDOSTOSOWANIA
SPOŁECZNEGO
• TYPOLOGIE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W POLSKIEJ LITERATURZE
PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ
• TYPOLOGIA D.H. STOTT’A
• ZACHOWANIA ANTYSPOŁECZNE - KLASYFIKACJE PSYCHIATRYCZNE
• ZACHOWANIA INTERNALIZACYJNE I EKSTERNALIZACYJNE JAKO TYPY
ZABURZEŃ W ZACHOWANIU - KLASYFIKACJA T.M. ACHENBACHA
• SYMPTOMY SKALI „WYCOFANIE”
• SYMPTOMY SKALI „DEPRESJA”
• SYMPTOMY SKALI VII „ZACHOWANIA PRZESTĘPCZE”
• SYMPTOMY SKALI VIII „ZACHOWANIA AGRESYWNE”
• DEFICYTY UWAGI I HIPERAKTYWNOŚĆ A ZACHOWANIA ANTYSPOŁECZNE
Niniejsze opracowanie powstało w oparciu o książkę Bronisława Urbana pt. „Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży” OGÓLNE ZASADY I FUNKCJE DIAGNOZY ZABURZEŃ W ZACHOWANIU
Diagnozowanie zmierzające do oceny rozmiarów zaburzeń- niedostosowania i określenia jego rodzajów prowadzi do rozszerzenia wiedzy i efektów profilaktyczno-
1
terapeutycznych, gdy opiera się na dwóch podstawowych zasadach. Pierwsza zasada nakazuje rozpoznanie przejawów zaburzeń zachowania w najwcześniejszych okresach rozwojowych dziecka. Ważne są dwa okresy rozwojowe: 5-6 rok życia oraz 11-12 lat u dziewcząt i 13- lat u chłopców. Diagnozy w tych dwóch okresach mogą się wzajemnie weryfikować, tzn diagnoza na etapie wczesnej adolescencji daje szansę ujawnienia jednostek, których objawy z różnych powodów nie zostały zauważone w okresie dojrzałości szkolnej oraz wyeliminowania tych jednostek, których zaburzenia miały charakter okresowy lub zostały przywrócone do normy skutecznymi działaniami terapeutycznymi. Diagnoza w drugim etapie (wczesna adolescencja) może również uchwycić rezultat transformacji podstawowych form zaburzeń, a więc przekształcanie się zaburzeń jawnych (np. agresja) w zaburzenia ukryte (np. kradzieże). Druga zasada zakłada konieczność prowadzenia diagnozy wśród całej populacji dzieci, a więc obejmowania nią nie tyle dzieci o wyraźnych, zaawansowanych przejawach zaburzeń i formach niedostosowania, będących już przedmiotem zainteresowania specjalnych instytucji terapeutycznych, co ogół dzieci w środowiskach naturalnych (rodzina, szkoła, przedszkole). W pierwszym przypadku diagnoza obejmowałaby dzieci już wcześniej wyselekcjonowane na podstawie dotkliwie odczuwanych przez dziecko „problemów” i bezradności ich wychowawców wobec różnorodnych kłopotów wychowawczych, a wiec diagnozowanie mogłoby jedynie potwierdzić lub pogłębić wcześniej postawioną diagnozę. Natomiast dzieci, które przejawiają łagodniejsze formy zaburzeń lub też ich rodzice i wychowawcy nie wykazują większej troski o dziecko, pozostawałyby poza zasięgiem diagnozy, a tym samym byłyby pozbawione szans na profilaktykę i wczesną interwencję terapeutyczną. Tak więc, obejmując badaniami diagnostycznymi szersze populacje dzieci, zwiększają się szanse ujawnienia również i tych przypadków, w których zaburzenie rozwoju emocjonalno-społecznego znajduje się w fazie początkowej, ale bez interwencji wychowawczej i terapeutycznej prowadzi do zaawansowanych stadiów niedostosowania. W wyniku badań diagnostycznych prowadzonych według powyższych zasad ujawnia się stosunkowo dużą liczbę dzieci, które znajdują się na różnych poziomach procesu zaburzenia osobowości i rozwoju niedostosowania. Tak wyłoniona liczba dzieci może dostarczyć wiedzy o rozmiarach zaburzeń w zachowaniu ogólnej populacji dzieci danego rocznika, przedziału wiekowego lub w odpowiedni sposób wyróżnionego środowiska (klasy szkolnej, instytucji wychowawczej, środowiska lokalnego). Jeżeli diagnoza przeprowadzona jest za pomocą tych samych narzędzi diagnostycznych, to ujawnione rozmiary są porównywalne w wymiarze wiekowym i środowiskowym, a wyniki mogą być uogólniane na szersze środowiska i populacje. Ponadto, tak wyłonione grupy dzieci mogą być poddawane badaniom powtórnym lub longitudinalnym, co daje możliwości śledzenia rozwoju zaburzeń w długim okresie życia i pod wpływem działania wielu zróżnicowanych warunków, w tym oceny rezultatów specjalnych programów terapeutycznych i naturalnego procesy dojrzewania społecznego. Badania diagnostyczne mogą zatem prowadzić do głębszego poznania natury zjawiska zaburzeń w zachowaniu i jego związków z zaawansowanymi przejawami innych rodzajów zachowań, z przestępczością czy narkomanią. W tym kontekście warto zaznaczyć, że z poznawczego punktu widzenia szczególnie celowe i cenne byłyby badania prowadzone w trzech okresach rozwojowych: w okresie 5-6 lat, na początku okresu adolescencji i pod koniec okresu adolescencji, a więc wtedy, gdy jednostka powinna osiągać pełną dojrzałość rozwoju moralnego i wchodzić w szeroki kontekst ról społecznych, osiągać konwencjonalny etap rozwoju moralnego. Zarówno na pierwszym jak i na drugim etapie diagnozy określa się liczbę dzieci zaburzonych-niedostosowanych, co daje możliwość oceny środków i kosztów działań profilaktycznych oraz różnorodnych (w zależności od rodzaju zaburzenia) przedsięwzięć
2
diagnostycznych pozwalających na obiektywne stwierdzenia faktów i ścisły pomiar psychometryczny. W modelu drugim, interdyscyplinarnym, zakładającym, że przedmiotem diagnozy są nie tylko zachowania, ale „przede wszystkim mechanizmy regulacji zachowania w danych warunkach społecznych (środowiskowo-rodzinnych), prowadzące do zaburzeń przystosowania społecznego”. Konsekwentnie do tego ujęcia, diagnozowanie obejmuje intensywność postaw antyspołecznych, role społeczne (wadliwe), internalizację ról społecznych, czynniki warunkujące konfliktowe zachowania, stany zagrożenia społecznego. Tak więc model „interdyscyplinarny” jest pełniejszy, gdyż oprócz analizy samego zachowania, obejmuje wewnętrzną, psychologiczną, regulacyjną strefę tego zachowania i przez to jest bardziej przydatny do resocjalizacji. Badania jakościowe, preferujące głównie analizę indywidualnych przypadków (metoda biograficzna), wkraczają również na grunt współczesnej kryminologii, czego wyrazem jest „ kryminologia humanistyczna”. Nurt ten stoi w zasadniczej opozycji do dotychczasowej kryminologii i zasadniczą wagę w akcie przestępczym przypisuje procesom wolincjonalnym jednostki, pojmowanej jako homo eligens, a nie powtarzającym się intersubiektywnie obiektem determinantom, możliwym do ustalenia w weryfikowanych, standardowych badaniach według schematy behawiorystycznego. Tak więc również kryminologia humanistyczna dopuszcza diagnozowanie według modelu behawioralnego, gdyż krytykuj…ąc „twardy determinizm” przyjmuje stanowisko umiarkowane i opowiada się za „miękką „wersja determinizmu. Oznacza to, że wyjaśnienia zjawisk na gruncie kryminologii nie może się obejść bez badania przejawów zachowań i to zarówno w wymiarze grupowym, jak i jednostkowym. Ustosunkowując się do współczesnych nurtów metodologicznych w naukach społecznych i uwzględniając realne możliwości w zakresie obiektywnej diagnozy, należy przyjąć zasadę równoczesnego stosowania zarówno metod ilościowych, jak i jakościowych. Biorąc jednak pod uwagę aktualny dorobek w zakresie metod i technik diagnostycznych oraz specyfikę problemu badawczego za pierwotne i wyjściowe należy uznać metody obserwacyjne.
OBSERWACJA W ŚRODOWISKU SZKOLNYM JAKO
PODSTAWA DIAGNOZY
Obserwacja jako metoda na gruncie badania zaburzeń w zachowaniu może być stosowana w wersji kontrolowanej (wtedy badanie przybiera postać eksploracji ilościowej) oraz jakościowej (niekontrolowanej) i może dostarczyć wielu istotnych faktów-często „nie mieszczących” się w zakładanej hipotezie, na które nie są czułe standardowe techniki obserwacyjne. Obserwacja standardowa, jakościowa dostarcza zweryfikowanych faktów, dających podstawę do prowadzenia typologii (klasyfikowania przypadku do odpowiedniego typu zaburzenia), a niekontrolowana może rozszerzyć spektrum zachowania dziecka o efekty specyficzne, jednostkowe, pogłębiające prawdziwość diagnozy konkretnego przypadku. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że obserwacja najpełniej stosowana była na gruncie psychologii rozwojowej i dostarczyła bogatego materiału służącego wyjaśnianiu złożonych mechanizmów patologii zachowania dzieci. Obserwacja jest tą metodą, która daje największe możliwości weryfikacji i uzupełniania rezultatów badawczych przy zastosowaniu innych metod. W dotychczasowym dorobku można znaleźć niezliczoną ilość różnych narzędzi obserwacyjnych, znajdujących zastosowanie w diagnozie i badaniach naukowych o różnym zasięgu i randze. Spośród nich warto wymienić te, które do dziś mają zastosowanie w badaniach, a których wyniki prezentowane są w polskiej literaturze psychologiczno-
4
pedagogicznej, dotyczącej zaburzeń i niedostosowania społecznego. I tak, znany jest „Arkusz przystosowania społecznego” Markowskiej, „Skala przystosowania społecznego” Pytki, czy „Arkusz obserwacyjny” Stott’a w opracowaniu Konopnickiego.
NARZĘDZIA OBSERWACJI: ARKUSZ OBSERWACYJNY
THOMASA M. ACHENBACHA
Arkusz diagnostyczny Achenbacha opracowany jest w trzech wersjach:
- Wersja dla nauczycieli (TRF), odpowiedzi udzielają nauczyciele
- Wersja dla rodziców (CBCL), odpowiedzi udzielają rodzice
- Wersja dla młodzieży (YSR), odpowiedzi udzielają sami badani;
Dwie wersje, dla nauczycieli (TRF) i dla rodziców (CBCL) służą do badania dzieci oraz młodzieży od 4 do 18 lat, natomiast za pomocą wersji młodzieżowej (YSR) można badać młodzież od 11 do 18 roku życia, a ograniczenia to wynika ze specyfiki badań typu self- report. Wszystkie wersje posiadają odpowiednie podręczniki, w których podane są zasady stosowania, normy dla poszczególnych roczników z uwzględnieniem płci badanego, zasady diagnozy i typologii oraz przykłady zastosowań ze względu na określone problemy wychowawcze i rodzaje zaburzeń w zachowaniu. Z oczywistych względów najszersze zastosowanie ma wersja TRF, gdyż najwięcej problemów dziecka ujawnia się na terenie szkoły, a nauczyciele są stosunkowo kompetentni do udzielania obiektywnych informacji o dziecku (muszą je znać co najmniej 6 miesięcy). Nauczyciele nie muszą posiadać specjalnych dodatkowych kwalifikacji, ponieważ zastosowanie TRF ogranicza się do zwykłej praktyki szkolnej, chociaż informacje nauczyciela mogą być zastosowane do diagnozy specjalistycznej. Nauczyciel ma podawać informacje o zachowaniu dziecka tak jak on je widzi i ocenia. Opiniodawca ma również możliwość podania dodatkowych informacji o dziecku, a w przypadku, gdy nie jest pewien co do adekwatności danego itemu, powinien wybrać odpowiedź „zero” (a nie „jeden” lub „dwa”). W przypadku dziecka o obniżonej sprawności intelektualnej lub innej niesprawności, od opiniodawcy żąda się odniesienia poszczególnych przejawów zachowań do standardowych zachowań dziecka „normalnego”. Właściwe zastosowanie wymaga uzupełniania wyników uzyskanych za pomocą TRF innymi danymi, a więc uzyskanymi w wywiadach z rodzicami, od innych nauczycieli znających dziecko, od samego badanego dziecka i przy zastosowaniu standardowych testów. Narzędzia służą przede wszystkim do uzyskania standardowych opisów zachowania, a nie do wyprowadzenia wniosków diagnostycznych. Zgodnie z tym żadna ze skal TRF nie daje wystarczających podstaw do ostatecznej diagnozy różnicowej. Końcowa, profesjonalna diagnoza musi uwzględniać całościową ocenę dziecka i jego rodziny. Dane o funkcjonowaniu dziecka w rodzinie mogą być uzyskane przy zastosowaniu wersji rodzinnej CBCL. W przypadku młodzieży powyżej 14 lat dodatkowymi informacjami (o uczniu) mogą być wyniki YSR. Tak więc, jeśli jest to tylko możliwe zaleca się stosowanie wszystkich trzech wersji ( TRF, CBCL, YSR), przez co uzyskuje się możliwość zdobycia większego zakresu informacji o dziecku, a równocześnie informacje te mogą być wzajemnie weryfikowane. Arkusz TRF składa się (jak pozostałe dwie wersje: CBCL i YSR) z dwóch zasadniczych części. Pierwsza (oprócz najogólniejszych danych o badanym dziecku i jego rodzicach) zawiera 10 głównych pytań dotyczących stopnia znajomości dziecka przez informatora, wyników w nauce z głównych przedmiotów, wyników w testach inteligencji i uzdolnień (jeśli dziecko była badane), zdrowia fizycznego i psychicznego, głównych
5
klinicznej. Oprócz skali percentylowej „Profile” zawierają również skalę całościową „T”, której górna granica plasuje się na wartości 100. Badanie arkuszem TRF daje również możliwość zakwalifikowania dziecka do jednego z dwóch typów zaburzeń w zachowaniu. T.M. Achenbach wyróżnia dwa główne typy, a mianowicie: zachowania internalizacyjne i zachowania eksternalizacyjne. Klasyfikacji (typologii) dokonuje się według zamieszczonego w „Profilu” wzoru i tak, zachowania internalizacyjne = Skala I +II+III – item 103; zachowania eksternalizacyjne = Skala VII+VIII. Spośród ośmiu skal, tylko pięć stanowi podstawę do wyróżnienia głównych typów zaburzonego zachowania. Pozostałe trzy skale (symptomy somatyczne, problemy społeczne, problemy uwagi) należy rozpatrywać jako dodatkowe, łącznie z wyróżnionym wcześniej zasadniczym typem zaburzonego zachowania. Skalę VI (problem uwagi), w typologii zaburzeń dokonywanej w odpowiednio dużej populacji, jeśli dziecko uzyska odpowiednią liczbę punktów skali VII (odpowiednią liczbę symptomów, których łączna punktacja przekracza strefę graniczną), to niezależnie od pierwotne kwalifikacji do typu internalizacyjnego lub eksternizacyjnego, należy ponadto włączyć go do grupy „problemy uwagi” lub takie przypadki traktować indywidualnie. Skala IV (problemy społeczne) stanowi homogeniczny syndrom. Treściowo itemy tej skali oznaczają symptom nieefektywnego funkcjonowania w grupie rówieśniczej, są przejawami nierespektowania norm grupowych i nieumiejętności bezkonfliktowego rozwiązywania własnych problemów. Skala V (zaburzenia psychiczne) zawiera zbiór zachowań, które mogą być traktowane jako symptomy choroby psychicznej (halucynacje, natręctwo myśli, lęki itp.). Podobnie jak w przypadku Skali IV, w analizie czynnikowej symptomy te chociaż współwystępowały z dużą częstotliwością, to równocześnie nie osiągnęły wartości statystycznej, kwalifikującej je do jednego z dwóch pierwotnych typów (I lub E). Spośród wszystkich 4113 itemów arkusza, 19 nie uzyskało wartości statystycznej wystarczającej do zakwalifikowania ich do jednej z ośmiu skal, a jednocześnie itemy te są treściowo bardzo zróżnicowane i nie tworzą homogenicznej, odrębnej skali. ostatecznie itemy te zgrupowano oddzielnie pod wspólnym określeniem „Inne problemy”, chociaż nie są brane pod uwagę przy bardziej całościowej charakterystyce dziecka.
PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE TRF I JEGO PROBLEMÓW
TRF ma zastosowanie w badaniach naukowych oraz w praktyce wychowawczej. Znaczenie i użyteczność danych TRF zależy od sytuacji, w której się te dane wykorzystuje. Procedury oceny wykorzystują dane opisowe w sposób standaryzowany, ukierunkowują praktyka w identyfikacji specyficznych cech dziecka, jakie zaobserwował informator (nauczyciel), porównując dane dziecka z normatywną próbą rówieśników. Profile wskazują dziedziny, w których dziecko jest w normie, w strefie granicznej lub klinicznej. Profile dają podstawę do porównania dziecka z grupą normatywną, ale również są użyteczne dla różnych decyzji, jak kwalifikacja do klas specjalnych, opracowanie form opieki, czy kontynuowanie terapii. TRF może mieć zastosowanie we wszystkich faktycznych sytuacjach szkolnych, a więc tych, w których problemy behawioralno-emocjonalne odgrywają istotną rolę. Badania TRF mogą potwierdzić spostrzeżenie nauczyciela, mogą też wykazać, że to co zgłasza nauczyciel nie jest dewiacją ze względu na płeć i wiek dziecka. Otrzymany od nauczyciela obraz dziecka jest pierwszym krokiem w ewaluacji zachowania, ale bardzo szybko i efektywnie przyczynia się do opracowania następnej oceny i porównania z wynikami innych badań. Porównane badanie TRF może także służyć ocenie zmian w zachowaniu.
7
TRF pozwala na porównanie funkcjonowania dziecka w różnych klasach, włącza ocenę z obserwacji rodziców, pozwala na poznanie funkcjonowania poznawczego dziecka, uwzględnia czynniki medyczne (choroby chroniczne), naświetla problemy związane ze środowiskiem domowym, ma zastosowanie w kontekście zdrowia psychicznego (do określania typu potrzebnej pomocy) oraz przy określaniu rozmiarów potrzebnej pomocy.
PROBLEMY W TYPOLOGII ZABURZEŃ
W ZACHOWANIU-NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO
Wyróżnienie typów jest ważnym etapem procesu poznawczego i przyczynia się do jego pogłębiania. Typologia jest jedną z form wyodrębniania i porządkowania przedmiotów oraz zjawisk, które najadekwatniej obrazują złożoną rzeczywistość społeczną. Tworzenie typów, to opracowania pewnego wzorca. Typy są wynikiem abstrakcji, chociaż nie odtwarzają rzeczywistości w sposób całkowicie wierny, to jednak służą poznawaniu rzeczywistości i pozwalają na syntetyczne ujęcie wyników badań. Szczególna przydatność posługiwania się typami uwidacznia się przy badaniu zbiorowości o dużym stopniu złożoności. Prezentowane w literaturze typologie są świadectwem rozwoju wiedzy o zaburzeniach emocjonalnych, niedostosowaniu społecznym i przestępczości. Interdyscyplinarny charakter wiedzy o zjawiskach dewiacyjnych objawia się wielością koncepcji typologicznych. Większość typologii zawiera wspólne elementy treściowe, a pod względem formalno logicznym może być zakwalifikowana do dwóch kategorii, a mianowicie: kategorialnych lub dymensjonalnych. Pod względem treściowym wszystkie koncepcje typologiczne ujmują dwie główne kategorie zachowań, a mianowicie zewnętrzne (w formach aktywnych, np. agresywność) oraz wewnętrznych ( np. zahamowanie, wycofanie). Typologie kategorialne zawierają typy wyraźnie rozdzielne pod względem treściowego kryterium podziału, natomiast dymensjonalne kwalifikują jednostkę do danego typu ze względu na kwantum nasycenia pewnym wymiarem osobowości, tak jak to ma miejsce w typologii Eysenck’a, gdzie o zakwalifikowaniu do dwóch głównych typów decyduje odpowiednio kwantum dymensji osobowości ekstrawersja-introwersja. Większość znanych typologii ma charakter kategorialny.
TYPOLOGIE NIEDOSTOSOWANIA SPOŁECZNEGO W POLSKIEJ
LITERATURZE PSYCHOLOGICZNO-PEDAGOGICZNEJ
Znaczące w literaturze koncepcje typologii pojawiają się na początku lat siedemdziesiątych i są wynikiem systematycznych obserwacji dzieci z różnymi problememi w zachowaniu oraz wykorzystania założeń teoretycznych dominujących systemów psychologicznych. W pierwszych klasyfikacjach zaznacza się wyraźnie Pawłowska teoria wyjaśniającą wpływ procesów pobudzenia i hamowania na zachowanie. Wpływ ten widoczny jest w klasyfikacji dokonanej przez A. Lewickiego (1972), który zaburzenia w zachowaniu wiąże z siłą i równowagą procesów nerwowych i wyróżnia z jednej strony, jako behawioralne, przejawy typu słabego oraz agresję zdeterminowaną niezrównoważeniem procesów nerwowych. Te same założenia (teoria Pawłowa) przyjmowane są przez Z. Włodarskiego, który przyczyny nerwowości u dzieci wiąże z niewspółmiernością wewnętrznego hamowania. Zachowania zahamowane wiążą się z przeciążeniem systemu nerwowego. Bardziej rozbudowaną typologię przedstawia H. Spionek (1973), która uwzględniła sfery: poznawczą, ruchową, wolicjonalną, emocjonalną, społeczną oraz osiągnięcia szkolne
8
c) ASPOŁECZNOŚĆ – jednostki aspołeczne przypominają osobowość socjopatyczną. Aspołeczność stanowi końcowy etap rozwoju wrogości w szczególnie niekorzystnych warunkach środowiskowych. Jednostki aspołeczne odznaczają się dużym okrucieństwem i brakiem przestrzegania elementarnych norm, są uczestnikami podkultur dewiacyjnych. Efekty resocjalizacyjne są w tym wypadku znikome.
d) ZACHOWANIA NIEKONSEKWENTNE – symptomy tego zachowania mieszczą się w zakresie trudności w koncentracji uwagi, pobudliwości i niekonsekwencji w działaniu. Podobnie jak w przypadku zahamowania, zachowanie niekonsekwentne jest wynikiem niekorzystnych czynników działających w okresie prenatalnym i okresie porodu oraz bezpośrednio uszkadzających system nerwowy w ciągu wczesnego okresu życia dziecka. Dziecko jest nadpobudliwe, ponieważ nie może wstrzymać się z reakcją, w chwili działania bodźca odpowiada natychmiastową reakcją. Reakcje te nie są przemyślane, są przypadkowe i przez to nieadekwatne (niekonsekwentne), co wiąże się z naruszeniem norm społecznych.
ZACHOWANIA ANTYSPOŁECZNE W KLASYFIKACJACH
PSYCHIATRYCZNYCH
Na gruncie psychiatrii odpowiednikiem pojęcia „niedostosowanie społeczne” jest termin „antyspołeczne zaburzenie osobowości”. Zachowania te powoduję cierpienia innych ludzi, natomiast nie wyzwalają cierpienia u jednostki, która przejawia to zachowanie. Antyspołeczne zaburzenie osobowości jest tożsame z socjopatią i możemy go zamiennie używać z terminem „zachowanie aspołeczne”. Seligman wymienia najbardziej charakterystyczne zachowania, które decydują o zakwalifikowaniu jednostki do tej kategorii zaburzonych. Zachowania te wynikają ze słabej kontroli (zaburzenia woli), co jeszcze w XIX wieku nazywano obłędem moralnym. Ponieważ woli nie można obserwować, lecz można o niej wnioskować, wobec tego w diagnostyce bierze się pod uwagę konkretne zachowania, a więc: kłamstwo, wczesne życie seksualne i przejawianie agresji, nadużywanie alkoholu, kradzieże, wandalizm oraz nagminne łamanie zasad w szkole i w domu. Muszą aktualnie występować przynajmniej cztery z następujących przejawów zachowania antyspołecznego: nierówne postępy w pracy lub w szkole, brak odpowiedzialności rodzicielskiej, łamanie prawa (kradzież, stręczycielstwo, prostytucja, handel narkotykami), niezdolność do trwałego związku z partnerem seksualnym, powtarzające się akty agresji, zagrażająca innym ludziom brawura, chroniczne kłamstwo, nieprzestrzeganie zobowiązań finansowych. Istotnym kryterium diagnozy zaburzeń antyspołecznych jest trwałość wyżej wymienionych zachowań. Ważny wyróżnik, to „brak sumienia”, niski poziom lęku i ubóstwo emocjonalne. W polskiej literaturze psychiatrycznej od pewnego czasu upowszechnia się klasyfikacja zaburzeń w zachowaniu dzieci i młodzieży Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego – DSM III. Za kryterium klasyfikacji przyjęto tutaj dwie cechy dziecka, a mianowicie stopień socjalizacji i agresywności. W obrębie tych cech wyróżniono dodatkowo po dwa podtypy: uspołecznione-nieuspołecznione, agresywne-nieagresywne. Z kombinacji tych czterech cech wymieniono cztery typy zaburzeń w zachowaniu, spośród których najcięższy jest typ agresywny-nieuspołeczniony. Charakterystyki tych typów dokonała H. Sulestrowska, według której, na uwagę zasługuje podział zaburzeń dokonany przez Hartmana, który wyodrębnił trzy zespoły zaburzeń naruszających przyjęte normy społeczne:
- Zespół niestabilności – skłonności depresyjne, wycofywanie się, słabość kontaktów społecznych.
10
- Zespół zachowania aspołecznego – niechęć do nauki i pracy oraz unikanie ich włóczęgostwo, nadużywania alkoholu, skłonności do konfliktów, jest to postać „bierna”.
- Zespół przestępczości – zagrożenie dla innych osób, niszczenie przedmiotów, wczesne skłonności przestępcze, naruszania prawa, znaczne zagrożenia dla porządku społecznego.
W wersji DSM-IV ważne są dwie części kryteriów diagnostycznych. Pierwsza dotyczy deficytów uwagi i towarzyszących im zaburzeń dezorganizacji zachowania, a druga – zaburzeń w zachowaniu będących odpowiednikiem zachowań antyspołecznych, a więc będących już przejawami przestępczości lub prowadzących do przestępczości. W obrębie deficytów uwagi znajduje się dziewięć symptomów (wskaźników) zaburzeń uwagi, przejawianych głównie w warunkach szkoły i codziennych obowiązków dziecka oraz sześć symptomów hiperaktywności i trzy symptomy wskazujące na impulsywność. Zaobserwowanie odpowiedniej liczby symptomów daje podstawę do zakwalifikowania dziecka do trzech typów:
a) Typ kombinowany – deficyty uwagi z hiperaktywnością.
b) Typ z przewagą zaburzeń uwagi - deficyty uwagi z hiperaktywnością.
c) Typ z przewagą hiperaktywności i impulsywności - deficyty uwagi z hiperaktywnością.
Część druga – zaburzenia zachowania, zawiera symptomy ujęte w czterech grupach:
- Agresja skierowana na ludzi i zwierzęta
- Niszczenie własności, dóbr materialnych
- Kradzież lub oszustwa
- Poważne naruszenie reguł (zasad) obowiązujących w domu i w szkole.
Warunkiem zakwalifikowania do grupy zaburzonych w zachowaniu jest występowanie co najmniej trzech symptomów w ciągi 12 miesięcy i przynajmniej jednego w ostatnich 6 miesiącach. Analogicznie do poprzedniej wersji DSM-III-R, system DSM-IV przewiduje trzy stopnie głębokości zaburzeń:
- Łagodny: jedynie kilka objawów ponad minimum wymagane do postawienia diagnozy oraz tylko minimalne (lub żadne) obniżenie funkcjonowania społecznego
- Umiarkowany: występujące objawy lub obniżenie funkcjonowania plasuje się pomiędzy stopniem łagodnym a poważnym (np. kradzież bez kontaktu z ofiarą, wandalizm)
- Poważny: wiele objawów ponad minimum wymagane, znaczne pogorszenie funkcjonowania w domu i w szkole (np. przemoc seksualna, fizyczne okrucieństwo, napad z bronią, kradzież w kontakcie z ofiarą, napady i włamania).
Uwzględniając wiek pojawienia się symptomów DSM-IV wyróżnia dwa specyficzne typy: typ okresu dzieciństwa – pojawienie się co najmniej jednego symptomu (kryterium) przed 10 rokiem życia oraz typ okresu adolescencji – przed 10 rokiem nie występuje żaden z symptomów.
ZACHOWANIA INTERNALIZACYJNE I EKSTERNALIZACYJNE JAKO TYPY
ZABURZEŃ W ZACHOWANIU.
11
- Nerwowy, napięty lub podniecony
- Przesadnie przestrzega zasad
- Zbyt strachliwy lub niespokojny
- Czuje się zbyt winny, poczucie winy
- Nieśmiały lub łatwo wpada w zakłopotanie
- Czuje się dotknięty, gdy jest krytykowany
- Podejrzliwy
- Nieszczęśliwy, smutny lub w depresji
- Zbyt bojaźliwy, aby o coś prosić
- Wystraszony, robi pomyłki
- Martwi się, dręczy się
Zdecydowana większość tych symptomów świadczy o biernej postawie, chociaż część z nich oznacza również skłonność do wybuchów ujawniających się w szczególnych okolicznościach, które dla dziecka zahamowanego są „ponad granicę wytrzymałości” (np. krytyka ze strony kolegów lub nauczycieli, niepowodzenia w spełnianiu obowiązków). Zachowania takie powodują często zbyt punitywne reakcje osób z otoczenia, przyzwyczajonych do uległości i bierności ze strony tychże dzieci i te rzadkie przejawy zachowania traktują jako wyjątkowo złośliwe. Te fakty są przyczyną błędnej ogólnej diagnozy i oceny, co decyduje o klasyfikowaniu takich dzieci do typu „zachowania eksternalizacyjne” lub do specjalnej, pośredniej kategorii „zahamowane-agresywne”. Większość dzieci zaliczanych do typu internalizacyjnego jest równocześnie społecznie niedostosowana, ponieważ dzieci te nie zachowują się zgodnie z przyjętymi normami obowiązującymi w danym wieku i środowisku. Nie stanowią one zagrożenia dla innych, jednak „nie realizują własnego interesu”, dotkliwie cierpią z powodu wewnętrznych problemów, dla otoczenia są poważnym obciążeniem, także wyzwaniem dla cierpliwości rodziców i nauczycieli. Stosunkowo duża odporność na wszelkie interwencje terapeutyczne, powoduje rozwój i utrwalanie się zachowań wycofanych i depresyjnych, co jest równoznaczne z pogłębianiem się procesów internalizacyjnych prowadzących do zależności od innych w dorosłym życiu. Badania ujawniają, że wiele jednostek przejawiających zachowania internalizacyjne w okresie adolescencji i dorosłym życiu rozwija symptomy chorób psychicznych oraz występują u nich częste stany depresyjne.
ZACHOWANIA EKSTERNALIZACYJNE – termin ten może być zamiennie używany z terminem „zachowania słabo kontrolowane”. Podstawowymi składnikami tych zachowań są przejawy agresji, przeciwstawianie się i opór wobec otoczenia, impulsywność, destruktywność i antyspołeczne cechy osobowości. Źródłowym czynnikiem tych wszystkich przejawów jest słaba kontrola, która oznacza „rzutowanie na zewnątrz” przeżywanych problemów. W większym stopniu negatywne konsekwencje dotyczą otoczenia społecznego niż samej jednostki – podmiotu i sprawcy tych zachowań. Podstawowy składnik zachowań eksternalizacyjnych, a więc agresja, jest najbardziej stabilną cechą osobowościową i jednocześnie zachowanie te są bardziej odporne na wszelkie interwencje terapeutyczne oraz resocjalizacyjne niż zachowania internalizacyjne. Istnieją dwa sposoby wyodrębniania zachowań eksternalizacyjnych i ujmowania ich jako typów. Pierwszy – to rejestrowanie jednolitych przejawów tych zachowań za pomocą odpowiednich, wyskalowanych kwestionariuszy. Drugi – sprowadza się do diagnozy stawianej w warunkach obserwacji klinicznych oraz odpowiednich ocen opartych na jednoznacznych kryteriach. Diagnozy są przesłankami ostatecznego, ogólnego rezultatu, czyli typu. Według strategii diagnostycznej T.M. Achenbacha do typu „zachowania eksternalizacyjne”, zaliczamy te dzieci, które uzyskują liczbę punktów w skali VII
13
„Zachowania przestępcze” oraz VIII „Zachowania agresywne”, która przekracza strefę graniczną. Dane dziecko znajduje się wtedy w strefie klinicznej.
SYMPTOMY SKALI VII „ZACHOWANIA PRZESTĘPCZE”:
- Nie czuje się winny, gdy robi coś złego
- Trzyma się tych, którzy są w kłopocie
- Kłamie lub oszukuje
- Woli przebywać ze starszymi od siebie
- Kradnie
- Przeklina
- Leniwy, niechętnie chodzi do szkoły
- Wagaruje
- Pije alkohol lub zażywa narkotyki
Symptomy te odpowiadają naszemu pojęciu „niedostosowanie społeczne”.
SYMPTOMY SKALI VIII „ZACHOWANIA AGRESYWNE”:
- Często sprzecza się
- Oporny, „odcina się” przełożonym
- Chełpi się, wychwala się
- Okrutny, podły, terroryzuje innych
- Przesadnie żąda zainteresowania i uwagi ze strony innych
- Niszczy własne rzeczy
- Niszczy cudzą własność
- Nieposłuszny w szkole
- Przeszkadza innym uczniom
- Bardzo zazdrosny, zawzięty
- Popada w zatargi, bójki
- „Gada na okrągło”, od rzeczy
- Fizycznie atakuje innych
- Burzy dyscyplinę w klasie
- Dużo wrzeszczy
- Gra na pokaz lub błaznuje
- Wybuchowy, nieodpowiednio się zachowuje
- Żąda, aby natychmiast zaspokoić jego potrzeby
- Łatwo się frustruje
- Uparty, posępny lub intrygujący
- Przejawia nagłe zmiany w nastrojach i uczuciach
- Zbyt dużo mówi, gadatliwy
- Dokucza, docina innym
- Wybuchy wściekłości, „ma gorący temperament”
- Grozi ludziom
- Niezwykle głośny, hałaśliwy.
Ten typ zaburzeń w zachowaniu ujawniany w okresie dzieciństwa i adolescencji, jest najlepszym predyktorem przestępczości chronicznej w dorosłym życiu człowieka.
Podobnie jak w przypadku stosowania arkusza D.H. Stott’a, również w badaniach za pomocą technik T.M. Achenbacha, w końcowej klasyfikacji wyodrębnia się pewną liczbę dzieci przejawiających zarówno symptomy internalizacyjne jak i eksternalizacyjne. Z tego
14
