Pobierz produkcja czysta jako kategoria ekonomiczna i więcej Schematy w PDF z Gospodarka tylko na Docsity!
JÓZEF ZAJDA
PRODUKCJA CZYSTA JAKO KATEGORIA EKONOMICZNA SYSTEMU FINANSOWEGO
Dochód narodowy i produkcja globalna
Wskaźnikiem rozwoju gospodarczego charakteryzującym gospo darkę dynamiczną jest wzrost dochodu narodowego. Dochód narodo wy jest miarą wartości nowo stworzonych w danym roku. Wskaźnik wzrostu dochodu narodowego jest ujmowany statystycznie w troja kim ujęciu: jako wzrost globalny w stosunku do ubiegłych okresów gospodarczych, jako wzrost dochodu wytwarzanego na jednostkę zatrudnienia i jako wzrost dochodu spożywanego na jednostkę lud ności. W tym ostatnim ujęciu wskaźnik ten charakteryzuje nie tylko rozwój gospodarczy, ale również postęp gospodarczy, tzn. wzrost stopy życiowej społeczeństwa. Wzrost dochodu narodowego powią zany z nakładami inwestycyjnymi, przyczyniającymi się do tego wzrostu, określa rachunek ekonomiczny w skali gospodarki naro dowej. Wskaźnik wzrostu dochodu narodowego stanowi pierwsze przybli żenie rachunku ekonomicznego. Jest to wskaźnik ogólny, makroeko nomiczny. Niezbędne jest sprowadzenie tego wskaźnika na szczebel gałęzi przemysłowej i zakładu wytwórczego. Niezbędny jest wskaźnik mikroekonomiczny, ujmujący związek pomiędzy wzrostem dochodu narodowego a działalnością podstawowej komórki tworzenia dochodu narodowego, tj. przedsiębiorstwa przemysłowego. W zakresie przedsię biorstwa przemysłowego jako ten wskaźnik mikroekonomiczny wy stępuje wskaźnik produkcji globalnej. Wskaźnik ten ma wszech stronne zastosowanie. Jest miernikiem wykonania zadań planu gospodarczego, jest narzędziem kontroli funduszu płac, jest mierni kiem wydajności pracy w zakładzie wytwórczym. Jest to jednak wskaźnik niedoskonały. Niedoskonałość wskaźnika produkcji globalnej, jako miernika
110 Józef Zajda
działalności gospodarczej zakładu wytwórczego i gałęzi przemysło wej, może być sprowadzona do dwóch punktów: a) Produkcja globalna zawiera w sobie nie tylko wartość nowo- wytworzoną, ale również wartość przeniesioną. Wskaźnik produkcji globalnej zawiera wskutek tego dwie odmienne w czasie podstawy dochodu narodowego: wytworzonego w przeszłości, w ubiegłych okresach gospodarczych, i wytworzonego w bieżącym okresie go spodarczym. b) Produkcja globalna zawiera składnik kooperacji, składnik po wiązań produkcyjnych pomiędzy zakładami wytwórczymi, tzn. składnik produkcji obcej, odpowiadającej pracy innych zakładów. Wskaźnik produkcji globalnej zawiera wskutek tego dwie odmienne gałęziowo podstawy dochodu narodowego: wytworzonego w danym przedsiębiorstwie i wytworzonego w przedsiębiorstwach kooperu jących. Wskaźnik produkcji globalnej nie jest wskutek tego prawidłowym odpowiednikiem dochodu narodowego wytwarzanego na szczeblu zakładu wytwórczego, gdyż różne gałęzie wytwórczości mają różne ciężary gatunkowe produkcji czystej, tzn. różne udziały produkcji czystej w produkcji towarowej, co sprawia, że wskaźnik produkcji globalnej nie jest prawidłowym miernikiem mikroekonomicznym rozwoju gospodarczego. Niedoskonałość wskaźnika produkcji global nej sprawia, że rachunek ekonomiczny występuje tylko na szczeblu gospodarki narodowej, jako pierwsze przybliżenie, dalsze przybliżenie natomiast, na szczeblu gałęzi przemysłowej i zakładu wytwórczego, jest za mało precyzyjne, jest niedokładne. Wskaźnik ten — jak do tąd — ma jednak powszechne zastosowanie i jest przyjętym mierni kiem ocen gospodarowania.
Produkcja czysta przedsiębiorstwa jako narzędzie pogłębionego rachunku ekonomicznego Usprawnienie systemu zarządzania i kierowania gospodarką na rodową prowadzi do wysubtelnienia i pogłębienia rachunku ekono micznego. Niedoskonałość wskaźnika produkcji globalnej sprawia, że jako narzędzie rachunku ekonomicznego jest wysuwana produkcja czysta przedsiębiorstwa i gałęzi przemysłowej. Wskaźnik produkcji czystej jest prawidłowym mikroekonomicznym odpowiednikiem do chodu narodowego. Postulat stosowania produkcji czystej, jako narzędzia planowania gospodarczego i analizy ekonomicznej, został wysunięty w 1957 r.
112 Józef^ Zajda
akumulacji. Reforma systemu cen, przeszacowanie majątku prze mysłowego i przebudowa systemu finansowego muszą wyprzedzać stosowanie produkcji czystej jako narzędzia analizy ekonomicznej.
Produkcja czysta w ujęciu Marksa na tle krytyki ujęcia Smitha
Pojęcie produkcji czystej zawarte jest w systemie ekonomicznym Adama Smitha, a ugruntowane przez Karola Marksa. Smith miano wicie sformułował dwa określenia dotyczące dochodu narodowego: mikroekonomiczne i makroekonomiczne. Pierwsze obejmuje produkt pracy indywidualnej, drugie obejmuje produkt pracy narodu. We dług pierwszego produktem pracy jest wszystko to, co praca dodaje do przedmiotu czy do materiału, w które została włożona 4. Według drugiego praca roczna każdego narodu stanowi pierwotny fundusz, który zaopatruje go we wszystkie środki utrzymania, konsumowane przez ów naród w ciągu roku i składające się zawsze bądź z bezpo średnich wytworów tej pracy, bądź też z artykułów zakupionych u innych narodów w zamian za te wytwory. To drugie określenie Smitha zostało zaatakowane przez Marksa 5. Marks twierdzi, że Smith zrobił błąd, polegający na nierozróżnianiu wartości produktu rocznego od nowej wartości wytworzonej w ciągu roku. Według Marksa wartość produktu rocznego zawiera dwa skład niki — nie tylko nową wartość wytworzoną, ale również elementy wartości wyprodukowane w latach ubiegłych — są to mianowicie środki produkcji, środki pracy i przedmioty pracy. Przy analizie określenia produktu społecznego, sformułowanego przez Smitha, Marks wyodrębnił pojęcia globalnego produktu rocz nego i nowej wartości wytworzonej w danym roku. Analiza Marksa ujęta w trójjedynej formule produktu społecznego wyodrębnia dwa wyniki pracy, z której pochodzi fundusz utrzymania społeczeństwa i która nadaje środkom utrzymania formę, w jakiej one są zdatne do spożycia. Na jeden wynik składają się środki pracy i przedmioty pracy, powstałe w latach ubiegłych; drugi wynik pracy stanowi nową wartość dodaną w ciągu roku. Nowa wartość wytworzona w ciągu roku, dodana przez pracę tego roku do wyników pracy ubiegłych okresów gospodarczych, stanowi
(^4) „W zależności od tego, czy wartość tego produktu jest duża czy też
mała, zyski przedsiębiorcy będą duże lub m a ł e " (A. Smith, Badania nad na turą i przyczynami bogactwa narodów, t. II, Warszawa 1954, s. 45). (^5) K. Marks, Kapitał, t. II, Warszawa 1955, s. 396.
Produkcja czysta (^113)
produkcję czystą zakładu wytwórczego. Jest to wytworzony przez załogę zakładu wytwórczego produkt dla siebie i dla społeczeństwa. Suma produkcji czystej wszystkich zakładów wytwórczych w gospo darce narodowej stanowi dochód narodowy tej gospodarki 6. W tym ujęciu produkcja czysta jest mikroekonomicznym odpowiednikiem dochodu narodowego. Produkcja czysta i wartość dodana Definicje anglosaskie w zakresie dochodu narodowego ujmują dwa pojęcia: produkcji czystej i wartości dodanej^7. Wartość dodana występuje jako równoważnik produkcji czystej w działalności gospo darczej rozpatrywanej jako produkcja różnych gałęzi gospodarczych wzajemnie ze sobą powiązanych dla wytwarzania produktu społecz nego. Miarą udziału każdej gałęzi gospodarczej w wytwarzaniu tego produktu jest wartość dodana przez gałąź do dóbr i usług, jakich jej dostarczają inne gałęzie albo jakie otrzymuje ona w drodze wy miany zagranicznej. Wartość dodana przez każdą gałąź gospodarczą jest równa całości wynagrodzenia za pracę, zapłaconym rentom oraz zyskowi brutto. W zyskach brutto mieści się pokrycie na zapłatę podatków. Całość wartości dodanej przez każdą gałąź gospodarczą stanowi sumę wszystkich dochodów płaconych uczestnikom procesu produkcyjnego, tzn. stanowi dochód narodowy. Stosownie do powyższego wywodu produkcja czysta i wartość dodana stanowią gałęziowe ujęcie dochodu narodowego. Współczesne definicje anglosaskie tego ujęcia są w zasadzie zgodne z definicją do chodu narodowego Marksa. Zgodność ta występuje w określeniu Hicksa 8. Według tego sformułowania produkt czysty przedsiębior stwa i jego udział w produkcie czystym społeczeństwa stanowi wiel kość otrzymaną jako różnica pomiędzy wartością produktu a kosztem materiałowym, kosztem transportu i ubezpieczenia oraz wysokością deprecjacji środków trwałych. Wielkość ta jest nazywana „warto ścią dodaną" przez przedsiębiorstwa 9. W rozważaniach dotychczasowych przyjęto równoznaczność pojęć
(^6) S. M. Krasnołobow, Planowanie i obliczanie dochodu narodowego, War szawa 1949, s, 71. (^7) E. Devons, An introduction to British economic statistics, Cambridge 1956, s. 222—223. (^8) J. R. Hicks, The social framework, Oksford 1948, s. 116—117. Różnica
określenia 9 występuje w zakresie usług niematerialnych. M. Kalecki, Teoria dynamiki gospodarczej, Warszawa 1958, s. 33; O. Lange, Wstęp do ekonometrii, Warszawa 1958, s. 218.
8 Ruch Prawniczy i Ekon.
Produkcja czysta 115
Metoda produkcyjna obliczenia produkcji czystej ma charakter uniwersalny, zgodna jest z definicją Marksa i odpowiada definicjom anglosaskim. Stosowana jest również w metodologii radzieckiej i polskiej1 3^. Metoda dochodów pierwotnych polega na wyliczeniu składników produkcji czystej. Składnikami tymi są dochody pierwotne produk cji, a mianowicie wynagrodzenie za pracę z narzutami na te wyna grodzenia i zyski przedsiębiorstw. Jeszcze inne ujęcie składników produkcji czystej, a mianowicie ujęcie kosztowe — to suma kosztów osobowych, kosztów funkcjonowania aparatu państwowego i kosz tów rozwoju gospodarczego. Metoda „cen netto" wysunięta przez Kaleckiego polega na tym, że oblicza się wartość produkcji czystej jako różnicę pomiędzy ceną a jednostkowym kosztem zużycia materiałowego. Ta „cena netto" staje się podstawą obliczenia produkcji czystej przedsiębiorstwa. Metoda ta umożliwia jedynie orientacyjną wycenę produkcji czy stej. Trudności praktyczne stosowania tej metody są znaczne. Pre cyzyjność wyliczeń utrudnia ustalenie wartości usług produkcyj- nych i kooperacji produkcyjnej w jednostkowym ujęciu. Metoda ta gubi wyliczenie oszczędności materiałowych i innych, które osią gane są w toku procesu produkcji.
Model produkcji czystej w ujęciu kooperacji produkcyjnej
Pojęcie produkcji globalnej wywołuje znaczne wątpliwości w za kresie rachunkowości narodowej, polegające na niebezpieczeństwie podwójnego albo wielokrotnego liczenia dóbr pośrednich i zalicza nia wartości tych dóbr na rzecz dochodu narodowego. Pojęcie pro dukcji czystej eliminuje podwójne lub wielokrotne liczenie przy ustalaniu dochodu narodowego. Produkcja czysta stanowi odpowied nik dochodu narodowego nie tylko na szczeblu przedsiębiorstw, ale także na szczeblu gałęzi. Prawidłowe stosowanie kategorii produkcji czystej rozszerza zakres rachunku ekonomicznego na szczebel gałęzi i zakładu wytwórczego. Stąd powstaje wielka waga i doniosłość prawidłowości wyliczania produkcji czystej zarówno dla analizy dochodu narodowego, analizy gospodarczej działalności przedsię biorstw, jak i dla właściwego powiązania systemu finansowego pań-
(^13) Rocznik Statystyczny 1959, s. 57.
8*
116 Józef^ Zajda
stwa z działalnością gospodarczą przedsiębiorstw i gałęzi przemy słowych. Różnice statystyczne pomiędzy produkcją globalną a produkcją czystą występują jaskrawo w produkcji przemysłu przetwórczego, powiązanego kooperacją pionową, składającą się na wydłużony cykl produkcyjny. Ramy organizacyjne tego wydłużonego cyklu produk cyjnego stanowi zjednoczenie przedsiębiorstw jako zintegrowana gałąź przemysłowa. Różnice pomiędzy produkcją globalną a pro dukcją czystą występują w sposób charakterystyczny zarówno w zjednoczeniu przedsiębiorstw, jak i w przedsiębiorstwie zbioro wym i wielozakładowym, co przedstawia następujący model ewi dencyjny:
Powiązania pomiędzy produkcją globalną a produkcją czystą
Przedstawiony model ewidencyjny produkcji gałęzi wyodrębnia trzy wielkości: produkcję globalną gałęzi, stanowiącą sumę pro dukcji poszczególnych ogniw produkcyjnych (zakładów lub wydzia łów produkcyjnych), produkt końcowy gałęzi, będący celem działal ności produkcyjnej tej gałęzi, oraz produkcję czystą, stanowiącą wartość dodaną przez gałąź i będącą odpowiednikiem dochodu na rodowego wytworzonego przez gałąź. Ta ostatnia wielkość jest miarą efektywności ekonomicznej gałęzi, produkt końcowy jest natomiast wyrazem użyteczności gospodarczej gałęzi.
118 Józef^ Zajda
Produkcja czysta a system podatkowy. Teoria czystego dochodu państwa Produkcja czysta przedsiębiorstw stanowi źródło, z którego po wstają dochody uczestników procesu produkcyjnego: załogi przed siębiorstwa jako zespołu producentów i przedsiębiorstwa jako pod stawowej komórki organizacyjnej, w której przetwarzane i wytwa rzane są: produkt pośredni, produkt końcowy i dochód narodowy. Powstaje zagadnienie podziału tej produkcji czystej nie tylko po między bezpośrednich uczestników procesu produkcyjnego, ale i społeczeństwo. Produkcja czysta jest bowiem również źródłem pokrycia tej części kosztu społecznego produkcji, na którą składają się: koszt funkcjonowania aparatu państwowego i koszt rozwoju gospodarczego. Podział pierwotny produkcji czystej dokonywany jest u źródła jej wytwarzania, tj. w przedsiębiorstwie. Instrumen tami tego podziału są płace i ceny płacone za wyroby przedsię biorstw przy upłynnianiu produkcji. Pierwotne albo podstawowe dochody ulegają redystrybucji, procesowi wtórnego podziału. Wtór ny podział ma na celu ostateczny rozdział dochodu narodowego na fundusz konsumpcji i fundusz akumulacji oraz wykorzystanie tych funduszów na zużycie konsumpcyjne i inwestycyjne. Instrumentami wtórnego podziału są podatki i budżet państwowy. W ten sposób występuje powiązanie pomiędzy produkcją czystą a systemem finan sów państwa. Powiązanie to wyraża się w mechanizmie odprowa dzania części produkcji czystej na rzecz państwa. W zakresie dzia łania tego mechanizmu występują dwie grupy poglądów, z poglą dami tymi związane są odmienne teorie podatku jako narzędzia przesuwania siły nabywczej na rzecz budżetu państwa. Według pierwszej grupy poglądów uspołecznienie środków pro dukcji likwiduje i czyni zbędną instytucję podatku. Państwo finan-
W i e l k o ś c i p i e n i ę ż n e Produkcja czysta globalna jako su ma produkcji czystej przedsię biorstw
D o c h ó d n a r o d o w y Amortyzacja
D o c h ó d n a r o d o w y b r u t t o Upłynnienie środków obrotowych D o c h ó d n a r o d o w y g l o b a l n y
W i e l k o ś c i r z e c z o w e Wartość dodana globalna jako su ma wartości dodanej przedsię biorstw P r o d u k c j a n a r o d o w a Odtworzenie zużycia środków trwa łych P r o d u k c j a g l o b a l n a n e t t o Nakłady materialne P r o d u k c j a g l o b a l n a b r u t t o
Produkcja czysta (^119)
suje swoje wydatki przez udział w zysku przedsiębiorstw i przez szczególną kategorię finansową, jaką jest podatek obrotowy. Obie te kategorie są jednoznaczne w swoim charakterze ekonomicznym i składają się na czysty dochód państwa 1 4^. Stanowią one tę część produkcji czystej, która odpowiada produktowi przeznaczonemu dla społeczeństwa. Obie te kategorie są podobne do siebie pod względem techniki poboru. Są one ujmowane jako różnica pomię dzy cenami wyrobów a kosztami i kwotami pozostawionymi przed siębiorstwu. Różnica pomiędzy tymi kategoriami finansowymi wy stępuje w zakresie odprowadzenia zysków przemysłu środków pro dukcji. W tym przypadku występuje tylko udział państwa w zysku przedsiębiorstw, a nie występuje podatek obrotowy. Konsekwentne stosowanie teorii czystego dochodu państwa doprowadza do postu latu uniwersalizacji podatku obrotowego i obciążenia nim nie tylko produkcji środków spożycia, ale również środków produkcji. Po glądy te prowadzą do reformy obecnego systemu finansowego, idą cej w kierunku objęcia podatkiem obrotowym również przemysłu środków produkcji1 5^. Prawidłową podstawą opodatkowania przy uniwersalizacji podatku obrotowego byłaby produkcja czysta. Na leży zaznaczyć, że w państwach kapitalistycznych występuje ten dencja reformy podatku obrotowego w tym kierunku, aby podstawą opodatkowania była wartość dodana przedsiębiorstw (value added, valeur ajoutée). Uniwersalizacja podatku obrotowego wprowadza jedną tylko po ważną zmianę w systemie finansowym przedsiębiorstw przemysło wych. Spowoduje mianowicie bardziej równomierny rozrzut aku mulacji. Nie usunie jednak istoty niedomagania obecnego systemu finansowego przedsiębiorstw przemysłowych, a przejawiającego się w zakresie funkcji ekonomicznej tego systemu. Uniwersalizacja po datku obrotowego prowadzi przy tym do podwójnego opodatkowa nia środków produkcji. Środki produkcji są dobrami pośrednimi. Dobra pośrednie są konsumowane produkcyjnie, nie wchodzą w skład dochodu narodowego bieżącego okresu gospodarczego. Podatek obro towy — nakładany na dobra konsumpcyjne zawierające w swej strukturze kosztów dobra pośrednie — obciąża również i te dobra. Teoria czystego dochodu państwa związana jest z dwupoziomo wym systemem cen, w którym ceny środków produkcji są obniżone
(^14) Ekonomia polityczna, Podręcznik, Warszawa 1959, s. 736 i nast. (^15) J. Lubowicki, Podatek obrotowy, „Myśl Gospodarcza" 1957, nr 6.
Produkcja czysta (^121)
Należy do tego jeszcze dodać to, że podatek jako narzędzie finan sowe techniki gospodarowania działać może nie tylko skutecznie w zakresie przesuwania siły nabywczej, ale również w zakresie regulowania poziomu dochodów i wielkości wydatków. Działanie to występuje w sposób bezpośredni i pośredni. Działanie bezpośrednie zmienia strukturę dochodów (podatek od zysków, podatek od wyna grodzeń), działanie pośrednie zmienia strukturę wydatków (podatek obrotowy). Odpowiednio do techniki działania, podatek może występować przy pierwotnym podziale dochodu narodowego i przy wtórnym podziale tego dochodu. W ten sposób dochodzimy do teorii podatków socjalistycznych i do teorii systemu podatkowego działającego jako zespół podatków.
Zadania systemu podatkowego w zakresie podziału produkcji czystej i dochodu narodowego W gospodarce socjalistycznej podatki ujęte w system podatkowy mają do spełnienia dwa podstawowe zadania finansowe: prawidłowe pokrywanie kosztu funkcjonowania aparatu państwowego i kosztu rozwoju gospodarczego oraz wpływanie na kształtowanie równowagi finansowej tej gospodarki. Rozwiązanie pierwszego zadania prowadzi do postulatu prawidłowego rozrzutu akumulacji i wskutek tego do prawidłowego ukształtowania struktury produkcji czystej przed siębiorstw, Rozwiązanie drugiego zadania prowadzi do ujmo wania podatku jako składnika tworzącego cenę. Obu tych za dań nie można rozwiązać jednym podatkiem, niezbędny jest do tego system podatkowy. Dla rozwiązania pierwszego zadania po trzebne jest obciążenie podatkami produkcji czystej wszystkich przedsiębiorstw. Rozwiązanie drugiego zadania możliwe jest do prze prowadzenia na płaszczyźnie ostatecznego podziału dochodu naro dowego następującego przez wydatkowanie dochodów na konsump cję środków spożycia i przez przetwarzanie akumulacji na inwe stycje. Pierwsze zadanie systemu podatkowego oznacza przeprowadzenie podziału produkcji czystej u źródła tworzenia tej produkcji, w toku powstawania dochodów pierwotnych w przedsiębiorstwie. Drugie zadanie oznacza przeprowadzanie podziału dochodu w toku wydat kowania dochodów na rzecz zakupu dóbr końcowych spożycia nie produkcyjnego. Przy pierwszym ujęciu opodatkowaniu podlega pro dukcja czysta przemysłu środków produkcji i przemysłu środków
122 Józef^ Zajda
spożycia, jako dochód aparatu produkcyjnego gospodarki narodowej, przy drugim ujęciu opodatkowaniu podlega dochód narodowy, jako wydatek społeczeństwa. Przy pierwszym ujęciu system podatkowy reguluje strukturę dochodów przemysłu państwowego, przy drugim ujęciu system podatkowy reguluje strukturę wydatków społeczeń stwa i wyznacza równowagę finansową gospodarki narodowej. Przy pierwszym ujęciu system podatkowy działa na produkcję czystą bezpośrednią, przy drugim ujęciu system podatkowy wpływa na podział produkcji czystej w sposób pośredni. Na podstawie powyżej sformułowanego rozumowania możemy wyodrębnić trzy sfery działania systemu podatkowego w gospodarce socjalistycznej w dalszej usprawnionej fazie jej rozwoju. Te sfery działania dotyczą podziału produkcji czystej poszczególnych przed siębiorstw i produkcji czystej występującej globalnie jako dochód narodowy. a) Racjonalizacja zasad udziału państwa w zyskach przedsię biorstw przez przekształcenie tego udziału na normatywny składnik zysku przedsiębiorstwa jako podatek od zysków przemysłowych. Podatek ten przeprowadzi podział zysku na część przypadającą za łodze i przedsiębiorstwu oraz na część przypadającą państwu. Po datek ten rozwiąże nie tylko zagadnienie fiskalne, ale również zagadnienie bodźców materialnego zainteresowania w ramach przed siębiorstwa przemysłowego, wyodrębni zysk prawidłowy od nie prawidłowego, przewłaszczy renty różniczkowe na rzecz państwa i ustabilizuje zasady podziału zysku. b) Wprowadzenie podatku od środków przedsiębiorstwa, a przede wszystkim od środków trwałych, co rozwiąże dwa zagadnienia: uporządkowanie sprawy odpłatności tych środków i uporządkowanie rozrzutu akumulacji. Sprawa ta wiąże się z zagadnieniem obecnie rozwiązywanym, a mianowicie inwentaryzacją środków trwałych jako podstawą ich jednolitego i racjonalnego oszacowania. c) Racjonalizacja zasad poboru podatku obrotowego i przetwo rzenie tego podatku na składnik normatywny, kształtujący cenę, niezależnie od składnika kosztu własnego. W ten sposób podatek obrotowy stanie się nie tylko narzędziem fiskalnym, ale także na rzędziem zabiegów antyinflacyjnych oraz narzędziem regulowania rynkowych cen zbytu. Wywodom uprzednio przytoczonym należy się zaakcentowanie. Podatek nie zanika jeszcze w gospodarce socjalistycznej. Przeciwnie, dla dalszego usprawnienia systemu zarządzania i kierowania tą go-
124 Józef Zajda
inwestycyjnego', w odniesieniu do produkcji czystej nie został jesz cze osiągnięty potrzebny dla tego rodzaju obliczeń stopień dokład ności i precyzji. Dokładność i precyzja obliczeń związana jest z prze budową systemu cen i z prawidłowym oszacowaniem majątku trwa łego przedsiębiorstw. Niezależnie od trudności wypływających z funkcjonowania sy stemu cen zaopatrzeniowych i dóbr inwestycyjnych i z wadliwego oszacowania majątku trwałego i jego przyrostów, na ocenę współ czynników efektywności akumulacji i inwestycji wpływają nastę pujące okoliczności: a) Efektywność akumulacji pierwszej fazy uprzemysłowienia krajów rolniczych jest stosunkowo wysoka, na efektywność tę wpływa jednak w pewnym stopniu zarachowywanie amortyzacji na rzecz akumulacji netto, co może być dodatkowo zaciemnione nie prawidłowo działającym systemem cen. b) Efektywność rzeczywista jest mniejsza od planowanej na sku tek wydłużania cyklów inwestycyjnych i marnotrawstwa inwesty cyjnego oraz niepełnego wykorzystania wytworzonych mocy pro- dukcyjnych. Zjawisko to, występujące w Polsce w okresie 1950— 1955 i w latach następnych, może wpłynąć w latach najbliższych na względną poprawę efektywności akumulacji, a to na skutek wyso kiej granicznej efektywności inwestycji przeznaczonych na wy kończenie mocy produkcyjnych w budowie oraz na skutek wzrostu stopnia wykorzystania mocy produkcyjnych wprowadzonych do użytkowania. Powinno to doprowadzić do zlikwidowania — wystę pującego obecnie niekiedy w niektórych gałęziach przemysłowych — objawu względnego przeinwestowania.
Produkcja czysta jako narzędzie usprawnienia rachunkowości narodowej, systemu finansowego oraz systemu zarządzania i kierowania gospodarką narodową
Znaczenie produkcji czystej jako kategorii ekonomicznej systemu finansowego, jako narzędzia analizy ekonomicznej, jako kategorii planowania gospodarczego jest doniosłe. Związanie systemu finan sowego z tą kategorią ekonomiczną usprawni mechanizm podziału dochodu narodowego, zaostrzy i usprawni kontrolę procesów gospo darowania, a w szczególności procesów inwestycyjnych, wprowadzi nowy dokładny miernik wydajności pracy. Operowanie produkcją czystą oznacza stosowanie stałej i ciągłej korelacji ekonomicznej
Produkcja czysta (^125)
pomiędzy kosztami rzeczowymi, kosztami osobowymi, akumulacją i cenami i to na trzech szczeblach gospodarowania: przedsiębiorstwa, gałęzi i gospodarki narodowej. Kategoria produkcji czystej eliminuje podwójne albo wielokrotne liczenie w zakresie wyników produkcji, co wprowadza porządek do rachunkowości narodowej i do systemu finansów gospodarki na rodowej. Produkcja czysta jest narzędziem pogłębienia rachunku ekono micznego i rozciągnięcia go nie tylko na szczebel gospodarki naro dowej, ale i na szczebel przedsiębiorstwa i gałęzi. Rachunek ekono miczny przestaje być jednostopniowy i staje się przez to wielostop niowy. Produkcja globalna jest tylko częścią prawdy, produkcja czysta jest natomiast pełną prawdą o dochodzie narodowym. Pro dukcja czysta określa w sposób precyzyjny i wyraźny odpowiedzial ność załogi przedsiębiorstwa za tworzenie dochodu narodowego. Ujęcie tej odpowiedzialności przez prawidłowy miernik ekonomiczny stanowi podstawowy warunek sprawnego funkcjonowania systemu zarządzania i kierowania gospodarką socjalistyczną.
