Prus - Lalka.pdf - Szkoła, Streszczenia z Transport

Pobierz Prus - Lalka.pdf - Szkoła i więcej Streszczenia w PDF z Transport tylko na Docsity!

Na podstawie: Bolesław Prus (-), Lalka, przedm. Henryk Markiewicz, PIW, wyd. , Warszawa,  Wersja lektury on-line dostępna jest na stronie wolnelektury.pl. Ten utwór nie jest chroniony prawem autorskim i znajduje się w domenie publicznej, co oznacza, że możesz go swobodnie wy- korzystywać, publikować i rozpowszechniać.

BOLESŁAW PRUS

Lalka

Lalka

TOM I

ஊ. ஋ஂ ஌ ஘சஈ஍చஅஂ இஊஓஎஂ ஋. எஊஏ஄ஆ஍ ஊ ஔ. ஘ஐ஌஖஍ஔ஌ஊ ஑ஓ஛ஆ஛ ஔ஛஌ఝஐ ஃ஖கஆ஍ஆ஌୿

W początkach roku , kiedy świat polityczny zajmował się pokojem san-stefań- skim¹, wyborem nowego papieża² albo szansami europejskiej wojny³, warszawscy kupcy tudzież inteligencja pewnej okolicy Krakowskiego Przedmieścia⁴ niemniej go- rąco interesowała się przyszłością galanteryjnego sklepu pod firmą J. Mincel i S. Wokulski. W renomowanej jadłodajni, gdzie na wieczorną przekąskę zbierali się właściciele Mieszczanin składów bielizny i składów win, fabrykanci powozów i kapeluszy, poważni ojcowie rodzin, utrzymujący się z własnych funduszów, i posiadacze kamienic bez zajęcia, równie dużo mówiono o uzbrojeniach Anglii⁵, jak o firmie J. Mincel i S. Wokul- ski. Zatopieni w kłębach dymu cygar i pochyleni nad butelkami z ciemnego szkła obywatele tej dzielnicy, jedni zakładali się o wygranę lub przegranę Anglii, dru- dzy o bankructwo Wokulskiego; jedni nazywali geniuszem Bismarcka⁶, drudzy — awanturnikiem Wokulskiego; jedni krytykowali postępowanie prezydenta MacMa- hona⁷, inni twierdzili, że Wokulski jest zdecydowanym wariatem, jeżeli nie czymś gorszym… Pan Deklewski, fabrykant powozów, który majątek i stanowisko zawdzięczał wy- Mieszczanin, Praca, trwałej pracy w jednym fachu, tudzież radca Węgrowicz, który od dwudziestu lat był Bezpieczeństwo członkiem–opiekunem⁸ jednego i tego samego Towarzystwa Dobroczynności⁹, znali S. Wokulskiego najdawniej i najgłośniej przepowiadali mu ruinę. — Na ruinie bo- wiem i niewypłacalności — mówił pan Deklewski — musi skończyć człowiek, który nie pilnuje się jednego fachu i nie umie uszanować darów łaskawej fortuny. — Zaś radca Węgrowicz, po każdej również głębokiej sentencji swego przyjaciela, dodawał: — Wariat! wariat!… Awanturnik!… Józiu, przynieś no jeszcze piwa. A która to Alkohol butelka?

¹ SRkμM VaQVWHIaĆVkL — traktat zawarty między Rosją a Turcją dn.  marca  r. w San Stefano (pod Konstantynopolem). Turcja, pokonana uprzednio w wojnie z Rosją (–), musiała uznać niepod- ległość swych dotychczasowych państw lenniczych: Rumunii, Serbii i Czarnogórza, przy czym granice tych dwóch ostatnich zostały znacznie rozszerzone. Jednocześnie utworzono rozległe Księstwo Bułgar- skie z dostępem do Morza Egejskiego (obejmujące Macedonię). Poza tym Turcja została zmuszona do ustępstw terytorialnych na rzecz Rosji w Azji i do zapłaty wysokiej kontrybucji. ² Z\EμU QRZHJR SaSLHľa —  lutego  r., po śmierci Piusa IX, został papieżem kardynał Joachim Pecci jako Leon XIII, znany później ze swych wystąpień przeciw ruchowi socjalistycznemu. ³ _V]aQVH HXURSHMVkLHM ZRMQ_ — zwycięstwa Rosji w wojnie z Turcją, możliwość zajęcia Konstanty- nopola przez wojska rosyjskie, a potem pokój w San Stefano wywołały silne niezadowolenie Anglii. Z początkiem  r. nastąpiło zaostrzenie konfliktu, grożące wybuchem wojny między Anglią a Rosją. ⁴Krakowskie Przedmieście — jedna z głównych ulic warszawskich. Prawdopodobnie Prus w wy- obraźni swej umieszczał sklep Mincel i Wokulski”, tj. stary sklep Wokulskiego, na Krakowskim Przed- mieściu nr . Dom ten zwany kamienicą Beyera został zupełnie zniszczony w czasie powstania war- szawskiego, a ruiny rozebrano w grudniu . Stojący obecnie w tym miejscu budynek, wzniesiony w  r. wg projektu B. Pniewskiego, nie nawiązuje do dawnego stylu. ⁵ X]EURMHQLa $QJlLL — przedsięwzięte w związku z naprężoną sytuacją polityczną. ⁶Otto Bismarck (–) — kanclerz Rzeszy Niemieckiej, przywódca obszarników pruskich, do- konał zjednoczenia Niemiec (); zwalczał ruch socjalistyczny; prowadził politykę antypolską. ⁷Patrice MacMahon (–) — marszałek Francji, dowodził wojskami wersalczyków przeciw Komunie Paryskiej, następnie jako prezydent republiki (–) usiłował przywrócić monarchię. ⁸ F]ĄRQHk֬RSLHkXQ — członek Towarzystwa Dobroczynności opiekujący się ubogimi określonej dziel- nicy. ⁹ 7RZaU]\VWZR 'REURF]\QQRĝFL — Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, arystokratycz- no–mieszczańska instytucja filantropijna, założona w r. ; opiekowała się starcami i chorymi, udzie- lała zapomóg, utrzymywała ochronki.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

Ajent począł chwiać głową w sposób oznaczający zdziwienie. — Istna heca — rzekł. — I skąd mu to przyszło? — No, skąd! Zwyczajnie — stosunki z Akademią Medyczną¹⁷, ze Szkołą Sztuk Pięknych¹⁸… Wtedy wszystkim paliło się we łbach, a on nie chciał być gorszym od innych. W dzień służył gościom przy bufecie i prowadził rachunki, a w nocy uczył się… — Licha musiała to być usługa. — Taka jak innych — odparł radca, niechętnie machając ręką. — Tylko że przy posłudze był, bestia, niemiły; na najniewinniejsze słówko marszczył się jak zbój… Rozumie się, używaliśmy na nim, co wlazło, a on najgorzej gniewał się, jeżeli nazwał go kto „panem konsyliarzem”¹⁹. Raz tak zwymyślał gościa, że mało obaj nie porwali się za czuby. — Naturalnie, handel cierpiał na tym. — Wcale nie! Bo kiedy po Warszawie rozeszła się wieść, że subiekt Hopfera chce wstąpić do Szkoły Przygotowawczej, tłumy zaczęły tam przychodzić na śniadanie. Osobliwie roiła się studenteria. — I poszedł też do Szkoły Przygotowawczej? — Poszedł i nawet zdał egzamin do Szkoły Głównej. No, ale co pan powiesz — ciągnął radca uderzając ajenta w kolano — że zamiast wytrwać przy nauce do końca, niespełna w rok rzucił szkołę… — Cóż robił? — Otóż, co… Gotował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy²⁰, i sam Patriota, Powstanie w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka²¹. — Heca, panie! — westchnął ajent handlowy. — Nie koniec na tym… W roku  wrócił do Warszawy z niewielkim fundu- Małżeństwo, Kobieta sikiem. Przez pół roku szukał zajęcia, z daleka omijając handle korzenne, których po dziś dzień nienawidzi, aż nareszcie przy protekcji swego dzisiejszego dysponenta²², Rzeckiego, wkręcił się do sklepu Minclowej, która akurat została wdową, i w rok potem ożenił się z babą grubo starszą od niego. — To nie było głupie — wtrącił ajent. — Zapewne. Jednym zamachem zdobył sobie byt i warsztat, na którym mógł spokojnie pracować do końca życia. Ale też miał on krzyż Pański z babą! — One to umieją… — Jeszcze jak! — prawił radca. — Patrz pan jednakże, co to znaczy szczęście. Półtora roku temu baba objadła się czegoś i umarła, a Wokulski po czteroletniej katordze został wolny jak ptaszek, z zasobnym sklepem i trzydziestu tysiącami rubli w gotowiźnie, na którą pracowały dwa pokolenia Minclów. — Ma szczęście. — Miał — poprawił radca — ale go nie uszanował. Inny na jego miejscu ożeniłby się z jaką uczciwą panienką i żyłby w dostatkach; bo co to, panie, dziś znaczy sklep

¹⁷ $kaGHPLa 0HG\F]Qa — właściwie Akademia Medyko–Chirurgiczna; wyższa szkoła w Warszawie, otwarta w r. , wcielona w r.  do Szkoły Głównej jako jej wydział. ¹⁸ 6]kRĄa 6]WXk 3LÛkQ\FK — średnia uczelnia artystyczna w Warszawie, istniała w latach –. ¹⁹ SaQ kRQV\࢓LaU] — w ten sposób tytułowano dawniej lekarza. ²⁰ _JRWRZaĄ ZUa] ] LQQ\PL SLZR kWμUH GR ƝLĝ GQLa SõHP_ — mowa o udziale Wokulskiego w powstaniu styczniowym. Warto zwrócić uwagę na fakt, że Bolesław Prus używa w tym miejscu języka ezopowego, czyli nie mówi wprost o powstaniu styczniowym, a jedynie sugeruje czytelnikowi utajone treści. Języka ezopowego używali pisarze, by uniknąć ingerencji cenzury. ²¹Irkuck — miasto we wschodniej Syberii nad rzeką Angara. ²² G\VSRQHQW — zastępca kierownika w zakładzie handlowym.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

z reputacją i w doskonałym punkcie!… Ten jednak, wariat, rzucił wszystko i pojechał robić interesa na wojnie. Milionów mu się zachciało czy kiego diabła. — Może je będzie miał — odezwał się ajent. — Ehe! — żachnął się radca. — Daj no, Józiu, piwa. Myślisz pan, że w Turcji znajdzie jeszcze bogatszą babę aniżeli nieboszczka Minclowa?… Józiu!… — Służę piorunem!… Jedzie ósma… — Ósma? — powtórzył radca — to być nie może. Zaraz… Przedtem była szósta, potem siódma… — mruczał zasłaniając twarz dłonią. — Może być, że ósma. Jak ten czas leci!… Mimo posępne wróżby ludzi trzeźwo patrzących na rzeczy, sklep galanteryjny Handel, Praca pod firmą J. Mincel i S. Wokulski nie tylko nie upadł, ale nawet robił dobre inte- resa. Publiczność zaciekawiona pogłoskami o bankructwie coraz liczniej odwiedzała magazyn, od chwili zaś kiedy Wokulski opuścił Warszawę, zaczęli zgłaszać się po to- wary kupcy rosyjscy. Zamówienia mnożyły się, kredyt za granicą istniał, weksle były płacone regularnie, a sklep roił się gośćmi, którym ledwo mogli wydołać trzej su- biekci: jeden mizerny blondyn, wyglądający, jakby co godzinę umierał na suchoty, drugi szatyn z brodą filozofa, a ruchami księcia i trzeci elegant, który nosił zabójcze dla płci pięknej wąsiki, pachnąc przy tym jak laboratorium chemiczne. Ani jednak ciekawość ogółu, ani fizyczne i duchowe zalety trzech subiektów, ani nawet ustalona reputacja sklepu może nie uchroniłyby go od upadku, gdyby nie zawiadował nim czterdziestoletni pracownik firmy, przyjaciel i zastępca Wokulskiego, pan Ignacy Rzecki.

ஊஊ. ஓ஛చஅச ஔகஂஓஆஈஐ ஔ஖ஃஊஆ஌கஂ

Pan Ignacy od dwudziestu pięciu lat mieszkał w pokoiku przy sklepie. W ciągu te- Samotnik go czasu sklep zmieniał właścicieli i podłogę, sza i szyby w oknach, zakres swojej działalności i subiektów; ale pokój pana Rzeckiego pozostał zawsze taki sam. Było w nim to samo smutne okno, wychodzące na to samo podwórze, z tą samą kratą, na której szczeblach zwieszała się, być może, ćwierćwiekowa pajęczyna, a z pewnością ćwierćwiekowa firanka, niegdyś zielona, obecnie wypłowiała z tęsknoty za słońcem. Pod oknem stał ten sam czarny stół obity suknem, także niegdyś zielonym, dziś tylko poplamionym. Na nim wielki czarny kałamarz wraz z wielką czarną piasecznicz- ką²³, przymocowaną do tej samej podstawki — para mosiężnych lichtarzy do świec łojowych, których już nikt nie palił, i stalowe szczypce, którymi już nikt nie obcinał knotów²⁴. Żelazne łóżko z bardzo cienkim materacem, nad nim nigdy nie używana dubeltówka, pod nim pudło z gitarą, przypominające dziecinną trumienkę, wąska kanapka obita skórą, dwa krzesła również skórą obite, duża blaszana miednica i ma- ła szafa ciemnowiśniowej barwy stanowiły umeblowanie pokoju, który, ze względu na swoją długość i mrok w nim panujący, zdawał się być podobniejszym do grobu aniżeli do mieszkania. Równie jak pokój, nie zmieniły się od ćwierć wieku zwyczaje pana Ignacego. Rano budził się zawsze o szóstej; przez chwilę słuchał, czy idzie leżący na krześle zegarek, i spoglądał na skazówki, które tworzyły jedną linię prostą. Chciał wstać spokojnie, bez awantur; ale że chłodne nogi i nieco zesztywniałe ręce nie okazywały się dość uległymi jego woli, więc zrywał się, nagle wyskakiwał na środek pokoju

²³ SLaVHF]QLF]kÇ — naczynko do piasku, używanego zamiast bibuły do suszenia świeżego pisma atra- mentowego. ²⁴ SaUa PRVLÛľQ\FK lLFKWaU]\ GR ĝZLHF ĄRMRZ\FK kWμU\FK MXľ QLkW QLH SalLĄ L VWalRZH V]F]\SFH kWμU\PL MXľ QLkW QLH REFLQaĄ kQRWμZ — W  roku Tomasz Edison odkrył żarówkę. Bolesław Prus zwraca tutaj uwagę na to, że w Warszawie był to już wynalazek znany i powszechnie stosowany.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

wodzi kupca. Rzecki usiadł przy kantorku³² pod oknem, Klejn stanął na zwykłym miejscu przy porcelanie. — Pryncypał³³ jeszcze nie wraca, nie miał pan listu? — spytał Klejn. Wojna — Spodziewam się go w połowie marca, najdalej za miesiąc. — Jeżeli go nie zatrzyma nowa wojna. — Staś… Pan Wokulski — poprawił się Rzecki — pisze mi, że wojny nie będzie. — Kursa jednak spadają, a przed chwilą czytałem, że flota angielska wpłynęła na Dardanele³⁴. — To nic, wojny nie będzie. Zresztą — westchnął pan Ignacy — co nas obchodzi wojna, w której nie przyjmie udziału Bonaparte. — Bonapartowie skończyli już karierę. — Doprawdy?… — uśmiechnął się ironicznie pan Ignacy. — A na czyjąż ko- rzyść MacMahon z Ducrotem układali w styczniu zamach stanu³⁵?… Wierz mi, panie Klejn, bonapartyzm³⁶ to potęga!… — Jest większa od niej. — Jaka? — oburzył się pan Ignacy. — Może republika³⁷ z Gambettą³⁸?… Może Bismarck?… — Socjalizm… — szepnął mizerny subiekt kryjąc się za porcelanę. Pan Ignacy mocniej zasadził binokle i podniósł się na swym fotelu, jakby pragnąc jednym zamachem obalić nową teorię, która przeciwstawiała się jego poglądom, lecz poplątało mu szyki wejście drugiego subiekta z brodą. — A, moje uszanowanie panu Lisieckiemu! — zwrócił się do przybyłego. — Zimny dzień mamy, prawda? Która też godzina w mieście, bo mój zegarek musi się spieszyć. Jeszcze chyba nie ma kwadransa na dziewiątą?… — Także koncept!… Pański zegarek zawsze spieszy się z rana, a późni wieczorem — odparł cierpko Lisiecki ocierając szronem pokryte wąsy. — Założę się, żeś pan był wczoraj na preferansie³⁹. Mężczyzna, Praca, — Ma się wiedzieć. Cóż pan myślisz, że mi na całą dobę wystarczy widok waszych Starość, Szlachcic galanterii i pańskiej siwizny? — No, mój panie, wolę być trochę szpakowatym aniżeli łysym — oburzył się pan Ignacy. — Koncept!… — syknął pan Lisiecki. — Moja łysina, jeżeli ją kto dojrzy, jest smutnym dziedzictwem rodu, ale pańska siwizna i gderliwy charakter są owocami starości, którą… chciałbym szanować.

³² kaQWRUHk — dawna nazwa biurka. ³³ 3U\QF\SaĄ — przełożony, osoba najważniejsza w danej instytucji. ³⁴ ࢤRWa aQJLHlVka ZSĄ\QÛĄa Qa 'aUGaQHlH — w czasie wojny z Rosją Turcja odwołała się do interwen- cji państw zachodnich. W związku z tym Anglia zażądała od Rosji wstrzymania kroków wojennych. Ponieważ ze strony Rosji nie było odpowiedzi, flota angielska w połowie lutego przepłynęła Dardanele i zajęła stanowisko naprzeciw Konstantynopola. ³⁵ 0aF0aKRQ ] 'XFURWHP XkĄaGalL Z VW\F]QLX ]aPaFK VWaQX — August Aleksander Ducrot (–) generał ancuski, monarchista. Jako dowódca korpusu w Bourges brał udział w przygotowaniach do monarchistycznego zamachu stanu, który nie powiódł się jednak, m.in. wskutek niezdecydowanego stanowiska MacMahona. Skompromitowany Ducrot otrzymał dymisję  stycznia  r. ³⁶ ERQaSaUW]P — tu: ideologia i ruch polityczny popierający ród Bonaparte w dążeniach do władzy. ³⁷ UHSXElLkaֹ — po klęsce cesarza Napoleona III, we Francji  września  r. została proklamo- wana republika. Ustrój republikański został ostatecznie wprowadzony konstytucją  roku. Skrajna prawica dążyła jednak do przywrócenia monarchii. Poszczególne odłamy monarchistów wysuwały na tron różnych kandydatów, m. in. syna Napoleona III, który przybrał imię Napoleona IV. ³⁸Leon Gambetta (–) — wybitny polityk ancuski; należał do umiarkowanego skrzydła partii republikańskiej; proklamował w r.  republikę. ³⁹ SUHIHUaQV — rodzaj gry w karty na trzy osoby.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

Do sklepu wszedł pierwszy gość: kobieta ubrana w salopę⁴⁰ i chustkę na głowie, żądająca mosiężnej spluwaczki… Pan Ignacy bardzo nisko ukłonił się jej i ofiarował krzesło, a pan Lisiecki zniknął za szafami i wróciwszy po chwili doręczył interesantce ruchem pełnym godności żądany przedmiot. Potem zapisał cenę spluwaczki na kartce, podał ją przez ramię Rzeckiemu i poszedł za gablotkę z miną bankiera, który złożył na cel dobroczynny kilka tysięcy rubli. Spór o siwiznę i łysinę był zażegnany. Dopiero około dziewiątej wszedł, a raczej wpadł do sklepu pan Mraczewski, pięk- ny, dwudziestokilkoletni⁴¹ blondynek, z oczyma jak gwiazdy, ustami jak korale, z wą- sikami jak zatrute sztylety. Wbiegł ciągnąc za sobą od progu smugę woni i zawołał: — Słowo honoru daję, że musi już być wpół do dziesiątej. Letkiewicz jestem, gałgan jestem, no — podły jestem, ale cóż zrobię, kiedy matka mi zachorowała i mu- siałem szukać doktora. Byłem u sześciu… — Czy u tych, którym dajesz pan neseserki? — spytał Lisiecki. — Neseserki?… Nie. Nasz doktór nie przyjąłby nawet szpilki. Zacny człowiek… Prawda, panie Rzecki, że już jest wpół do dziesiątej? Stanął mi zegarek. — Dochodzi ƝLHZLÇWa … — odparł ze szczególnym naciskiem pan Ignacy. — Dopiero dziewiąta?… No, kto by myślał! A tak projektowałem sobie, że dziś Pozycja społeczna przyjdę do sklepu pierwszy, wcześniej od pana Klejna… — Ażeby wyjść przed ósmą — wtrącił pan Lisiecki. Mraczewski utkwił w nim błękitne oczy, w których malowało się najwyższe zdu- mienie. — Pan skąd wie?… — odparł. — No, słowo honoru daję, że ten człowiek ma zmysł proroczy! Właśnie dziś, słowo honoru… muszę być na mieście przed siódmą, choćbym umarł, choćbym… miał podać się do dymisji… — Niech pan od tego zacznie — wybuchnął Rzecki — a będzie pan wolny przed jedynastą⁴², nawet w tej chwili, panie Mraczewski. Pan powinieneś być hrabią, nie kupcem, i dziwię się, że pan od razu nie wstąpił do tamtego fachu, przy którym zawsze ma się czas, panie Mraczewski. Naturalnie! — No, i pan w jego wieku latałeś za spódniczkami — odezwał się Lisiecki. — Mężczyzna, Młodość Co tu bawić się w morały. — Nigdy nie latałem! — krzyknął Rzecki uderzając pięścią w kantorek. — Przynajmniej raz wygadał się, że całe życie jest niedołęgą — mruknął Lisiecki do Klejna, który uśmiechał się podnosząc jednocześnie brwi bardzo wysoko. Do sklepu wszedł drugi gość i zażądał kaloszy. Naprzeciw niego wysunął się Mieszczanin, Handel, Mraczewski. Praca — Kaloszyków żąda szanowny pan? Który numerek, jeżeli wolno spytać? Ach, szanowny pan zapewne nie pamięta! Nie każdy ma czas myśleć o numerze swoich kaloszy, to należy do nas. Szanowny pan pozwoli, że przymierzymy?… Szanowny pan raczy zająć miejsce na taburecie⁴³. Paweł! przynieś ręcznik, zdejm panu kalosze Sługa i wytrzyj obuwie… Wbiegł Paweł ze ścierką i rzucił się do nóg przybyłemu. — Ależ, panie, ależ przepraszam!… — tłomaczył się⁴⁴ odurzony gość. — Bardzo prosimy — mówił prędko Mraczewski — to nasz obowiązek. Zdaje mi się, że te będą dobre — ciągnął podając parę sczepionych nitką kaloszy. — Doskonałe,

⁴⁰ ValRSa — watowany płaszcz damski, z peleryną. ⁴¹ GZXƝLHVWRkLlkRlHWQL — dziś: kilkudziesięcioletni. ⁴² MHG\QaVWa — forma konsekwentnie używana przez Prusa; dziś: jedenasta. ⁴³ WaEXUHW — dziś: taboret, stołek. ⁴⁴ WĄRPaF]\Ą — dziś: tłumaczył.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

O ósmej wieczór zamykano sklep; subiekci rozchodzili się i zostawał tylko Rzec- Praca ki. Robił dzienny rachunek, sprawdzał kasę, układał plan czynności na jutro i przypo- minał sobie: czy zrobiono wszystko, co wypadało na dziś? Każdą zaniedbaną sprawę Idealista opłacał długą bezsennością i smętnymi marzeniami na temat ruiny sklepu, stanow- czego upadku Napoleonidów⁵¹ i tego, że wszystkie nadzieje, jakie miał w życiu, były tylko głupstwem. „Nic nie będzie! Giniemy bez ratunku” — wzdychał przewracając się na twardej pościeli. Jeżeli dzień udał się dobrze, pan Ignacy był kontent⁵². Wówczas przed snem czytał historię konsulatu i cesarstwa⁵³ albo wycinki z gazet opisujących wojnę włoską z roku ⁵⁴, albo też, co trafiało się rzadziej, wydobywał spod łóżka gitarę i grał na niej 0aUV]a 5akRF]HJR ⁵⁵ przyśpiewując wątpliwej wartości tenorem. Potem śniły mu się obszerne węgierskie równiny, granatowe i białe linie wojsk, Sen przysłoniętych chmurą dymu… Nazajutrz miewał posępny humor i skarżył się na ból głowy. Do przyjemniejszych dni należała u niego niedziela; wówczas bowiem obmyślał i wykonywał plany wystaw okiennych na cały tydzień. W jego pojęciu okna nie tylko streszczały zasoby sklepu, ale jeszcze powinny były Mieszczanin, Handel, zwracać uwagę przechodniów bądź najmodniejszym towarem, bądź pięknym ułoże- Praca niem, bądź figlem. Prawe okno przeznaczone dla galanteryj zbytkownych mieściło zwykle jakiś brąz, porcelanową wazę, całą zastawę buduarowego⁵⁶ stolika, dokoła któ- rych ustawiały się albumy, lichtarze, portmonety, wachlarze, w towarzystwie lasek, parasoli i niezliczonej ilości drobnych, a eleganckich przedmiotów. W lewym zno- wu oknie, napełnionym okazami krawatów, rękawiczek, kaloszy i perfum, miejsce środkowe zajmowały zabawki, najczęściej poruszające się. Niekiedy podczas tych samotnych zajęć w starym subiekcie budziło się dziecko. Dziecko, Starość, Kondycja ludzka, Theatrum mundi

Wydobywał wtedy i ustawiał na stole wszystkie mechaniczne cacka. Był tam niedź- wiedź wdrapujący się na słup, był piejący kogut, mysz, która biegała, pociąg, który toczył się po szynach, cyrkowy pajac, który cwałował na koniu, dźwigając drugiego pajaca, i kilka par, które tańczyły walca przy dźwiękach niewyraźnej muzyki. Wszyst- kie te figury pan Ignacy nakręcał i jednocześnie puszczał w ruch. A gdy kogut zaczął piać łopocząc sztywnymi skrzydłami, gdy tańczyły martwe pary, co chwilę potyka- jąc się i zatrzymując, gdy ołowiani pasażerowie pociągu, jadącego bez celu, zaczęli przypatrywać mu się ze zdziwieniem i gdy cały ten świat lalek, przy drgającym świe- tle gazu, nabrał jakiegoś fantastycznego życia, stary subiekt podparłszy się łokciami śmiał się cicho i mruczał: — Hi! hi! hi! dokąd wy jedziecie, podróżni?… Dlaczego narażasz kark, akroba- Vanitas to?… Co wam po uściskach, tancerze?… Wykręcą się sprężyny i pójdziecie na powrót do sza. Głupstwo, wszystko głupstwo!… a wam, gdybyście myśleli, mogłoby się zdawać, że to jest coś wielkiego!…

⁵¹ 1aSRlHaQLƝL — krewni Napoleona i ich potomkowie. ⁵² kRQWHQW — zadowolony. ⁵³ KLVWRULa kRQVXlaWX L FHVaUVWZa — Rzecki czyta dzieło prawicowego polityka i historyka ancuskiego Adolfa Thiersa (–) +LVWRULa kRQVXlaWX L FHVaUVWZa , które ukazało się w latach –. .RQVXlaW — okres dyktatorskich rządów Napoleona Bonapartego w latach –. ⁵⁴ ZRMQa ZĄRVka ] U࢛࢚ࢗ࢓ — wojna Królestwa Sardynii i Francji przeciw Austrii, jeden z etapów walk o zjednoczenie Włoch. ⁵⁵ ִ0aUV] 5akRF]HJRֳ — narodowy marsz węgierski, skomponowany w połowie XVII w. dla księcia siedmiogrodzkiego, Franciszka II Rakoczego. ⁵⁶ _EXGXaURZ_ — buduar: elegancki pokój damski.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

Po takich i tym podobnych monologach szybko składał zabawki i rozdrażniony chodził po pustym sklepie, a za nim jego brudny pies. „Głupstwo handel… głupstwo polityka… głupstwo podróż do Turcji… głupstwo Małżeństwo, Mężczyzna, całe życie, którego początku nie pamiętamy, a końca nie znamy… Gdzież prawda?…” Szaleniec, Szaleństwo Ponieważ tego rodzaju zdania wypowiadał niekiedy głośno i publicznie, więc uważano go za bzika, a poważne damy, mające córki na wydaniu, nieraz mówiły. — Oto do czego prowadzi mężczyznę starokawalerstwo! Z domu pan Ignacy wychodził rzadko i na krótko i zwykle kręcił się po ulicach, na których mieszkali jego koledzy albo oficjaliści⁵⁷ sklepu. Wówczas jego ciemno- zielona algierka⁵⁸ lub tabaczkowy surdut⁵⁹, popielate spodnie z czarnym lampasem i wypłowiały cylinder, nade wszystko zaś jego nieśmiałe zachowanie się zwracały po- wszechną uwagę. Pan Ignacy wiedział to i coraz bardziej zniechęcał się do spacerów. Wolał przy święcie kłaść się na łóżku i całymi godzinami patrzeć w swoje zakratowane okno, za którym widać było szary mur sąsiedniego domu, ozdobiony jednym jedy- nym, również zakratowanym oknem, gdzie czasami stał garnczek masła albo wisiały zwłoki zająca. Lecz im mniej wychodził, tym częściej marzył o jakiejś dalekiej podróży na wieś Podróż, Sen, Starość lub za granicę. Coraz częściej spotykał we snach zielone pola i ciemne bory, po któ- rych błąkałby się, przypominając sobie młode czasy. Powoli zbudziła się w nim głucha tęsknota do tych krajobrazów, więc postanowił natychmiast po powrocie Wokulskie- go wyjechać gdzieś na całe lato. — Choć raz przed śmiercią, ale na kilka miesięcy — mówił kolegom, którzy nie wiadomo dlaczego uśmiechali się z tych projektów. Dobrowolnie odcięty od natury i ludzi, utopiony w wartkim, ale ciasnym wi- rze sklepowych interesów, czuł coraz mocniej potrzebę wymiany myśli. A ponieważ jednym nie ufał, inni go nie chcieli słuchać, a Wokulskiego nie było, więc rozmawiał sam z sobą i — w największym sekrecie pisywał pamiętnik.

ஊஊஊ. ஑ஂஎஊజகஏஊ஌ ஔகஂஓஆஈஐ ஔ஖ஃஊஆ஌கஂ

…Ze smutkiem od kilku lat uważam, że na świecie jest coraz mniej dobrych subiek- Handel, Mieszczanin, tów i rozumnych polityków, bo wszyscy stosują się do mody. Skromny subiekt co Polityka, Praca, Strój kwartał ubiera się w spodnie nowego fasonu, w coraz dziwniejszy kapelusz i coraz inaczej wykładany kołnierzyk. Podobnież dzisiejsi politycy co kwartał zmieniają wia- Żyd rę: onegdaj wierzyli w Bismarcka, wczoraj w Gambettę, a dziś w Beaconsfielda⁶⁰, który niedawno był Żydkiem. Już widać zapomniano, że w sklepie nie można stroić się w modne kołnierzyki, tylko je sprzedawać, bo w przeciwnym razie gościom zabraknie towaru, a sklepowi gości. Zaś polityki nie należy opierać na szczęśliwych osobach, tylko na wielkich dy- nastiach. Metternich⁶¹ był taki sławny jak Bismarck, a Palmerston⁶² sławniejszy od Beaconsfielda i — któż dziś o nich pamięta? Tymczasem ród Bonapartych trząsł Eu-

⁵⁷ RࢣFMalLVWa — niższy pracownik umysłowy. ⁵⁸ alJLHUka — rodzaj męskiego ubioru futrzanego. ⁵⁹ VXUGXW — ówcześnie nazwa wizytowego ubioru męskiego, zwykle ciemnego, z dwoma rzędami guzików. ⁶⁰ %HaFRQVࢣHlG — właściwie Beniamin Disraeli (–), polityk angielski, przywódca konserwa- tystów, w tym czasie premier i kierownik polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii. ⁶¹Klemens Metternich (–) — dyplomata austriacki, przywódca europejskiej reakcji poli- tycznej po roku , wróg liberalizmu i ruchów narodowowyzwoleńczych. ⁶²Henry Palmerston (–) — wybitny polityk angielski, przywódca liberałów.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

— Może jejmość i dasz, ale ja nie wezmę — mruknął pan Raczek plując w stronę komina. — U… cóż to za chamy te całe grenadierzyska! — gniewała się ciotka. — Jejmości zawsze smakowali ułani. Wiem, wiem… Później pan Raczek ożenił się z moją ciotką… …Chcąc, ażebym zupełnie był gotów, gdy wybije godzina sprawiedliwości, ojciec Nauka, Uczeń, Patriota, sam pracował nad moją edukacją. Żołnierz Nauczył mię czytać, pisać, kleić koperty, ale nade wszystko — musztrować się. Do musztry zapędzał mnie w bardzo wczesnym dzieciństwie, kiedy mi jeszcze zza ple- ców wyglądała koszula. Dobrze to pamiętam, gdyż ojciec komenderując: „Pół obrotu na prawo!” albo „Lewe ramię naprzód — marsz!…”, ciągnął mnie w odpowiednim kierunku za ogon tego ubrania. Była to najdokładniej prowadzona nauka. Nieraz w nocy budził mnie ojciec krzykiem: „Do broni!…”, musztrował pomimo wymyślań i łez ciotki i kończył zdaniem: — Ignaś! zawsze bądź gotów, wisusie, bo nie wiemy dnia ani godziny… Pamiętaj, Obraz świata, Polityka, że Bonapartów Bóg zesłał, ażeby zrobili porządek na świecie, a dopóty nie będzie Testament porządku ani sprawiedliwości, dopóki nie wypełni się testament cesarza. Nie mogę powiedzieć, ażeby niezachwianą wiarę mego ojca w Bonapartych i spra- wiedliwość podzielali dwaj jego koledzy. Nieraz pan Raczek, kiedy mu dokuczył ból w nodze, klnąc i stękając mówił: — E! wiesz, stary, że już za długo czekamy na nowego Napoleona. Ja siwieć Starość zaczynam i coraz gorzej podupadam, a jego jak nie było, tak i nie ma. Niedługo porobią się z nas dziady pod kościół, a Napoleon po to chyba przyjdzie, ażeby z nami śpiewać godzinki. — Znajdzie młodych. — Co za młodych! Lepsi z nich przed nami poszli w ziemię, a najmłodsi — diabła warci. Już są między nimi i tacy, co o Napoleonie nie słyszeli. — Mój słyszał i zapamięta — odparł ojciec mrugając okiem w moją stronę. Pan Domański jeszcze bardziej upadał na duchu. Alkohol — Świat idzie do gorszego — mówił trzęsąc głową. — Wikt coraz droższy, za (^) Kondycja ludzka, Obraz kwaterę zabraliby ci całą pensję, a nawet co się tyczy anyżówki, i w tym jest szachraj- świata stwo. Dawniej rozweseliłeś się kieliszkiem, dziś po szklance jesteś taki czczy, jak byś się napił wody. Sam Napoleon nie doczekałby się sprawiedliwości! Sprawiedliwość A na to odpowiedział ojciec: — Będzie sprawiedliwość, choćby i Napoleona nie stało. Ale i Napoleon się Ojciec, Śmierć znajdzie. — Nie wierzę — mruknął pan Raczek. — A jak się znajdzie, to co?… — spytał ojciec. — Nie doczekamy tego. — Ja doczekam — odparł ojciec — a Ignaś doczeka jeszcze lepiej. Już wówczas zdania mego ojca głęboko wyrzynały mi się w pamięci, ale dopiero późniejsze wypadki nadały im cudowny, nieomal proroczy charakter. Około roku  ojciec zaczął niedomagać. Czasami po parę dni nie wychodził Choroba do biura, a wreszcie na dobre legł w łóżku. Pan Raczek odwiedzał go co dzień, a raz patrząc na jego chude ręce i wyżółkłe policzki szepnął: — Hej! stary, już my chyba nie doczekamy się Napoleona. Na co ojciec spokojnie odparł: — Ja tam nie umrę, dopóki o nim nie usłyszę.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

Pan Raczek pokiwał głową, a ciotka łzy otarła myśląc, że ojciec bredzi. Jak tu myśleć inaczej, jeżeli śmierć już kołatała do drzwi, a ojciec jeszcze wyglądał Napole- ona… Było już z nim bardzo źle, nawet przyjął ostatnie sakramenta, kiedy w parę dni później wbiegł do nas pan Raczek dziwnie wzburzony i stojąc na środku izby zawołał: — A wiesz, stary, że znalazł się Napoleon⁷¹?… — Gdzie? — krzyknęła ciotka. — Jużci we Francji. Ojciec zerwał się, lecz znowu upadł na poduszki. Tylko wyciągnął do mnie rękę i patrząc wzrokiem, którego nie zapomnę, wyszeptał: — Pamiętaj!… Wszystko pamiętaj… Z tym umarł. W późniejszym życiu przekonałem się, jak proroczymi były poglądy ojca. Wszy- Sprawiedliwość, scy widzieliśmy drugą gwiazdę napoleońską, która obudziła Włochy i Węgry⁷²; a cho- Idealista, Polityka ciaż spadła pod Sedanem⁷³, nie wierzę w jej ostateczne zagaśnięcie. Co mi tam Bi- smarck, Gambetta albo Beaconsfield! Niesprawiedliwość dopóty będzie władać świa- tem, dopóki nowy Napoleon nie urośnie. W parę miesięcy po śmierci ojca pan Raczek i pan Domański wraz z ciotką Zu- Kobieta zanną zebrali się na radę: co ze mną począć? Pan Domański chciał mnie zabrać do swoich biur i powoli wypromować na urzędnika; ciotka zalecała rzemiosło, a pan Raczek zieleniarstwo. Lecz gdy zapytano mnie: do czego mam ochotę? odpowie- działem, że do sklepu. — Kto wie, czy to nie będzie najlepsze — zauważył pan Raczek. — A do jakiegoż Warszawa byś chciał kupca? — Do tego na Podwalu⁷⁴, co ma we drzwiach pałasz, a w oknie kozaka. — Wiem — wtrąciła ciotka. — On chce do Mincla. — Można spróbować — rzekł pan Domański. — Wszyscy przecież znamy Minc- la⁷⁵. Pan Raczek na znak zgody plunął aż w komin. Małżeństwo — Boże miłosierny — jęknęła ciotka — ten drab już chyba na mnie pluć zacznie, kiedy brata nie stało… Oj! nieszczęśliwa ja sierota!… — Wielka rzecz! — odezwał się pan Raczek. — Wyjdź jejmość za mąż, to nie będziesz sierotą. — A gdzież ja znajdę takiego głupiego, co by mnie wziął? — Phi! może i ja bym się ożenił z jejmością, bo nie ma mnie kto smarować — mruknął pan Raczek, ciężko schylając się do ziemi, ażeby wypukać popiół z fajki. Ciotka rozpłakała się, a wtedy odezwał się pan Domański: — Po co robić duże ceregiele. Jejmość nie masz opieki, on nie ma gospodyni; Dziecko

⁷¹ ]Qala]Ą VLÛ 1aSRlHRQ — mowa o Ludwiku Napoleonie (tj. Napoleonie III), który jako pretendent do tronu ancuskiego próbował go dwukrotnie zdobyć przez zamach stanu. Drugi zamach miał miej- sce dnia  sierpnia  r., kiedy Ludwik Napoleon powrócił z Anglii, gdzie przebywał na emigracji, i z grupą oficerów–bonapartystów wylądował w Wimereux. W Boulogne oddał się pod jego rozkazy tamtejszy garnizon wojskowy. ⁷² GUXJa JZLa]Ga QaSRlHRĆVkaֹ — Rzecki w naiwnym kulcie dla dynastii napoleońskiej i w przeko- naniu, że o biegu historii decydują wielcy ludzie, uważa Wiosnę Ludów za rezultat działalności Ludwika Napoleona. ⁷³ SRG 6HGaQHP — w Ardenach, nad Mozą. W czasie wojny ancusko-niemieckiej,  września  wojska ancuskie poniosły tam straszliwą klęskę, a Napoleon III dostał się do niewoli. ⁷⁴Podwale — jedna z ruchliwych ulic na Starym Mieście, wychodząca z placu Zamkowego. ⁷⁵Mincel — wśród mieszkańców Lublina do dziś utrzymuje się wersja, że pierwowzorem Minclów z LalkL byli lubelscy kupcy tegoż nazwiska.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

gdzie były sza z szybami, a po mydło i krochmal szło się w głąb sklepu, gdzie było widać beczki i stosy pak drewnianych. Nawet sklepienie było zajęte. Wisiały tam długie szeregi pęcherzy naładowanych gorczycą i farbami, ogromna lampa z daszkiem, która w zimie paliła się cały dzień, sieć pełna korków do butelek, wreszcie — wypchany krokodylek, długi może na półtora łokcia⁷⁸. Właścicielem sklepu był Jan Mincel, starzec z rumianą twarzą i kosmykiem si- Handel, Mieszczanin, wych włosów pod brodą. W każdej porze dnia siedział on pod oknem na fotelu Praca obitym skórą, ubrany w niebieski barchanowy kaan, biały fartuch i takąż szlafmy- cę. Przed nim na stole leżała wielka księga, w której notował dochód, a tuż nad jego głową wisiał pęk dyscyplin⁷⁹, przeznaczonych głównie na sprzedaż. Starzec odbierał Kara, Przemoc pieniądze, zdawał gościom resztę, pisał w księdze, niekiedy drzemał, lecz pomimo ty- lu zajęć, z niepojętą uwagą czuwał nad biegiem handlu w całym sklepie. On także, dla uciechy przechodniów ulicznych, od czasu do czasu pociągał za sznurek skaczącego w oknie kozaka i on wreszcie, co mi się najmniej podobało, za rozmaite przestępstwa karcił nas jedną z pęka dyscyplin. Mówię: nas, bo było nas trzech kandydatów do kary cielesnej: ja tudzież dwaj synowcy starego — Franc i Jan Minclowie. Czujności pryncypała i jego biegłości w używaniu sarniej nogi⁸⁰ doświadczyłem zaraz na trzeci dzień po wejściu do sklepu. Franc odmierzył jakiejś kobiecie za dziesięć groszy rodzynków. Widząc, że jedno ziarno upadło na kontuar (stary miał w tej chwili oczy zamknięte), podniosłem je nieznacznie i zjadłem. Chciałem właśnie wyjąć pestkę, która wcisnęła mi się między zęby, gdy uczułem na plecach coś, jakby mocne dotknięcie rozpalonego żelaza. — A, szelma! — wrzasnął stary Mincel i nim zdałem sobie sprawę z sytuacji, przeciągnął po mnie jeszcze parę razy dyscyplinę, od wierzchu głowy do podłogi. Zwinąłem się w kłębek z bólu, lecz od tej pory nie śmiałem wziąć do ust niczego w sklepie. Migdały, rodzynki, nawet rożki miały dla mnie smak pieprzu. Urządziwszy się ze mną w taki sposób, stary zawiesił dyscyplinę na pęku, wpisał Starość, Władza rodzynki i z najdobroduszniejszą miną począł ciągnąć za sznurek kozaka. Patrząc na jego półuśmiechniętą twarz i przymrużone oczy, prawie nie mogłem wierzyć, że ten jowialny staruszek posiada taki zamach w ręku. I dopiero teraz spostrzegłem, że ów kozak widziany z wnętrza sklepu wydaje się mniej zabawnym niż od ulicy. Sklep nasz był kolonialno-galanteryjno-mydlarski. Towary kolonialne wydawał Ojciec, Syn gościom Franc Mincel, młodzieniec trzydziestokilkoletni, z rudą głową i zaspaną fi- zjognomią⁸¹. Ten najczęściej dostawał dyscypliną od stryja, gdyż palił fajkę, późno wchodził za kontuar, wymykał się z domu po nocach, a nade wszystko niedbale wa- żył towar. Młodszy zaś, Jan Mincel, który zawiadywał galanterią i obok niezgrabnych ruchów odznaczał się łagodnością, był znowu bity za wykradanie kolorowego papieru i pisywanie na nim listów do panien. Tylko August Katz, pracujący przy mydle, nie ulegał żadnym surowcowym⁸² upo- mnieniom. Mizerny ten człeczyna odznaczał się niezwykłą punktualnością. Najraniej przychodził do roboty, krajał mydło i ważył krochmal jak automat; jadł, co mu poda-

⁷⁸ ĄRkLHÉ — dawna miara długości, łokieć warszawski — ok.  cm. ⁷⁹ G\VF\SlLQa — przyrząd (kilka rzemieni umocowanych do rękojeści) służący do wymierzania kar cielesnych. ⁸⁰ VaUQLa QRJa — rękojeść dyscypliny z wykonana z sarniej nogi. ⁸¹ ࢣ]MRJQRPLa (a. ࢣ]MRQRPLa ) — twarz. ⁸² _VXURZFRZ_ — surowiec: rzemień wyrżnięty ze skóry surowej.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

no, w najciemniejszym kącie sklepu, prawie wstydząc się tego, że doświadcza ludzkich potrzeb. O dziesiątej wieczorem gdzieś znikał. W tym otoczeniu upłynęło mi osiem lat, z których każdy dzień był podobny do Praca wszystkich innych dni, jak kropla jesiennego deszczu do innych kropli jesiennego deszczu. Wstawałem rano o piątej, myłem się i zamiatałem sklep. O szóstej otwie- rałem główne drzwi tudzież okiennicę. W tej chwili gdzieś z ulicy zjawiał się August Katz, zdejmował surdut, kładł fartuch i milcząc stawał między beczką mydła szarego a kolumną ułożoną z cegiełek mydła żółtego. Potem drzwiami od podwórka wbiegał stary Mincel mrucząc: 0RUJHQ ⁸³, poprawiał szlafmycę, dobywał z szuflady księgę, wciskał się w fotel i parę razy ciągnął za sznurek kozaka. Dopiero po nim ukazywał się Jan Mincel i ucałowawszy stryja w rękę stawał za swoim kontuarem, na którym podczas lata łapał muchy, a w zimie kreślił palcem albo pięścią jakieś figury. Franca zwykle sprowadzano do sklepu. Wchodził z oczyma zaspanymi, ziewający, obojętnie całował stryja w ramię i przez cały dzień skrobał się w głowę w sposób, który mógł oznaczać wielką senność lub wielkie zmartwienie. Prawie nie było ranka, ażeby stryj patrząc na jego manewry nie wykrzywiał mu się i nie pytał: — No… a gdzie, ty szelma, latała? Tymczasem na ulicy budził się szmer i za szybami sklepu coraz częściej przesuwali Miasto, Warszawa się przechodnie. To służąca, to drwal, jejmość w kapturze, to chłopak od szewca, to jegomość w rogatywce szli w jedną i drugą stronę jak figury w ruchomej panora- mie⁸⁴. Środkiem ulicy toczyły się wozy, beczki, bryczki — tam i na powrót… Coraz więcej ludzi, coraz więcej wozów, aż nareszcie utworzył się jeden wielki potok uliczny, z którego co chwilę ktoś wpadał do nas za sprawunkiem. — Pieprzu za trojaka⁸⁵… — Proszę funt⁸⁶ kawy… — Niech pan da ryżu… — Pół funta mydła… — Za grosz liści bobkowych… Stopniowo sklep zapełniał się po największej części służącymi i ubogo odzianymi jejmościami. Wtedy Franc Mincel krzywił się najwięcej: otwierał i zamykał szuflady, obwijał towar w tutki⁸⁷ z szarej bibuły, wbiegał na drabinkę, znowu zwijał, robiąc to wszystko z żałosną miną człowieka, któremu nie pozwalają ziewnąć. W końcu zbierało się takie mnóstwo interesantów, że i Jan Mincel, i ja musieliśmy pomagać Francowi w sprzedaży. Stary wciąż pisał i zdawał resztę, od czasu do czasu dotykając palcami swojej białej szlafmycy, której niebieski kutasik zwieszał mu się nad okiem. Czasem szarpnął koza- ka, a niekiedy z szybkością błyskawicy zdejmował dyscyplinę i ćwiknął⁸⁸ nią którego ze swych synowców. Nader rzadko mogłem zrozumieć: o co mu chodzi? synowcy bowiem niechętnie objaśniali mi przyczyny jego popędliwości. Około ósmej napływ interesantów zmniejszał się. Wtedy w głębi sklepu ukazywała Jedzenie, Matka, Sługa, się gruba służąca z koszem bułek i kubkami (Franc odwracał się do niej tyłem), a za nią Starość — matka naszego pryncypała, chuda staruszka w żółtej sukni, w ogromnym czepcu na głowie, z dzbankiem kawy w rękach. Ustawiwszy na stole swoje naczynie, staruszka odzywała się schrypniętym głosem:

⁸³ 0RUJHQ –– skrócone powitanie poranne w języku niemieckim: dzień dobry. ⁸⁴ SaQRUaPa — rozległy obraz wewnątrz okrągłego budynku, dający widzom złudzenie rzeczywistości. ⁸⁵ WURMak — trzy grosze (pół kopiejki), drobna polska moneta będąca jeszcze wówczas w obiegu. ⁸⁶ IXQW — dawna jednostka wagi, funt warszawski był równy dzisiejszym  gramom. ⁸⁷ WXWkL — (z niem.) tu: zwinięte torebki papierowe. ⁸⁸ ÉZLkQÇÉ (gwar.) — uderzyć.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

Mincel był bardzo porządny, nie cierpiał kurzu, ścierał go z najdrobniejszych przedmiotów. Jednych tylko dyscyplin nigdy nie potrzebował okurzać dzięki swoim niedzielnym wykładom buchalterii⁹⁵, jeografii⁹⁶ i towaroznawstwa. Powoli, w ciągu paru lat, tak przywykliśmy do siebie, że stary Mincel nie mógł obejść się beze mnie, a ja nawet jego dyscypliny począłem uważać za coś, co należało do familijnych stosunków. Pamiętam, że nie mogłem utulić się z żalu, gdy raz zepsu- Kara łem kosztowny samowar, a stary Mincel zamiast chwytać za dyscyplinę — odezwał się: — Co ty zrobila, Ignac?… Co ty zrobila!… Wolałbym dostać cięgi wszystkimi dyscyplinami, aniżeli znowu kiedy usłyszeć ten drżący głos i zobaczyć wylęknione spojrzenie pryncypała. Obiady w dzień powszedni jadaliśmy w sklepie, naprzód dwaj młodzi Minclowie Jedzenie i August Katz, a następnie ja z pryncypałem. W czasie święta wszyscy zbieraliśmy się na górze i zasiadaliśmy do jednego stołu. Na każdą Wigilię Bożego Narodzenia Mincel dawał nam podarunki, a jego matka w największym sekrecie urządzała nam (i swemu synowi) choinkę. Wreszcie w pierwszym dniu miesiąca wszyscy dostawaliśmy Pieniądz pensję (ja brałem  złotych). Przy tej okazji każdy musiał wylegitymować się z po- robionych oszczędności: ja, Katz, dwaj synowcy i służba. Nierobienie oszczędności, a raczej nieodkładanie co dzień choćby kilku groszy, było w oczach Mincla takim występkiem jak kradzież. Za mojej pamięci przewinęło się przez nasz sklep paru su- biektów i kilku uczniów, których pryncypał dlatego tylko usunął, że nic sobie nie oszczędzili. Dzień, w którym się to wydało, był ostatnim ich pobytu. Nie pomogły obietnice, zaklęcia, całowania po rękach, nawet upadanie do nóg. Stary nie ruszył się z fotelu⁹⁷, nie patrzył na petentów⁹⁸, tylko wskazując palcem drzwi wymawiał jeden wyraz: IRUW IRUW ⁹⁹… Zasada robienia oszczędności stała się już u niego chorobliwym dziwactwem. Dobry ten człowiek miał jedną wadę, oto — nienawidził Napoleona. Sam nigdy o nim nie wspominał, lecz na dźwięk nazwiska Bonapartego dostawał jakby ataku wścieklizny; siniał na twarzy, pluł i wrzeszczał: szelma! szpitzbub! rozbójnik!… Usłyszawszy pierwszy raz tak szkaradne wymysły nieomal straciłem przytomność. Chciałem coś hardego powiedzieć staremu i uciec do pana Raczka, który już ożenił się z moją ciotką. Nagle dostrzegłem, że Jan Mincel zasłoniwszy usta dłonią coś mruczy i robi miny do Katza. Wytężam słuch i — oto co mówi Jan: — Baje stary, baje! Napoleon był chwat, choćby za to samo, że wygnał hyclów Szwabów. Nieprawda, Katz? A August Katz zmrużył oczy i dalej krajał mydło. Osłupiałem ze zdziwienia, lecz w tej chwili bardzo polubiłem Jana Mincla i Au- Niemiec gusta Katza. Z czasem przekonałem się, że w naszym małym sklepie istnieją aż dwa wielkie stronnictwa, z których jedno, składające się ze starego Mincla i jego matki, bardzo lubiło Niemców, a drugie, złożone z młodych Minclów i Katza, nienawidziło ich. O ile pamiętam, ja tylko byłem neutralny. W roku  doszły nas wieści o ucieczce Ludwika Napoleona z więzienia¹⁰⁰. Rok Śmierć ten był dla mnie ważny, gdyż zostałem subiektem, a nasz pryncypał, stary Jan Mincel, zakończył życie z powodów dosyć dziwnych.

⁹⁵ EXFKalWHULa — księgowość, rachunkowość. ⁹⁶ MHRJUaࢣa — geografia. ⁹⁷ IRWHlX — tej formy Prus używa konsekwentnie w całym utworze; dziś: fotela. ⁹⁸ SHWHQW — tu: proszący. ⁹⁹ IRUW IRUW (niem.) — Precz! precz! ¹⁰⁰ XFLHF]ka LXGZLka 1aSRlHRQa ] ZLÛ]LHQLa —  maja  r. Ludwikowi Napoleonowi udało się uciec z ancuskiej twierdzy Ham do Anglii.

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 

W roku tym handel w naszym sklepie nieco osłabnął, już to z racji ogólnych Handel, Mieszczanin, niepokojów¹⁰¹, już z tej, że i pryncypał za często i za głośno wymyślał na Ludwika Praca Napoleona. Ludzie poczęli zniechęcać się do nas, a nawet ktoś (może Katz?…) wybił nam jednego dnia szybę w oknie. Otóż wypadek ten, zamiast całkiem odstręczyć publiczność, zwabił ją do sklepu i przez tydzień mieliśmy tak duże obroty jak nigdy; aż zazdrościli nam sąsiedzi. Po tygodniu jednakże sztuczny ruch na nowo osłabnął i znowu były w sklepie pustki. Pewnego wieczora w czasie nieobecności pryncypała, co już stanowiło fakt nie- zwykły, wpadł nam drugi kamień do sklepu. Przestraszeni Minclowie pobiegli na górę i szukali stryja, Katz poleciał na ulicę szukać sprawcy zniszczenia, a wtem uka- zało się dwu policjantów ciągnących… Proszę zgadnąć kogo?… Ani mniej, ani więcej — tylko naszego pryncypała oskarżając go, że to on wybił szybę teraz, a zapewne i poprzednio… Na próżno staruszek wypierał się: nie tylko bowiem widziano jego zamach, ale jeszcze znaleziono przy nim kamień… Poszedł też nieborak do ratusza. Sprawa po wielu tłomaczeniach i wyjaśnieniach naturalnie zatarła się; ale stary od tej chwili zupełnie stracił humor i począł chudnąć. Pewnego zaś dnia usiadłszy na swym fotelu pod oknem już nie podniósł się z niego. Umarł oparty brodą na księdze handlowej, trzymając w ręce sznurek, którym poruszał kozaka. Przez kilka lat po śmierci stryja synowcy prowadzili wspólnie sklep na Podwalu i dopiero około  roku podzielili się w ten sposób, że Franc został na miejscu z towarami kolonialnymi, a Jan z galanterią i mydłem przeniósł się na Krakowskie, do lokalu, który zajmujemy obecnie. W kilka lat później Jan ożenił się z piękną Małgorzatą Pfeifer, ona zaś (niech spoczywa w spokoju) zostawszy wdową oddała rękę swoją Stasiowi Wokulskiemu, który tym sposobem odziedziczył interes prowadzony przez dwa pokolenia Minclów. Matka naszego pryncypała żyła jeszcze długi czas; kiedy w roku  wróciłem Starość z zagranicy, zastałem ją w najlepszym zdrowiu. Zawsze schodziła rano do sklepu i za- wsze mówiła: — *XW 0RUJHQ PHLQH .LQGHU 'HU .aࢢHH LVW VFKRQ IHUWLJֹ Tylko głos jej z roku na rok przyciszał się, dopóki wreszcie nie umilknął na wieki. Za moich czasów pryncypał był ojcem i nauczycielem praktykantów i najczuj- Ojciec, Handel, Praca, niejszym sługą sklepu; jego matka lub żona były gospodyniami, a wszyscy członkowie Rodzina, Władza rodziny pracownikami. Dziś pryncypał bierze tylko dochody z handlu, najczęściej nie zna go i najwięcej troszczy się o to, ażeby jego dzieci nie zostały kupcami. Nie mówię tu o Stasiu Wokulskim, który ma szersze zamiary, tylko myślę w ogólności, że kupiec powinien siedzieć w sklepie i wyrabiać sobie ludzi, jeżeli chce mieć porządnych. Słychać, że Andrassy zażądał sześćdziesięciu milionów guldenów na nieprzewi- dziane wydatki¹⁰². Więc i Austria zbroi się, a tymczasem Staś pisze mi, że — nie

¹⁰¹ RJμlQH QLHSRkRMHֹ — od roku  wzmogła się we wszystkich zaborach działalność spiskowa. Tajne organizacje demokratyczne przygotowywały ogólnopolskie powstanie, wyznaczając termin na  lutego  roku. W Warszawie spisek rozgałęziony był głównie wśród inteligencji i drobnomiesz- czaństwa, docierał również do proletariatu. Policja pruska i rosyjska wpadły jednak na trop organizacji i przeprowadziły liczne aresztowania, co udaremniło wybuch powstania (poza Krakowskiem). W Kró- lestwie jedyną próbą walki był nieudany napad Pantaleona Potockiego na Siedlce. W następstwie tego władze carskie ogłosiły stan oblężenia; czterech uczestników napadu skazano na śmierć, wiele osób na zesłanie i ciężkie roboty. W początkach  roku działalność konspiracyjna została w Królestwie wznowiona. Na wiosnę  roku policja aresztowała niektórych uczestników spisku, a w ciągu dwu następnych lat rozgromiła go zupełnie. ¹⁰² $QGUaVV\ ]aľÇGaĄ V]HĝÉƝLHVLÛFLX PLlLRQμZ JXlGHQμZ –– po zawarciu pokoju w San Stefano, w marcu  r., zebrały się w Wiedniu delegacje sejmu austriackiego i parlamentu węgierskiego, od których

ஃஐ஍ஆஔఝஂ஘ ஑ஓ஖ஔ Lalka 