Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce, Poradniki, Projekty, Badania z Diritto Pubblico

Pobierz Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce i więcej Poradniki, Projekty, Badania w PDF z Diritto Pubblico tylko na Docsity!

pod redakcjÈ

Jerzego Hausnera

PrzedsiÚbiorstwa

spoïeczne w Polsce.

Teoria i praktyka

Przedsiębiorstwa

społeczne w Polsce.

Teoria i praktyka

4

autorzy:

Konrad Dudzik Jerzy Hausner Hubert Izdebski Tomasz Kucharski Norbert Laurisz

Kraków 2008

Spis treści 

Spis treści

Wstęp........................................................................................... 5

Jerzy Hausner, Norbert Laurisz Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych. Przedsiębiorstwo społeczne. Konceptualizacja

1. Istota przedsiębiorstwa społecznego................................................................ 9
2. cechy przedsiębiorstwa społecznego................................................................ 11
3. Formy przedsiębiorstwa społecznego................................................................ 12
4. Definicja przedsiębiorstwa społecznego............................................................. 13
5. Instytucjonalne usytuowanie przedsiębiorstwa społecznego............................................. 14
6. Prawne uregulowanie działalności przedsiębiorstw społecznych w Polsce................................. 15
7. cel, przebieg i zakres badań....................................................................... 19
8. Przedstawienie wyników badań..................................................................... 22
9. Konkluzje....................................................................................... 28 Literatura......................................................................................... 30

Konrad Dudzik, Tomasz Kucharski Przedsiębiorstwa społeczne. Dobre praktyki

1. Pojęcia oraz status sektora ekonomii społecznej....................................................... 35 1.1. Definicja pojęcia ekonomii społecznej oraz tworzących ją podmiotów................................. 35 1.2. Przesłanki kształtowania oraz znaczenie podmiotów ekonomii społecznej w gospodarce.................. 36
2. Stowarzyszenia i fundacje......................................................................... 38
3. Zakłady aktywności zawodowej oraz centra integracji zawodowej......................................... 51
4. Spółdzielnie socjalne oraz banki spółdzielcze.......................................................... 58 Literatura......................................................................................... 72 Słowniczek........................................................................................ 73 Załącznik.......................................................................................... 74

Jerzy Hausner, Hubert Izdebski Wstępne założenia ustawy o przedsiębiorstwie społecznym......................................... 75

 Wstęp

oraz definicje w większości zaczerpnięte z obowiązujących aktów prawnych, które są związane z ekonomią społeczną oraz podmiotami funkcjonującymi w tym sektorze gospodarki. Trzeci rozdział niniejszej publikacji zawiera wstępne założenia ustawy o przedsiębiorstwie społecznym. celem działań związanych z projektem ustawy jest wypracowanie społecznie aprobowanego aktu prawnego, dotyczącego powoływania i funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych bez względu na formę organizacyjno-prawną podmiotu, przy spełnieniu określonych celów społecznych i ekonomicznych. Projekt założeń opracowany przez Jerzego Hausnera i Huberta Izdeb- skiego, przy współudziale wielu osób i instytucji, ma charakter społeczny. U podstaw jego przygotowania legło przekona- nie wielu środowisk o potrzebie wypracowania ustawy o przedsiębiorczości społecznej. Nadaje to pracom nad tym aktem prawnym charakter inicjatywy środowiskowej. Dlatego też, po kolejnych etapach konsultacji społecznych i warsztatów z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, rozpoczęty został kolejny cykl konsultacji społecznych nad założeniami projektu tej ustawy. Ponieważ prace są już bardzo zaawanso- wane, zamierzeniem koordynatorów jest – obok procesu otwartych konsultacji – włączenie do nich różnych środowisk, w szczególności administracji publicznej, środowisk biznesowych i polityków. Konsultacje kolejnych wersji projektu ustawy prowadzone są on line oraz w trakcie organizowanych w tym celu debat. Stanowią one część działań projektu „W poszuki- waniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, której współorganizatorem jest Małopolska Szkoła Administracji Publicz- nej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Partnerstwo wraz z autorami projektu, a także innymi instytucjami i part- nerstwami, traktuje pracę nad projektem ustawy jako proces, który może zająć (tak jak w przypadku uchwalania ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie) kilka lat. Publikacja adresowana jest do osób, środowisk i instytucji upatrujących w formule ekonomii i przedsiębiorczości społecznej sposobów na rozwiązywanie, przede wszystkim w skali lokalnej, tych problemów związanych ze zjawiskami wykluczenia społecznego, dla rozwiązania których nie wystarczają tradycyjnie stosowane metody. Mowa o klasycznych narzędziach aktywizacji społecznej i zawodowej, którymi posługują się publiczne służby zatrudnienia i instytucje pomocy społecznej. Niniejsza publikacja nie aspiruje do roli opracowania, które w sposób pełny i wyczerpujący prezentowałoby wieloaspektowe zagadnienie przedsiębiorczości społecznej. Jej celem jest uporządkowanie bieżącej wiedzy na temat przedsiębiorstw społecznych, przesłanek ich funkcjonowania i otoczenia prawno-instytucjonalnego, w jakim są one in- kubowane.

Czynniki krytyczne tworzenia

przedsiębiorstw społecznych.

Przedsiębiorstwo społeczne.

Konceptualizacja

Jerzy Hausner

Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Norbert Laurisz

Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych... 

1. Istota przedsiębiorstwa społecznego

Pojęcie „przedsiębiorstwa społecznego” łączy w sobie dwa atrybuty: „przedsiębiorczość” i „społeczność”. Pierwszy z nich sygnalizuje, że idzie o organizację, która prowadzi działalność gospodarczą, a więc wytwarza produkty lub usługi, łącząc dostępne zasoby materialne i intelektualne w taki sposób, który prowadzi do wytworzenia wartości dodanej, eko- nomicznej nadwyżki. Rozumiana po „schumpeterowsku” przedsiębiorczość implikuje innowacyjność i efektywność. Bez tych cech działalność gospodarcza nie jest przejawem przedsiębiorczości, a organizację trudno uznać za przedsiębior- stwo. Tym samym przedsiębiorstwo społeczne prowadzi działalność, która wiąże się z ryzykiem gospodarczym i ekono- miczną weryfikacją efektów tej działalności. Atrybut „społeczności” wskazuje z jednej strony na podstawowe zasoby, które wykorzystuje przedsiębiorstwo, z drugiej zaś na jego misję. Jeśli chodzi o zasoby, sedno tkwi w bazowaniu na kapitale społecznym, ukształtowanym w ramach określonej społeczności lokalnej. W odniesieniu do misji podstawowe jest to, że działanie przedsiębiorstwa jest ukie- runkowane na integrację społeczną w skali danej społeczności lokalnej, a patrząc z innej strony, jego głównym celem jest przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez aktywizację zawodową i gospodarczą. Spoglądając na „przedsiębiorstwo społeczne” w ten sposób dostrzegamy, że generuje ono swoiste sprzężenie zwrotne. Działa korzystając z kapitału społecznego, czyli zasobów ekonomicznych wynikających z więzi społecznych i kontaktów międzyludzkich, których podstawą jest zaufanie, porozumiewanie się i współpraca, ale jednocześnie jego działalność pro- wadzi do pomnożenia zasobów tego rodzaju kapitału i jego mobilizacji. To powoduje, że „przedsiębiorstwo społeczne” jest kluczowym ogniwem „ekonomii społecznej”. Jego funkcją nie jest tylko wytwarzanie określonych dóbr i usług, ale też mobilizacja kapitału społecznego, generowanie innowacyjności oraz poszerzanie rynku przez włączanie do uczestnictwa w nim, osób dotychczas wykluczonych. Przedsiębiorstwo społeczne jest cząstką gospodarki rynkowej, ale specyficzną, bowiem lokującą swoją misję i cele poza rynkiem. Uczestniczy w gospodarce rynkowej, lecz według specyficznych re- guł, co różni je od przedsiębiorstwa prywatnego. Przedsiębiorstwo społeczne generuje dodatkową podaż dóbr i usług, ale co chyba ważniejsze, także dodatkowy popyt rynkowy po stronie osób w nim zatrudnionych, który w innym przypadku nie wystąpiłby. Oczywiście, przedsiębiorstwo takie nie może być dominującą formą gospodarki rynkowej, ale jest niezbędne jako forma uzupełniająca i komplementarna, bez której rynek prowadzi do masowego wykluczenia i samozwężenia. celem przedsiębiorstw społecznych nie jest rynkowa ekspansja, lecz bez nich z czasem rynek nie może się rozszerzać i rozwijać. Wiązanie społeczności przedsiębiorstwa społecznego z lokalnym kapitałem społecznym oznacza, że w praktyce ta- kie przedsiębiorstwo charakteryzuje się uczestnictwem w jego działaniach wielu różnego rodzaju aktorów-partnerów, takich jak: przedsiębiorcy (menedżerowie) społeczni, pracownicy, wolontariusze, użytkownicy, organizacje obywatelskie oraz lokalne instytucje publiczne. W przypadku tego rodzaju przedsiębiorstwa mniej istotne są relacje własnościowe między tymi partnerami, większe znaczenie mają natomiast relacje funkcjonalne, związane z odgrywaną rolą społecz- ną, a nie z prawem własności. Stąd przedsiębiorstwo społeczne jest przede wszystkim organizacją zainteresowanych

• a nie udziałowców, interesariuszy – a nie właścicieli. Stosunki własnościowe są w nim podporządkowane partnerstwu interesariuszy – nie na odwrót jak w przypadku przedsiębiorstwa prywatnego. Jednocześnie podział ról między interesariuszmi w przedsiębiorstwie społecznym nie może mieć sztywnego charak- teru. Jego innowacyjność i adaptacyjność bierze się zwłaszcza z możliwości w miarę elastycznego kształtowania form partnerstwa między interesariuszami. Poszukiwania w tym zakresie doprowadziły m.in. do pojawienia się takich form

10 Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych...

organizacyjnych, w których łączone są role wytwórcy i konsumenta, co ma miejsce w przypadku „żłobków rodzicielskich” rozpowszechnionych w Szwecji czy we Francji. Tym samym w przypadku przedsiębiorstwa społecznego mamy do czynie- nia z odmienną kulturą zarządzania niż w przypadku przedsiębiorstwa prywatnego, jest ona osadzona bardziej na partner- stwie i partycypacji niż na kierownictwie i podporządkowaniu (Defourny 2005). Niezbywalnym warunkiem rozwoju przedsiębiorczości społecznej jest pojawienie się przedsiębiorców społecznych. Interesujące przemyślenia na ich temat przedstawia charles Leadbeater (1997) w opracowaniu opublikowanym przez niezależny brytyjski ośrodek badawczy „Demos”. Punktem wyjścia dla działania przedsiębiorcy społecznego jest kapitał społeczny, aktywizowany przez niego poprzez sieć współdziałania z różnymi osobami, grupami, organizacjami i instytu- cjami. Dzięki temu uzyskuje on dostęp do kapitału fizycznego i finansowego, który służy mu do kreowania i rozwijania organizacji. Przedsiębiorstwo społeczne łączy trzeci sektor z sektorem prywatnym, stając się tym samym jedną z ważnych instytu- cjonalnych form powiązania społeczeństwa obywatelskiego z gospodarką rynkową. Przedsiębiorstwo społeczne jest jed- nocześnie istotnym segmentem ekonomii społecznej, która obejmuje różne formy organizacyjne i instytucje. Te relacje obrazuje rysunek (rys. 1).

Gospodarka rynkowa

Społeczeństwo obywatelskie

Sektor prywatny

Przedsiębiorstwo społeczne

Trzeci sektor

Ekonomia społeczna

Rysunek 1. Systemowe usytuowanie przedsiębiorstwa społecznego Źródło: Opracowanie własne.

Nasza ekspertyza dotyczy istoty przedsiębiorstwa społecznego jako odrębnej formy ekonomii społecznej i specyficznej organizacji gospodarki rynkowej. Prezentując takie ujęcie nie podzielamy poglądów tych autorów, którzy tej odrębności i specyfiki nie dostrzegają, a raczej są gotowi je zacierać. Dotyczy to zarówno tych, którzy przedsiębiorstwo społeczne zrów- nują z prywatnym, jak i tych, którzy utożsamiają je z ekonomią społeczną. Dla nas nie każda osoba, która wywołuje zmianę społeczną w swoim otoczeniu, jest przedsiębiorcą społecznym jak uważają Ryszard Praszkier i Andrzej Nowak (2005), bowiem nie każdy innowator społeczny jest zarazem przedsiębiorcą i nie każdy przedsiębiorca jest bezpośrednio innowato- rem społecznym. Nie rezerwujemy także powiązania działalności gospodarczej z kapitałem społecznym wyłącznie dla eko- nomii społecznej. Przedsiębiorczość w ogóle odwołuje się do kapitału społecznego i nie jest to wyróżnik przedsiębiorczości

12 Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych...

nawet jeśli właściciele kapitału społecznego są istotni, moc podejmowania decyzji na ogół dzielona jest przez nich z innymi podmiotami.

8. Dynamika oparta na uczestnictwie obejmująca poszczególne strony, których dotyczy działalność – reprezentowanie użytkowników lub klientów, sprawowanie władzy decyzyjnej przez poszczególne strony uczestniczące w projekcie oraz zarządzanie oparte na uczestnictwie stanowią istotne cechy charakterystyczne przedsiębiorstw społecznych. W wielu przypadkach jednym z celów przedsiębiorstwa społecznego jest promowanie demokracji na poziomie lokalnym poprzez działalność ekonomiczną.
9. Ograniczenie dystrybucji zysków – przedsiębiorstwa społeczne mogą być organizacjami, których cechą charakte- rystyczną jest absolutne zobowiązanie do niedokonywania podziału zysków. Mogą one jednak, podobnie jak spół- dzielnie w wielu krajach, mieć prawo do dokonywania podziału zysków, jednak w sposób ograniczony, co pozwala uniknąć zachowań, których celem jest wyłącznie maksymalizacja zysku. Omówione w syntetyczny sposób kryteria są zestawione w tabeli (tab. 1).

Tabela l. Charakterystyka przedsiębiorstwa ekonomii społecznej – dziewięć kryteriów

Kryteria ekonomiczne

1. czy organizacja oferuje płatną pracę?
2. czy organizacja podejmuje znaczące ryzyko ekonomiczne?
3. czy organizacja ma charakter autonomiczny?
4. czy organizacja prowadzi działalność komercyjną? Kryteria społeczne
5. czy organizacja została założona przez obywateli?
6. czy proces decyzyjny jest niezależny od interesów zewnętrznych?
7. czy organizacja ma partycypacyjny styl zarządzania w miejscu pracy?
8. czy zysk nie jest dystrybuowany poza organizacją?
9. czy organizacja przynosi wyraźne korzyści społeczne? Źródło: M. Aiken (2005, s. 67) na podstawie c. Borzaga, J. Defourny (2001).

3. Formy przedsiębiorstwa społecznego

Na ogół za podstawowe formy przedsiębiorstw społecznych uważa się spółdzielnie, towarzystwa ubezpieczeń wza- jemnych, stowarzyszenia i fundacje. Niektórzy autorzy, np. Witold Kwaśnicki (2005, s. 31), wyrażają jednak wątpliwość czy spółdzielnie i towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych należy zaliczać do podmiotów ekonomii społecznej. Przyjmując sugestię Kwaśnickiego należałoby uznać, że spółdzielnie mogą, ale nie muszą być przedsiębiorstwami społecznymi. Nie rozstrzyga o tym wyłącznie ich prawna forma, lecz także sposób funkcjonowania, praktyczne zasady działania. Do ta- kich zasad Międzynarodowy Ruch Spółdzielczy ( International Co-Operative Alliance ) zalicza:

• dobrowolne i otwarte członkostwo,
• demokratycznie sprawowaną kontrolę,
• ekonomiczne uczestnictwo członków,
• autonomię i niezależność,
• edukację, szkolenie i informację,
• współpracę pomiędzy spółdzielniami,
• troskę o wspólnotę. Rozwój przedsiębiorczości społecznej wynika przede wszystkim z oddolnej potrzeby i inicjatywy, ale z czasem wymaga sprzyjającej mu legislacji. Taką sekwencję zdarzeń obserwujemy w wielu krajach europejskich. W 1991 r. wprowadzono we Włoszech status spółdzielni socjalnych. W 1995 r. w Belgii ustanowiono „spółkę o celu społecznym”. W 1999 r. w Portu- galii wprowadzono prawną formę „spółdzielni socjalnej z ograniczoną odpowiedzialnością”. Od początku obecnej dekady we Francji mogą działać „spółki spółdzielcze interesu zbiorowego”. Ogólnie, ramy prawne mają umożliwić podmiotom

Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych... 1 

ekonomii społecznej połączenie przedsiębiorczości i zmysłu handlowego z przedsięwzięciami o charakterze społecznym (Defourny 2005, s. 50). Monica Loss (2005, s. 48) podaje, jakie kategorie członkostwa przewiduje włoska ustawa o spółdzielniach socjalnych. Są to: członkowie pracownicy, członkowie użytkownicy, członkowie wolontariusze, członkowie subwencjonujący oraz oso- by prawne (publiczne i prywatne). Ewa Leś (2005, s. 41) przytacza warunki, które zgodnie z belgijską ustawą o spółkach o celu społecznym musi spełniać przedsiębiorstwo, aby móc przyjąć taki status:

• partnerzy są zgodni działać nie dla zysku lub ograniczyć osiąganie zysku,
• przedsiębiorstwo ściśle precyzuje cele społeczne, których zadaniem nie może być pośrednie przysparzanie zysku partnerom,
• polityka przedsiębiorstwa w zakresie przeznaczania zysków i tworzenia rezerw musi odpowiadać jego celom spo- łecznym,
• przedsiębiorstwo ma obowiązek wydania rocznego raportu zawierającego informacje, w jaki sposób zrealizowało cele społeczne (w tym dane na temat wydatków na inwestycje, kosztów operacyjnych i kosztów personelu),
• każdy pracownik po roku nienagannej pracy ma prawo stać się partnerem w przedsiębiorstwie,
• każdy pracownik, który rozwiąże kontrakt z przedsiębiorstwem, traci status partnera,
• w razie likwidacji przedsiębiorstwa społecznego nadwyżka, po wypłaceniu wszystkich należności ciążących na przed- siębiorstwie, jest przeznaczana na cele społeczne przez przekazanie pozostałych funduszy na rzecz innego przed- siębiorstwa o celu społecznym. Ważną nową inicjatywą z 2003 r. jest brytyjska propozycja tworzenia kompanii interesu publicznego ( Community Interest Companies – cIc) (Blunkett 2003). W tym przypadku podstawowym celem jest wprowadzenie nowego sposobu wykonywania usług publicznych, który zarazem wiązałby się ze wspomaganiem przedsiębiorców społecznych, tworzą- cych możliwości aktywności zawodowej dla osób, które takiej możliwości praktycznie nie mają. cIc przeznaczają swoje zyski dla dostarczania dóbr publicznych i jednocześnie mają narzucone pewne ograniczenia, co do wykorzystywania swoich zasobów. Misją przedsiębiorstw społecznych, mających charakter spółek interesu publicznego jest zasadniczo umacnianie wspólnot lokalnych poprzez kreowanie i odnawianie przestrzeni publicznych, z których korzystają obywatele. Idzie tu przede wszystkim o place, parki i budynki, z których ludzie chcą korzystać jeśli są czyste, bezpieczne i estetyczne. Wspierając celowo spółki użyteczności publicznej rząd brytyjski wspomaga praktycznie realizację takiej misji. Analizy przeprowadzone w ramach projektu EMES doprowadziły do wyodrębnienia dwóch podstawowych modeli przedsiębiorstw społecznych:

1. Przedsiębiorstwa społeczne wytwarzające usługi komunalne – spółki pożytku publicznego.
2. Przedsiębiorstwa społeczne integrujące przez pracę. Przy czym, przy wykorzystaniu przedstawionej wyżej systematyzacji w odniesieniu do dwunastu analizowanych krajów UE, udało się wyróżnić aż 39 kategorii przedsiębiorstw społecznych zaliczonych do modelu przedsiębiorstwa integrujące- go przez pracę ( Work Integration Social Enterprise – WISE) (Defourny 2005, s. 54).

4. Definicja przedsiębiorstwa społecznego

Różne środowiska i autorzy próbują sformułować definicję „przedsiębiorstwa społecznego” i doprowadzić do jej przy- jęcia. Jedną z takich prób jest propozycja zawarta w dokumencie rządu brytyjskiego opublikowanym w 2002 r., zgodnie z którą (Defourny 2005, s. 51): „przedsiębiorstwo społeczne to działalność gospodarcza, która wyznacza sobie cele ściśle społeczne i która inwestuje ponownie nadwyżki zależnie od tych celów w działalność lub we wspólnotę, zamiast kierować się potrzebą osiągania maksymalnego zysku na rzecz akcjonariuszy lub właścicieli”. Z kolei John Pearce (2003, s. 190) sformułował następującą definicję przedsiębiorstwa ekonomii społecznej: „Jest to ogólne określenie wszystkich podmiotów gospodarczych, które mają społeczny cel, nie są zorientowane na two- rzenie i dystrybucję kapitału oraz mają demokratyczną, wymierną i opartą na wspólnym zarządzaniu strukturę”. Wcześniejsze rozważania i analiza przedstawionych definicji pozwalają na wyodrębnienie kilku podstawowych kom- ponentów przedsiębiorstwa społecznego, do których należy zaliczyć:

Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych... 1 

• świadczenie usług pomocniczych dla poszczególnych spółdzielni, głównie w postaci szkoleń administracyjno-tech- nicznych oraz usług w zakresie przekazywania wiedzy i informacji,
• reprezentowanie interesów spółdzielni (konsorcjum ma możliwość oddziaływania na politykę rządu w celu aktyw- nego rozwoju spółdzielni socjalnych),
• promowanie inicjatyw gospodarczych (konsorcja podejmują różne działania w celu ochrony działań produkcyjnych swych członków). Mike Aiken (2005, s. 72) bardzo celnie zwraca uwagę, że: „Prawdopodobnie jednak, przedsiębiorstwa ekonomii spo- łecznej zawsze podlegać będą większej lub mniejszej presji, by poświęcać misję społeczną na rzecz sukcesu komer- cyjnego”. Prowadzone w różnych krajach badania potwierdzają tę prawidłowość. Ich wyniki cytowany autor konkluduje w następujący sposób (Tamże, s. 71): „(...) specyficzne mechanizmy pozyskiwania funduszy w systemie kontraktowania usług stanowią niekiedy przewrotną zachętę do zajmowania się osobami, które nie są „całkiem wykluczone”. To „zbieranie śmietanki”, wybieranie najlepszych potencjalnych pracowników z grupy bezrobotnych, umożliwia organizacjom osiąg- nięcie pożądanych wyników i otrzymanie następnych kontraktów. W rezultacie trudniejsi i kosztowniejsi „klienci” tracą szanse na skuteczną pomoc”. W Polsce skrajnym przykładem takiego procesu są zakłady pracy chronionej, których funkcjonowanie niewątpliwie przyczyniło się do narastania skali nadużyć w zakresie orzekania o niepełnosprawności. W tym przypadku formuła przed- siębiorstwa społecznego od samego początku była bardzo często wykorzystywana do prowadzenia nieuczciwej rynkowej konkurencji i uzyskiwania trwałej oligopolistycznej przewagi rynkowej w tych segmentach rynku, w których konkurencja był silna (przykład Telefoniki). To wskazuje na to, że w praktyce możemy mieć do czynienia z dwoma rodzajami komercjalizacji przedsiębiorstw społecznych. Pierwszy przypadek ma miejsce wtedy, kiedy działające zgodnie z prawem i zasadami przedsiębiorstwo spo- łeczne stopniowo modyfikuje swoją misję, przechyla się w stronę przedsiębiorstwa „czysto rynkowego”, gdyż odnosząc ekonomiczny sukces, decyduje się na rynkową ekspansję i kładzie nacisk na efektywność ekonomiczną kosztem funkcji społecznych. Takiemu procesowi nie można zapewne całkowicie zaradzić. Rodzi się również pytanie, czy należy próbować mu zaradzić za wszelką cenę. Bezwzględne stawianie tamy komercjalizacji przedsiębiorstwa społecznego pozbawiałoby go atrybutu „przedsiębiorczości”, skazywało z góry na rynkowe niepowodzenie. Potrzebna jest tu rozwaga. To sama kon- strukcja przedsiębiorstwa społecznego, partnerski i partycypacyjny mechanizm zarządzania, zakładający znaczącą rolę interesariuszy w procesie decyzyjnym, powinny hamować jego odchylanie się od społecznego w kierunku rynkowego statusu. A jeśli pomimo to tak się dzieje, to w konsekwencji w wymiarze formalnym takie przedsiębiorstwo powinno tracić status przedsiębiorstwa społecznego, skoro faktycznie przestało nim być. Z szerszego punktu widzenia nic złego w takim przypadku się nie dzieje. W gospodarce rynkowej pojawia się nowy konkurencyjny podmiot o specyficznym rodowodzie, który przypuszczalnie wpłynie na szczególne respektowanie przez niego zasad społecznej odpowiedzialności biznesu. Natomiast w opuszczone przez ten podmiot miejsce w obszarze ekonomii społecznej być może powinno i będzie mogło powstać nowe przedsiębiorstwo społeczne, innowacyjnie wykorzystujące doświadczenie podmiotu uprzedniego. Inną sytuację stwarza przypadek, gdy formuła przedsiębiorstwa społecznego jest nadużywana od początku. Mamy tu do czynienia z kamuflażem – status przedsiębiorstwa społecznego służy do prowadzenia nieuczciwej działalności gospodarczej i eliminacji rynkowych konkurentów. Takie postępowanie powinno być zdecydowanie zwalczane i karane z mocy prawa, a odpowiednie organy regulacyjne powinny być wyposażone w praktyczną zdolność egzekwowania odpo- wiedzialności nieuczciwych przedsiębiorców. W tym bowiem przypadku ogólne korzyści społeczne są marginalne a straty wysokie. Przede wszystkim dokonuje się psucie rynku i jego monopolizacja. Wartość dodana nie jest tworzona, lecz przechwytywana.

6. Prawne uregulowanie działalności

przedsiębiorstw społecznych w Polsce

Autorzy najlepszej ekspertyzy dotyczącej prawnych form ekonomii społecznej w Polsce, Hubert Izdebski i Monika Małek (2005), zaliczyli do nich:

1  Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych...

• organizacje spółdzielcze i spółdzielnie pracy, których jest około 13 tys., reprezentują one bardzo odmienne formy działalności: od spółdzielni mieszkaniowych, poprzez spółdzielnie spożywców, aż po spółdzielnie uczniowskie,
• bankowość spółdzielczą, która dysponuje 5 tys. placówek i posiada ponad 5% aktywów sektora bankowego,
• spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (SKOK), które zrzeszają ponad milion członków,
• towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, których jest tylko 8, a ich udział w rynku ubezpieczeń sięga zaledwie 0,5%,
• organizacje pozarządowe działające w formie stowarzyszeń zarejestrowanych oraz fundacji, których jest ponad 40 tys. i zatrudniają około 1% wszystkich zatrudnionych w gospodarce. Dokonując tego zestawienia, które obejmuje formy działalności klasycznie przypisywane do ekonomii społecznej, sami autorzy wyrażają jednak wątpliwość, czy faktycznie działalność tych podmiotów zawsze odpowiada zasadom ekono- mii społecznej, co w szczególności odnoszą do spółdzielni oraz ochrony środowiska i SKOK-ów. Przyjmując taką zasadę, należałoby stwierdzić, że wyznaczenie obszaru ekonomii społecznej w Polsce nie może polegać na prostym zakwalifiko- waniu do niej z góry określonych form prawnych, lecz wymaga analizy działalności podmiotów w tej formie występujących w obrocie gospodarczym, z punktu widzenia przyjętych cech ekonomii społecznej. Tym samym omawiane zestawienie mówi co najwyżej o potencjalnych podmiotach ekonomii społecznej w Polsce. Jeszcze większą trudność sprawia rozstrzygnięcie, które z tych podmiotów można uznać za przedsiębiorstwa spo- łeczne. W tej chwili nie dysponujemy pasującymi do naszego kontekstu kryteriami analizy. Niewątpliwie konieczne jest ich sformułowanie i po uprzednim pilotażowym przetestowaniu użycie w rozpoznaniu każdego potencjalnego przy- padku. Ta trudność bierze się m.in. stąd, że pojęcia „ekonomii społecznej” i „przedsiębiorstwa społecznego” nie występują w naszym ustawodawstwie ani wprost, ani pośrednio, w uzasadnieniach, orzeczeniach czy glosach. Analiza przepisów pozwala bez zasadniczych wątpliwości uznać, że przedsiębiorstwami społecznymi w Polsce są spół- dzielnie socjalne. cytowana ekspertyza przedstawia je w następujący sposób (Tamże, s. 22-23). Spółdzielnie socjalne są odmianą spółdzielni pracy, a ich funkcjonowanie określają przepisy art. 203a – 203d ustawy o prawie spółdzielczym, obowiązujące dopiero od 1 czerwca 2004 r. i dodane na mocy ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i insty- tucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001). Stosownie do art. 203a, par. 1 ustawy o prawie spółdzielczym mogą je tworzyć:
• osoby bezrobotne, w rozumieniu przepisów ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
• osoby, o których mowa w art. 1 ust. 2, pkt 1–4, 6–7 ustawy z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym (Dz.U. Nr 122, poz. 1143 z późn. zm.), tj.:
• bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z bezdomności,
• uzależnieni od alkoholu po zakończeniu programu psychoterapii w zakładzie lecznictwa odwykowego,
• uzależnieni od narkotyków lub innych środków odurzających po zakończeniu programu terapeutycznego w zakła- dzie opieki zdrowotnej,
• chorzy psychicznie w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego,
• zwalniani z zakładów karnych, mający trudności w integracji ze środowiskiem,
• uchodźcy realizujący indywidualny program integracji,
• niepełnosprawni w rozumieniu ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnia- niu osób niepełnosprawnych. Spółdzielnia socjalna powinna liczyć nie mniej niż pięciu i nie więcej niż pięćdziesięciu członków. Ograniczenie licz- by członków wynika z założenia, że tworzenie wielkich spółdzielni mogłoby prowadzić do utraty znaczenia tak istotnych elementów spółdzielni socjalnych, jak współpraca międzyludzka, zaufanie czy solidarność. Pojawić mógłby się natomiast element anonimowości. W spółdzielniach socjalnych, w których liczba członków nie przekracza piętnastu nie powołuje się rady nadzorczej, zaś jej zadania wykonuje walne zgromadzenie, a prawo kontroli działalności spółdzielni przysługuje każdemu członkowi. Spółdzielnie socjalne mogą zatrudniać osoby niebędące osobami, o których mowa w art. 203a, par. 1 o prawie spółdzielczym, przy pracach wymagających szczególnych kwalifikacji, których nie posiadają członkowie spółdzielni. Osób tych nie może być więcej niż jedna na pięciu członków spółdzielni. Istotnym wyróżnikiem w stosunku do spółdzielni pracy jest to, że w spółdzielniach socjalnych całość nadwyżki bilansowej walne zgromadzenie przeznacza na fundusz zasobowy spółdzielni. Państwo przewidziało istotne wsparcie szczególnie dla osób bezrobotnych, pragnących podjąć działalność na za- sadach określonych dla spółdzielni socjalnych w postaci jednorazowej pomocy finansowej. Pomocy udziela starosta ze środków Funduszu Pracy. Wysokość tych środków nie może przekroczyć 300% przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka – założyciela spółdzielni oraz 200% przeciętnego wynagrodzenia na jednego członka przystępującego do niej po założeniu spółdzielni. Izdebski i Małek (Tamże, s. 24) opatrują swoją prezentację ciekawym komentarzem, uznając za paradoksalne to, że za- łożycielami spółdzielni socjalnej mogą być jedynie osoby, które potencjalnie przejawiają najmniejszą aktywność na rynku

18 Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych...

zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności, a także dla rehabilitacji zawodowej i społecznej, przygotowania ich do życia w otwartym środowisku oraz pomocy w realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę ich indywidualnych możliwości. Powiat, gmina, fundacja lub inna organizacja społeczna, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, może utworzyć wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jednostkę oraz uzyskać dla tej jednostki status zakładu aktywności zawodowej. Aby uzyskać ten status musi jednak spełnić szczegółowo ure- gulowane wymagania, dotyczące wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, zaliczonych do znacznego stopnia niepełnosprawności oraz warunków pracy i rehabilitacji tych osób. Organizator zakładu aktywności zawodowej może uzyskać dofinansowanie ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych na pokrycie kosztów utworzenia i działania zakładu. Zakład aktywności zawodowej może prowadzić działalność gospodarczą, z takim samym wyjątkiem jak ten dotyczący działalności centrum integracji społecznej (tj. z wyłączeniem działalności polegającej na wytwarzaniu wyrobów przemy- słu paliwowego, tytoniowego, spirytusowego, winiarskiego, piwowarskiego, a także pozostałych wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu powyżej 1,5% oraz wyrobów z metali szlachetnych albo z udziałem tych metali lub handlu tymi wyrobami). Zakłady aktywności zawodowej są zwolnione z licznych podatków i opłat (z wyjątkiem opłaty skarbowej). Pro- wadzący zakład aktywności zawodowej przekazuje wszystkie środki ze zwolnień i wpływy z dochodu działalności gospo- darczej na zakładowy fundusz aktywności. Zakłady aktywności zawodowej korzystają również z innych przywilejów, wśród których można wymienić następujące:

• dofinansowanie w wysokości 50% oprocentowania kredytów bankowych, zaciągniętych na cele związane z rehabili- tacją zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych,
• zwrot kosztów za szkolenie zatrudnionych osób niepełnosprawnych w związku z koniecznością zmiany profilu pro- dukcji,
• jednorazowa pożyczka w celu ochrony istniejących w zakładzie miejsc pracy osób niepełnosprawnych,
• refundacja zwiększonych kosztów zatrudnienia osób niepełnosprawnych, u których stwierdzono chorobę psychicz- ną, upośledzenie umysłowe, epilepsję lub osób niewidomych, w wysokości 75% najniższego wynagrodzenia. Prowadzenie przedsiębiorstw społecznych przez organizacje społeczne z całą pewnością ułatwia ustawa o działalno- ści pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz.U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.), której szczegółową charakterystykę przedstawia cytowana ekspertyza Izdebskiego i Małek (Tamże, s. 49-57). W art. 3 ust. 1 zawarta jest definicja, zgodnie z którą działalnością pożytku publicznego jest działalność społecznie użyteczna, prowadzona przez organizacje pozarzą- dowe w sferze zadań publicznych, określonych w ustawie. Organizacjami pozarządowymi są, stosownie do ust. 2 art. 3, niebędące jednostkami sektora finansów publicznych i niedziałające w celu osiągnięcia zysku osoby prawne lub jednost- ki nieposiadające osobowości prawnej, utworzone na podstawie ustaw, w tym stowarzyszenia i fundacje. W kolejnym ustępie art. 3 uzupełnia się katalog podmiotów, które obok organizacji pozarządowych mogą prowadzić działalność pożytku publicznego o kościelne osoby prawne i jednostki organizacyjne oraz stowarzyszenia jednostek sa- morządu terytorialnego. Status organizacji pożytku publicznego mogą uzyskać tylko takie podmioty, które nie prowadzą działalności gospodarczej albo prowadzą działalność gospodarczą w rozmiarach służących realizacji celów statutowych, o czym stanowi art. 20 pkt ustawy. Należy interpretować to w ten sposób, że dopóki cel zarobkowy nie dominuje nad ce- lem statutowym, działalność gospodarcza jest prowadzona zgodnie z przepisami. Jednakże ze względu na duży stopień ogólności w określaniu celu statutowego, dopiero w trakcie jego realizacji oraz po podjęciu przez organizację pożytku publicznego faktycznej działalności gospodarczej, będzie możliwa miarodajna ocena czy granica ta jest przestrzegana (postanowienie Sądu Najwyższego z 12 lutego 2002 r., IcKN 1568/99). W statucie lub innym akcie wewnętrznym organizacji pożytku publicznego muszą też znaleźć się następujące zakazy:
• udzielania pożyczek lub zabezpieczania zobowiązań majątkiem organizacji w stosunku do jej członków i innych osób bliskich,
• przekazywania majątku organizacji na rzecz ich członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bli- skich na zasadach innych niż w stosunku do osób trzecich, w szczególności jeżeli przekazanie to następuje bezpłat- nie lub na preferencyjnych warunkach,
• wykorzystywania majątku na rzecz członków, członków organów lub pracowników oraz ich osób bliskich na zasa- dach innych niż w stosunku do osób trzecich, chyba że to wykorzystanie bezpośrednio wynika ze statutowego celu organizacji,
• zakupu na szczególnych zasadach towarów lub usług od podmiotów, w których uczestniczą członkowie organizacji, członkowie jej organów lub pracownicy oraz ich osoby bliskie. Działalnością nieodpłatną pożytku publicznego w rozumieniu ustawy jest świadczenie na podstawie stosunku praw- nego usług, za które organizacja prowadząca tę działalność nie pobiera wynagrodzenia. Natomiast działalnością odpłatną

Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorstw społecznych... 1 

pożytku publicznego jest działalność w zakresie wykonywania zadań należących do sfery zadań publicznych w ramach realizacji celów statutowych, za którą organizacja pobiera wynagrodzenie. Działalnością odpłatną pożytku publicznego jest również sprzedaż towarów lub usług wytworzonych czy też świadczonych przez osoby bezpośrednio korzystające z dzia- łalności pożytku publicznego, w szczególności w zakresie rehabilitacji oraz przystosowania do pracy zawodowej osób nie- pełnosprawnych, a także sprzedaży przedmiotów darowizny na cele prowadzenia działalności pożytku publicznego. Z uzyskaniem statusu organizacji pożytku publicznego wiążą się konkretne i wymierne korzyści. Zaznaczyć jednak trzeba, że przywileje organizacji pożytku publicznego mają zastosowanie w części dotyczącej prowadzonej przez nie dzia- łalności pożytku publicznego, co oznacza a contrario, że nie dotyczą one prowadzonej przez nie działalności gospodar- czej. W art. 24 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, ustawodawca stworzył organizacjom pożytku publicznego możliwość skorzystania z wielu uprawnień podatkowych. Jednym z ważniejszych jest zwolnienie z podatku dochodowego od osób prawnych, zgodnie z art. 17 ust. 1 pkt 6c ustawy z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (Dz.U. z 2000 r. Nr 54, poz. 654 z późn. zm.). Dotyczy to dochodów przeznaczonych na cele statutowe z wyłącze- niem działalności gospodarczej. Ponadto organizacje pożytku publicznego są, na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 14 ustawy z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz.U. z 2002 r. Nr 9, poz. 84 z późn. zm.), całkowicie zwolnione z podatku od nieruchomości w części zajętej na prowadzenie nieodpłatnej, statutowej działalności pożytku publicznego. Natomiast wysokość stawek podatku od nieruchomości, na nieruchomości zajęte przez organizacje pożytku publicznego na prowa- dzenie odpłatnej działalności statutowej, nie może być wyższa niż 0,32 zł od 1 m² powierzchni w przypadku gruntów oraz 6,01 zł od 1 m² powierzchni użytkowej w przypadku budynków lub ich części (art. 5 ust. 1 pkt 1c i 2e tej ustawy). Przedstawiona charakterystyka różnych prawnych form ekonomii społecznej w Polsce wskazuje na to, że w naszym ustawodawstwie nie został jak dotąd uregulowany status przedsiębiorstwa społecznego, a utworzenie i prowadzenie takiego przedsiębiorstwa, choć możliwe, jest bardzo utrudnione. Przede wszystkim dlatego, że ustawodawca, co prawda, dopuszcza prowadzenie przez organizacje społeczne i samorządy terytorialne działalności odpłatnej czy szerzej – działal- ności gospodarczej, ale konsekwentnie stara się ją tak ograniczyć, aby nie przybierała ona cech przedsiębiorstwa. Usta- wodawca kieruje się regułą „ekonomia społeczna – tak, przedsiębiorstwo społeczne – nie”. Dostrzegając konieczność stworzenia prawnych ram dla prowadzenia działalności gospodarczej zorientowanej na cele społeczne, nie dopuszcza za- razem do rozwinięcia się przedsiębiorczości społecznej, a tym samym w praktyce uniemożliwia osiągnięcie zasadniczego celu, jakim jest integracja społeczna osób wykluczonych poprzez ich rynkową aktywizację zawodową. Kwintesencją takiej połowiczności jest brak w polskim ustawodawstwie przepisów dostosowanych do działania spółek typu non-profit czy not- -for-profit (Tamże, s. 47), czyli spółek pożytku publicznego, a to praktycznie oznacza, że działalność społecznie użyteczna nie może być zasadniczo prowadzona w formie przedsiębiorstwa. Musi być wciskana w ramy stowarzyszeń lub fundacji, ewentualnie prowadzona przez podmioty publiczne w formie centrów integracji społecznej czy zakładów aktywności za- wodowej lub w mało przydatnej dla wielu celów społecznych formie przedsiębiorstwa komunalnego.

7. Cel, przebieg i zakres badań

Podstawowym celem badań była identyfikacja czynników kluczowych dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej. Ba- dania realizowane były w ramach projektu cOGITO, finansowanego ze środków Programu EQUAL. Dla przeprowadzenia badań przyjęto klasyczną ścieżkę postępowania, tj.:

• przygotowanie katalogu problemów badawczych,
• sformułowanie pytań badawczych,
• zbudowanie kwestionariusza,
• badania pilotażowe,
• badania właściwe. Pierwszym etapem w ramach przygotowywania katalogu problemów badawczych była identyfikacja przedmiotu oraz obszaru badań. Kolejnym etapem było uporządkowanie i pogrupowanie zagadnień, będących szczegółowymi kategoriami przedmiotu badań w ramach trzech zdefiniowanych wymiarów: aksjologii, prakseologii oraz przyzwolenia społecznego. Następnie wyselekcjonowane zostały czynniki kluczowe dla rozwoju przedsiębiorstw społecznych.