Przegląd badań nad populizmem w Polsce, Schematy z E-społeczeństwo

Pobierz Przegląd badań nad populizmem w Polsce i więcej Schematy w PDF z E-społeczeństwo tylko na Docsity!

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce

Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska Zainteresowanie kategorią populizmu w polskiej literaturze naukowej wyraźnie wzro- sło w reakcji na przekroczenie progu reprezentacji parlamentarnej w 2001 r. oraz wej- ście w skład koalicji rządowej po wyborach 2005 r. przez dwa ugrupowania: Ligę Polskich Rodzin oraz Samoobronę. Tym niemniej, jak wskazuje P. Przyłęcki (2012), w okresie od transformacji ustrojowej dostrzec można przynajmniej jeszcze dwie wcześniejsze fale populizmu w polskiej polityce. Pierwsza z nich przypadła na wy- bory prezydenckie w 1990 r., w których uczestniczył S. Tymiński – prezentowany przez media i badaczy jako prekursor współczesnego populizmu w Polsce (zob. m.in. Bazylko, Fąfara i Wysocki, 1991; Stępińska, 2004; de Waele, 2010; Przyłęcki, 2012; Kasprowicz, 2013) oraz L. Wałęsa – również intensywnie wykorzystujący mechani- zmy populistyczne w swojej kampanii wyborczej, takie jak choćby odwoływanie się do „wszystkich Polaków” czy też podkreślanie zalet i osiągnięć ludu (zob. Stępińska, 2004; Wysocka, 2009; Przyłęcki, 2012, s. 68). Druga fala nastąpiła w latach 90. i wiązała się z działalnością takich podmiotów politycznych, jak: Konfederacja Polski Niepodległej, Ruch Odbudowy Polski czy też koalicja partii prawicowych: Akcja Wyborcza Solidarność (Marczewska-Rytko, 1995, 2001; Dzwończyk, 1999, 2000; Przyłęcki, 2012), z jednej strony, a Sojusz Lewicy De- mokratycznej i Samoobrona Rzeczpospolitej – z drugiej. Od kilku lat zaobserwować można ponowną intensyfikację rozważań naukowych nad istotą populizmu, jego przy- czynami i konsekwencjami społeczno-politycznymi zarówno w Polsce, jak i w innych państwach. Na gruncie polskim szczególną inspiracją do kolejnych badań w roku 2015 stało się pojawienie się na scenie politycznej Platformy Oburzonych, ruchu Zmieleni. pl, Pawła Kukiza i wreszcie organizacji politycznej Kukiz’15. Celem niniejszego rozdziału jest dokonanie przeglądu prac naukowych poświę- conych tematyce populizmu i populistycznego komunikowania politycznego doty- czących Polski lub przygotowanych przez polskich badaczy. Nie jest to oczywiście pierwsze tego typu opracowanie: wiele prac zbiorowych oraz kilka monografii po- święconych problematyce populizmu zawiera rozdziały, które mniej lub bardziej szczegółowo przedstawiają stan badań nad populizmem z trzech pierwszych fal, o któ- rych pisał P. Przyłęcki (2012; zob. m.in. Stępińska i in. 2017). Warto tu wspomnieć m.in. prace zbiorowe pod redakcją M. Marczewskiej-Rytko (2006), R. Markowskiego (2004), J. M. de Waelle i A. Pacześniak (2010), F. Pierzchalskiego, B. Rydlińskiego (2017), M. Nowina Konopki, K. Glinki i R. Miernika (2017), monografią S. Derlicha (2010), P. Przyłęckiego (2012), E. Nalewajko (2013) oraz teksty J. Dzwończyk (1993, 1994, 1995), O. Wysockiej (2010), czy S. Olszyk (2007a; 2007b). Szczególnie ważną monografią ze względu na swój pionierski charakter na polskim gruncie jest książka

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce 25 Literatura polska jest zgodna co do zestawu podstawowych elementów składają- cych się na treść populizmu, a wiele prac polskich autorów zawiera wzajemne do sie- bie odsyłacze. Do najczęściej powtarzanych elementów należy podział społeczeństwa na dwie homogeniczne grupy: lud oraz elitę, które ustawione są względem siebie w re- lacji antagonistycznej. Opozycja ta nie ma wyłącznie charakteru opisowego, ale rów- nież moralny. Populizm idealizuje lud i staje po jego stronie, krytykując jednocześnie elity, traktowane jako skorumpowane, uprzywilejowane, wykształcone, aroganckie, blokujące interesy ludu (Dzwończyk, 2000b; Marczewska-Rytko 2007, 2011; Nale- wajko, 2004, 2013; Wysocka, 2010). J. Szacki (2006) wskazał trzy ujęcia populizmu: w pierwszym znaczeniu populizm jest utożsamiany z pojęciem demofilii i oznacza idealizowanie ludu, w drugim stanowi synonim demagogii, w trzecim zaś zakwestio- nowanie i odrzucenie instytucjonalnych ram działania danego systemu. Do podziału tego nawiązały D. Kasprowicz i A. Hess (2017), analizując w swoim artykule pt. Po- pulism in Poland – between demagoguery and demophilia dwa przypadki polskich po- pulistycznych podmiotów politycznych: partii Samoobrona RP i organizacji Kukiz’15. Jeszcze częściej jednak definicje podawane przez polskich badaczy są formułowa- ne w oparciu o ustalenia zachodnich autorów. Pośród nich najczęściej cytowani są: M. Canovan, P. Taggart, C. Mudde, A. Taguieff^1. Przejawem związków polskiej lite- ratury przedmiotu z zachodnim uzusem pojęcia populizmu są także teksty poświęco- ne relacjom pomiędzy eurosceptycyzmem a populizmem (Marczewska-Rytko, 2003; Moroska, 2010). Jak zauważają polscy badacze, pojęcia te nie są ze sobą tożsame i tyl- ko niektórzy eurosceptycy są populistami. Ponadto, polskie analizy wyraźnie wskazu- ją, że upraszczanie obrazu rzeczywistości, operowanie kliszami i kalkami, a także an- tyelityzm to właściwości zarówno eurosceptycznego, jak i euroentuzjastycznego stylu komunikowania (Pacześniak, 2010). Podobnie, M. Jeziński (2005, 2006) wskazuje, że figura wroga, dyskursywne konstruowanie kryzysu, bazowanie na emocjach, liczne symplifikacje były zarówno ważną częścią prounijnego dyskursu w okresie kampanii przed referendum europejskim w 2003 r. (Jeziński, 2006), jak i dyskursu eurosceptycz- nego (Jeziński, 2005). Pomimo częstego stosowania odwołań do zachodniej literatury przedmiotu, nie- którzy polscy autorzy podkreślają wyraźne różnice pomiędzy wschodnio- a zachod- nioeuropejskim charakterem populizmu. Na przykład R. Markowski (2004) wskazuje na silny etatyzm polskich populistów oraz zjawisko populizmu elit wynikające z opo- zycyjnych wzorców rekrutacji polskich polityków prawicowych. Spora część zesta- wień elementów populizmu wyliczanych w polskiej literaturze przedmiotu zawiera natomiast zarówno kategorie bardziej „uniwersalne” (czyli obecne także w analizach zagranicznych badaczy), jak i bardziej specyficznie „polskie” wskaźniki populizmu. W zestawieniach tych znaleźć można m.in.: negatywizm, podział my–oni, skłonność do dychotomizacji i uproszczeń, hierarchiczne widzenie świata społecznego, motyw zdrady ze strony rządzących, spiskową koncepcję świata, kreowanie poczucia zagro- żenia, kryzysu, czy zbliżającej się katastrofy, charyzmatyczne przywództwo, antyinte- lektualizm, niechęć względem instytucji, antykomunizm, eurosceptycyzm, odwołania do Boga, tradycji i historii, opieranie się na strachu i uprzedzeniach, charyzmatyczne (^1) Warto w tym miejscu wskazać na prace polskich badaczy, które zawierają przegląd tych- że koncepcji i ujęć. Do takiej kategorii niedawno opublikowanych opracowań należy m.in. praca J. Cicheckiej (2018).

26 Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska przywództwo, posługiwanie się figurą „kozła ofiarnego” (Drelich 2010; Dzwończyk, 2000; Kostrzębski, 2002; Nalewajko, 2013; Pacześniak, 2010; Szacki, 2006). Z kolei P. Przyłęcki (2012, s. 119–122), inspirując się metodą opracowaną przez zespół Manifesto Research Group, proponuje własną siatkę kategorialną „polskich wskaźników populizmu”, na którą składają się: (1) suwerenność polityczna i eko- nomiczna Polski, (2) Eurosceptycyzm/antyeuropejskość, (3) negatywny stosunek do Niemiec, (4) antykomunizm, (5) antyelityzm/antyintelektualizm, (6) odwołanie do narodu/ludu, (7) ziemia jako dziedzictwo narodu polskiego, (8) sprawiedliwość społeczna, (9) odwołanie się do wartości i cnót: Boga, tradycji i historii, (10) kry- tyka III Rzeczypospolitej, (11) krytyka aktualnego porządku społeczno-polityczno- -gospodarczego, (12) IV Rzeczypospolita, (13) propozycja zmian i nowego porządku, (14) krytyka liberalizmu/demokracji liberalnej, (15) „trzecia droga”, (16) państwo so- cjalne, oraz (17) interwencja w wolny rynek (szerzej o tym w rozdziale VII niniejszej książki). Na antykomunizm (rozumiany jako krytyka niedemokratycznej przeszłości Pol- ski, partii postkomunistycznej oraz dziedzictwa postkomunizmu w III Rzeczpospo- litej) jako specyficzny element polskiej definicji populizmu zwracał uwagę także A. Lipiński (2009). Wskazuje on, iż antykomunizm jest istotnym aspektem tożsamości prawicy, związanym z historycznym charakterem podziału socjopolitycznego (o czym pisał także wspomniany już P. Przyłęcki [2012]) i jako taki stanowi zasób dyskursyw- ny wykorzystywany w sposób populistyczny przez niektóre nurty prawicy. W swoich analizach A. Lipiński (2008, 2009) ukazuje mechanizm dyskursywnego konstruowa- nia wspólnoty przez część ugrupowań prawicowych, który polegał na projekcji anty- komunizmu na całe społeczeństwo i eksternalizacji komunistycznego zła. W prawico- wej wizji rzeczywistości społeczeństwo zostało zdradzone przez lewicowe elity przy Okrągłym Stole, a problemy demokratycznej Polski są bezpośrednią pochodną owego aktu zdrady (Lipiński, 2008). Systematycznie pojawiającym się wątkiem w polskiej literaturze jest również figura charyzmatycznego przywódcy jako ważnego wyróżnika zjawiska populi- zmu. Wątek obdarzonego specyficznymi właściwościami lidera, który zdolny jest do pozyskiwania zwolenników, poprzez szczególny język, specyficzną wizję świa- ta oraz niekonwencjonalne działania, pojawia się w wielu pracach dotyczących po- pulizmu (zob. m.in. Przyłęcki, 2004; Czechowska-Derkacz, 2012; Szacki, 2006; Nalewajko, 2004; Markowski, 2004; Wrześniewska-Pietrzak i Kołodziejczak, 2017; Kołodziejczak i Wrześniewska-Pietrzak, 2017a). Dyskusja wokół statusu populizmu Wśród polskich badaczy brakuje pełnej zgody co do tego, czym populizm jest. O ile w literaturze zagranicznej (Freeden, 1996; Canovan, 1999; Mudde, 2004; Albertazzi i McDonnell, 2008; Stanley, 2008 – zob. rozdział I) można znaleźć pogląd, że populizm jest tzw. rozrzedzoną ideologią, to wśród polskich badaczy dominuje sceptyczne podej- ście do tego ujęcia. J. Szacki (2004, s. 34) uważa wręcz, że „Takiej ideologii po prostu nie ma. Są co najwyżej jakieś na nią zadatki”. Uważa on, iż „populizm jest ideowo pusty i bezkształtny; a jeśli ma jakieś idee, to są one zapożyczone i połączone w przypadkowy

28 Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska sobami kontaktowania się charyzmatycznego przywódcy z elektoratem czy ze strategia- mi działania politycznego (zob. m.in. Antoszewski, 2017; Jacuński, 2010; Nalewajko, 2004; Marks, 2003; Olszyk, 2007a, 2007b; Dzwończyk, 2015; Sasińska-Klas, 2017). W nurt badań postrzegających populizm jako strategię polityczną stosowaną przez pod- mioty polityczne, by zdobyć uwagę i poparcie wyborców wpisuje się także P. Przyłęc- ki (2012, s. 23). Wskazuje on, iż obok stosowania populistycznej retoryki strategię tę budują także odwołania do mądrości ludu oraz wprowadzanie podziału społeczeństwa na dwie antagonistyczne grupy. Warto podkreślić, że część badaczy analizuje populizm wręcz jako narzędzie marketingu politycznego (Nowina Konopka, Glinka i Miernik, 2017), akcentując tym samym pragmatyczny, nie zaś ideologiczny wymiar populizmu. Co istotne, wielu polskich badaczy podkreśla rolę komunikowania się, a także struktury komunikatów przekazywanych przez podmioty polityczne. Wiele ujęć wska- zuje na dyskurs (język w użyciu) jako podstawowy wymiar artykulacji zjawiska popu- lizmu (Franczak, 2004; Przyłęcki, 2012). Autorzy ci zakładają, że wątki populistyczne są aspektem wypowiedzi wszystkich podmiotów politycznych, mogą one co najwyżej różnić się między sobą gotowością do posługiwania się populistycznym apelem, a co za tym idzie charakteryzować się różnym natężeniem populizmu. Polskie badania nad populizmem przyjmują również istnienie specyficznego stylu komunikacji oraz strategii i taktyk dyskursywnych, który odróżnia partie populistycz- ne od partii mainstreamu. O populizmie jako stylu komunikacji pisze m.in. E. Nale- wajko (2013), która traktuje styl polityczny jako sposób wyrażania myśli i działania w polityce. Narzędziem analitycznym jest układ dwóch typów idealnych: stylu popu- listycznego oraz stylu liberalnego. Typ idealny stylu populistycznego charakteryzuje się aktywnym i ideowym, emocjonalnym podejściem do konstruowanych problemów, arbitralnym i konfrontacyjnym sposobem reagowania, moralistyczym ujmowaniem społeczeństwa oraz wizją rozległego i scentralizowanego państwa (Nalewajko, 2013, s. 31). Autorka oparła swoje badanie na publicznych wypowiedziach polskich poli- tyków (prezydentów i premierów), wychodząc z założenia, że to język polityki jest istotnym polem manifestacji populizmu. Do koncepcji populizmu jako stylu komunikowania politycznego sięgają również A. Stępińska i K. Adamczewska (2017), które w swoich badaniach bazują na ujęciu zaproponowanym przez J. Jagersa i S. Walgrave’a, (2007, s. 322), którzy uważają, że populizm może być postrzegany jako styl komunikowania politycznego oparty na dualizmie „my” i „oni” lub też jako „rama komunikacyjna, która zawiera odwołanie do ludu, utożsamianie się z nim oraz pretendowanie do przemawiania w jego imieniu” (zob. rozdział I). Bliskie jest im także myślenie M. Rooduijna (2014, s. 3), który pisze, iż populizm to raczej „swoista specyfika przekazu, nie zaś specyfika aktora politycz- nego, który ten przekaz wysyła”, a także postrzeganie populizmu jako „serii środ- ków dyskursywnych, które mogą zostać użyte w różnorodny sposób”, o czym pisał E. Laclau (2009, s. 152). Próby stworzenia katalogu typowych dla populizmu zabiegów językowych po- dejmowane są zwłaszcza w literaturze językoznawczej (szerzej o tym w rozdziałach IV–VI). Jak wskazują M. Kołodziejczak i M. Wrześniewska-Pietrzak (2017a, s. 28) w badaniach językoznawczych populizm „bywa charakteryzowany jako dyskurs po- pulistyczny, stanowiący obok dyskursu romantycznego i liberalnego jeden z trzech typów dyskursu mieszczący się w obrębie szerszego pojęcia – dyskursu politycznego

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce 29 (Ożóg, 2006, s. 208–209)”. Nie jest to jednak perspektywa powszechna, „bowiem niedookreśloność, nieostrość opisywanego pojęcia powoduje, że określa się je jako zjawisko, fenomen, którego przejawów upatruje się w wykładnikach językowych wy- stępujących w komunikacji nazywanej populistyczną, synonimicznej wobec pojęć: język populizmu czy retoryka populistyczna (por. Ożóg, 2006, s. 209; Bralczyk, 1999, s. 80, 82)” (Kołodziejczak i Wrześniewska-Pietrzak, 2017a, s. 28). Na przykład J. Bralczyk wskazuje na występowanie kilku cech języka populistycz- nego: kategoryczne posługiwanie się nieostrymi pojęciami (demokracja, wolność, ry- nek, etc.), odwołania do wartości, zwłaszcza godności, sprawiedliwości oraz prawdy, budowanie uproszczonej wizji świata (poprzez sformułowania typu: po prostu, sprawa jest prosta, wybór jest prosty), operowanie quasi-dowodami , zwłaszcza argumentacją post-hoc ergo propter hoc , użycie binarnych opozycji nacechowanych wartościująco, posługiwanie się hiperbolą (Bralczyk, 2007). Katalog ten uzupełniany jest również o epitety, pytania retoryczne, ironię, meta- fory, a także odwołania do kategorii prawdy (Ożóg, 2013). Ten ostatni element służy populistom nie tylko do budowy pozytywnego wizerunku siebie, lecz także negatyw- nej prezentacji przeciwnika. Populiści pozycjonują siebie jako jedynych dążących do ujawnienia czy obrony prawdy, prezentując swoich przeciwników jako osoby oszuku- jące społeczeństwo (Burda, 2012, 2013). Podobne mechanizmy identyfikuje w opar- ciu o analizę korpusową A. Bączkowska w przemówieniach wyborczych D. Trumpa z lat 2015–2016 (Bączkowska, 2017). Z kolei M. Kołodziejczak i M. Wrześniewska- -Pietrzak (2019) badały korelacje między formami honoryfikatywnymi stosowanymi przez polityka a kształtowaniem relacji polityka zarówno z jego odbiorcami (przyszły- mi wyborcami), jak i innymi politykami, do których bezpośrednio lub pośrednio się zwraca. Takie ujmowanie populizmu prowadzi także do rozważań nad rozróżnieniem po- pulizmu i retoryki populistycznej. Kwestię tę podjął w swojej pracy m.in. M. Mazur (2005, s. 32–33), który wskazuje, iż na retorykę populistyczną składają się takie ele- menty jak: odwołania do mądrości ludu, argumentum ad populum , demagogia (składa- nie pustych obietnic i odwoływanie się do instynktów), uproszczenia oraz stereotypy. Natomiast w jego opinii stosowanie retoryki populistycznej nie jest warunkiem wy- starczającym populizmu. Niekiedy formułowane są nowe kategorie, którymi usiłuje zastąpić się niejedno- znaczne pojęcie populizmu. Na przykład J. Dzwończyk (1995) wprowadza pojęcie „sytuacji populistycznej”, o której pisze, że „występuje wtedy, gdy przywódcy i dzia- łacze polityczni zabiegają o poparcie szerokich rzesz społeczeństwa, poprzez bezpo- średnie odwoływanie się do nich i manipulowanie nimi” (s. 23). Odwoływanie się do społeczeństwa oraz manipulacja, zakładają posługiwanie się przez aktorów aktami mowy, które przyjmują specyficzny kształt zarówno na poziomie formy, jak i treści. Dzwończyk (1995) rozróżnia trzy aspekty składające się na sytuację populistyczną: doktrynalny (dychotomiczny obraz rzeczywistości społecznej oraz spiskowa koncep- cja świata), socjotechniczny (instrumenty o charakterze językowym wykorzystywane w dyskursie publicznym: demagogia, chwyty retoryczne, odwołania do stereotypów i mitów społecznych) oraz wymiar psychospołeczny (zapotrzebowanie na określony typ przywódcy politycznego). Zdaniem badaczki siła populistów leży w umiejętności rozpoznania i zdefiniowania niewypowiedzianych oczekiwań ludu i wykorzystanie

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce 31 partii i ugrupowań jak Prawo i Sprawiedliwość (dalej: PiS; zob. Przyłęcki, 2012; Laska, 2017; Nowina Konopka, 2017; Obacz, 2017) czy też Platforma Obywatelska (da- lej: PO; Dzwończyk, 2006; Jacuński, 2010), nowo powstających podmiotów jak Libertas przed wyborami do Parlamentu Europejskiego 2008 (Wysocka, 2010), ruchu chłopskie- go (Marczewska-Rytko, 2002) oraz małych partii, jak Alternatywa (Stępień, 2006) czy wreszcie kontrkulturowych, niszowych ruchów, jak narodowi socjaliści (Grott, 2006; Nowak, 2017). Wskazać można także takie opracowania, które w centrum zainteresowa- nia stawiają Ruch Palikota jako podmiot populistyczny (Andrzejewski, 2012). Jednak podstawowymi przedmiotami zainteresowania badaczy przez całą pierwszą dekadę XXI wieku były Samoobrona oraz Liga Polskich Rodzin (dalej LPR; trze- cia fala populizmu). Wskazać można szereg tekstów w całości poświęconych analizie tych właśnie partii (Jajecznik, 2006; Maj, 2006; Marks, 2003; Marczewska-Rytko, 2004; Sielski, 2006), badaniom porównawczym zestawiającym polskie populistyczne partie polityczne z zagranicznymi podmiotami tego typu, np. z partiami niemieckimi (Kostrzębski, 2002) lub LPR z holenderską Listą Pima Fortuyna (Moroska, 2010). W centrum zainteresowania badawczego znalazły się także wizerunki liderów tych partii (Stępińska, 2003; Sasińska-Klas, 2006; Czechowska-Derkacz, 2012) i ich dys- kursy (Polkowska, 2004; Drelich, 2012). Wspominane analizy dostarczają argumen- tów na rzecz tego, iż zarówno Samoobrona, jak i LPR reprezentowały tzw. populizm pełny (zob. rozdział I), traktując Samoobronę jako przykład lewicowego populizmu, a LPR jako populizmu prawicowego. Z kolei relacja pomiędzy przywódcą, charyzmą i jej oddziaływaniem na społe- czeństwo jest jednak zazwyczaj ogólnym opisem, rzadko systematycznym badaniem działań czy wypowiedzi konkretnego przywódcy populistycznego (Dzwończyk, 2000). Tym bardziej warto w tym miejscu zwrócić uwagę na pracę S. Drelicha (2013), który posługując się jakościową analizą dyskursu, analizuje publiczne wypowiedzi A. Leppera, lidera Samoobrony. Autor koncentruje się na aspektach agonistycznych jego języka, badając sposoby artykułowania konfliktu i ich wpływ na szerszą wizję świata. Autor analizuje jego wizję Okrągłego Stołu i transformacji ustrojowej, pań- stwa, społeczeństwa, mediów, własnej partii, podkreślając populistyczne aspekty dys- kursu A. Leppera: dychotomię „lud–elity”, pozytywną waloryzację ludu, pochwałę zachowań niekonwencjonalnych, ostrą krytykę rzeczywistości III Rzeczpospolitej, czy demagogię. W ten nurt badań wpisują się także politolingwistyczne badania pro- wadzone przez M. Kołodziejczak i M. Wrześniewską-Pietrzak (2017a, 2019) nad po- pulistycznym dyskursem politycznym P. Kukiza, w szczególności zaś stosowaną przez niego „retoryką dominacji” (zob. też Wrześniewska-Pietrzak i Kołodziejczak, 2017). Niewiele było też dotąd systematycznych analiz, które pokazywałyby różnice po- między partiami populistycznymi oraz mainstreamowymi w zakresie posługiwania się dyskursem populistycznym. Wyniki takich badań zawiera praca P. Przyłęckiego (2012), który przeprowadził jakościową oraz ilościową analizę treści przekazów po- litycznych. Badaniom poddane zostały dwa rodzaje materiałów: programy partyjne PO, PiS, SLD (Lewicy i Demokratów, dalej LiD), Polskiego Stronnictwa Ludowego (dalej: PSL), LPR oraz Samoobrony z kampanii wyborczych w latach 2001, 2005, 2007, a także 8 debat parlamentarnych z lat 2002–2009. Badacz wskazuje na ilościo- we różnice w zakresie posługiwania się dyskursem populistycznym przez poszcze- gólne partie. Przykładowo jedynie 5% zdań w dyskursie programowym PO, miało

32 Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska charakter populistyczny, w porównaniu z 16% badanych materiałów PiS, czy 46,58% w przypadku LPR. Analiza ilościowa i jakościowa zebranego materiału doprowadzi- ła Przyłęckiego do wniosku, że PiS reprezentuje tzw. populizm wykluczający (zob. rozdział I) z uwagi na obecność antyelityzmu, gloryfikowanie historii, tradycji oraz Kościoła katolickiego, jak również stosowaną strategię wykluczenia szeregu grup: ate- istów, homoseksualistów, byłych komunistów, a także Niemców. Ponadto, w oparciu o przeprowadzone analizy P. Przyłęcki dokonuje rozróżnienia pomiędzy „twardym populizmem” LPR, Samoobrony oraz PiS a „miękkim populizmem” SLD, PSL i PO, wykorzystywanym głównie w sytuacjach wyborczych. Powstanie organizacji Kukiz’15 oraz intensywne wykorzystywanie strategii popu- listycznych przez takich aktorów politycznych jak politycy partii Prawo i Sprawiedli- wość czy też Janusz Korwin-Mikke skłoniło kolejnych polskich badaczy do przepro- wadzenia systematycznych analiz dyskursu tych podmiotów politycznych. I tak, A. Lipiński i A. Stępińska (2018, 2019) poddali badaniu wypowiedzi Pawła Ku- kiza i Janusza Korwin-Mikkego z okresów kampanii wyborczych w latach 2014– i w obu przypadkach znaleźli elementy wyraźnego antyelityzmu i przykłady wyklu- czenia „innych”. Autorzy nie koncentrowali się jednak wyłącznie na dyskursie jako czynniku wyjaśniającym względną popularność obu polityków. Jak wskazują, istotna okazała się kombinacja szeregu zmiennych. Ważną rolę odegrało poczucie zagroże- nia ze strony uchodźców oraz niezadowolenie z aktualnie sprawujących władzę. Obu politykom sprzyjała też polityczna struktura możliwości z wysoką chwiejnością wy- borczą, niską lojalnością polityczną, a także wysokim odsetkiem nieuczestniczących w wyborach. Ważna była również dyskursywna struktura możliwości, a więc politycz- na i medialna legitymizacja radykalnych, antyelitystycznych haseł dokonywana przez PiS jako największą wówczas partię opozycyjną. W połączeniu z umiejętnym korzy- staniem z mediów społecznościowych oraz trafnie skonstruowanym i zaadresowanym dyskursem przyniosło to korzystny, zwłaszcza dla Kukiz’15, rezultat wyborczy. Wypowiedzi Pawła Kukiza znalazły się także w centrum zainteresowania M. Kołodziejczak i M. Wrześniewskiej-Pietrzak (2017a). Przeprowadzone analizy doprowadziły autorki do wniosku, iż „jego populistyczna «klasyfikacja gatunkowa» nie budzi żadnych wątpliwości” (Kołodziejczak i Wrześniewska-Pietrzak, 2017a, s. 46). Wykorzystując współczesne typologie populizmu, badaczki zakwalifikowały polityczną aktywność P. Kukiza jako modelowy przykład populizmu prawicowego, występującego w formie tzw. nowego populizmu nawiązującego do Nowej Polityki (Taggart, 2010, s. 80) lub populizmu radykalnej prawicy, wyraźnie odróżnianego od ekstremizmu prawicowego mającego charakter antydemokratyczny (Mudde, 2007, s. 32). Z kolei D. Kasprowicz i A. Hess (2017) dokonały analizy ewolucji populizmu w Polsce przy użyciu dwóch przykładów partii politycznych wspomnianych wyżej „Samoobrony” Andrzeja Leppera oraz ruchu „Kukiz’15”. Autorki wykazały, że oba te ugrupowania znakomicie ilustrują demagogię charakterystyczną dla populizmu, zwią- zaną z afirmacją narodu, która z kolei nie byłaby możliwa bez antyestablishmentowej postawy przywódców politycznych i elektoratu. Porównanie tych dwóch przykładów umożliwiło badaczkom monitorowanie przemian zachodzących w ugrupowaniach po- pulistycznych w ciągu ostatnich kilku lat, zwłaszcza w czasach, gdy Internet służy jako podstawowy środek komunikacji.

34 Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska wiedliwość, zaś po wygranych wyborach politycy tej partii często gościli na antenie rozgłośni radiowej ojca Rydzyka (Kucharczyk i Wysocka, 2008). Kontekst wyborczy stwarza szczególną okazję do badań nad mediami pełniącymi podwójną rolę, bowiem są one wówczas zarówno kanałami dystrybucji reklam i audy- cji wyborczych (Stępińska, 2003, 2004; Sasińska-Klas, 2006; Czechowska-Derkacz, 2012), jak aktywnymi uczestnikami debaty publicznej. Aktywność mediów, mierzoną intensywnością relacjonowania wypowiedzi populistycznych innych aktorów poli- tycznych badali w ostatnich latach członkowie zespołu powołanego na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu A. Mickiewicza w Poznaniu^2. Analiza danych dotyczących czasu antenowego poświęconego poszczególnym podmiotom politycznym (politykom i partiom politycznym) w audycjach informacyjnych i pu- blicystycznych podczas kampanii wyborczych przed wyborami do Parlamentu Eu- ropejskiego w 2014 roku oraz wyborami prezydenckimi i parlamentarnymi w 2015 pozwoliła sformułować wniosek, że media najwięcej uwagi poświęciły w tym czasie dwóm najsilniejszym podmiotom na rynku wyborczym, czyli PiS i PO, podczas gdy pozostałe podmioty znajdowały się na dalszym planie. Niemniej, wbrew zarzutom formułowanym przez takich polityków jak Paweł Kukiz czy Janusz Korwin-Mikke, podmioty te nie były marginalizowane przez media. Wręcz przeciwnie, w porównaniu z innymi (poza oczywiście PiS i PO), byli częściej prezentowani zarówno w audycjach informacyjnych, jak i publicystycznych (Lipiński i Stępińska, 2018, 2019). Z kolei badania przeprowadzone przez A. Stępińską i K. Adamczewską (2017) nad obecnością stylu populistycznego w wypowiedziach aktorów politycznych w różnych typach mediów w okresie parlamentarnej kampanii wyborczej w 2015 roku pozwoliły na zweryfikowanie kilku hipotez: (1) o wpływie typu mediów na obecność elementów stylu populistycznego w wypowiedziach politycznych relacjonowanych przez media, (2) o wpływie kontekstu (kampania wyborcza) na prezentację wybranych elementów stylu populistycznego oraz (3) o wpływie pozycji partii na scenie politycznej na inten- sywność prezentacji elementów stylu populistycznego. Wyniki badania ilościowego jedynie częściowo potwierdziły dwie pierwsze hipo- tezy. Wszystkie analizowane organizacje medialne najwyraźniej akcentowały te wy- powiedzi, które zawierały odniesienia do antagonistycznego podziału społeczeństwa na „my–oni”, czy też „lud kontra elita” oraz wypowiedzi zawierające negatywny obraz innych, czyli elementy nawiązujące do strategicznej ramy interpretacyjnej (rama kon- fliktu, rama gry). W szczególności analiza wykazała, że tabloid „Fakt” nie opubliko- wał więcej materiałów zawierających jakiekolwiek strategie populistyczne niż tytuły prasy opiniotwórczej, choć poświęcił więcej uwagi wypowiedziom odwołującym się do dychotomicznego podziału na pozytywnie konotowany „lud” i „skorumpowane elity” (zob. też Adamczewska i Stępińska, 2020). Wyniki potwierdziły natomiast hipotezę trzecią: media w istocie prezentują czę- ściej elementy stylu populistycznego stosowane przez partie polityczne posiadające najsilniejszą pozycję na scenie politycznej niż przez aktorów politycznych o słabszej pozycji. Najwięcej uwagi poświecono wypowiedziom polityków Prawa i Sprawiedli- wości: J. Kaczyńskiego i B. Szydło. Warto jednak podkreślić, że media odnotowały także główne elementy dyskursu populistycznego w wypowiedziach Pawła Kukiza (^2) Więcej o zespole na stronie: http://populizm.amu.edu.pl/.

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce 35 i Janusza Korwin-Mikkego, tj. postawę antyelitystyczną, antysystemową identyfikację oraz negatywny stosunek do imigrantów i mniejszości (Stępińska i Adamczewska, 2017; zob. też Stępińska i Wąsicka-Sroczyńska, 2020). Przywołane obserwacje korespondują z wcześniejszymi spostrzeżeniami, że popu- lizm rezonuje dobrze ze zjawiskiem tabloidyzacji mediów informacyjnych, które obja- wia się m.in.: personalizacją polityki, emocjonalizacją przekazu, większym naciskiem położonym na sprawy krajowe niż zagraniczne oraz zmniejszoną obecności głosu eks- pertów w materiałach dziennikarskich (Goban-Klas, 2011; Hordecki i Piontek, 2010; Piontek i in., 2013). M. Dutkiewicz (2013) do tej listy dodaje następujące cechy stylu prezentacji wydarzeń w mediach: przywoływanie utopijnej wizji idealnego społeczeń- stwa, posługiwanie się uproszczoną, dychotomiczną perspektywą podczas prezen- towania społecznych kwestii, podejmowanie próby zbudowania więzi z odbiorcami i pozyskania ich uwagi oraz podejmowanie działań mających na celu mobilizowanie i integrowanie społeczeństwa wokół kluczowych kwestii. Media, które charakteryzują się takimi cechami, stają się bardziej podatne na stoso- wanie stylu populistycznego: B. Marks (2003) oraz T. Sasińska-Klas (2006) uważają, iż jednym ze źródeł sukcesu A. Leppera była umiejętność przykuwania uwagi mediów spektakularnymi i kontrowersyjnymi (czasem wręcz niezgodnymi z prawem) działania- mi (jak choćby wysypywanie zboża na tory kolejowe w Warszawie). Podobne wnioski sformułować można na podstawie analizy obecności w mediach relacji o kontrowersyj- nych wypowiedziach P. Kukiza i J. Korwin-Mikkego (Lipiński i Stępińska, 2019). To, że nadawcą treści populistycznych mogą być też media, starał się ukazać w swoich badaniach M. Bartoszewicz (2017). Autor poddał analizie grafiki (wraz z komentarzami odredakcyjnymi) umieszczone na okładkach opinii wybranych, popu- larnych polskich tygodników opinii: „Newsweek Polska” oraz „Do Rzeczy”. Analiza pozwoliła stwierdzić, że na okładkach wybranych tygodników opinii zawarte zostały takie elementy komunikacyjne charakterystyczne dla populizmu, jak: dychotomicz- ne uproszczenia, granie na stereotypach oraz negatywne klisze propagandowe – po- legające na forsowaniu przekazu dyskredytacyjnego względem wybranych aktorów politycznych. Szczegółową analizę dziennikarzy jako źródeł wypowiedzi populi- stycznych przeprowadziły z kolei A. Stępińska i M. Wąsicka-Sroczyńska (2020). Ich badania pokazały, że w polskiej prasie drukowanej (dziennikach i tygodnikach) to od dziennikarzy pochodzi najwyższy odsetek wypowiedzi zawierających co najmniej je- den element dyskursu populistycznego (a zatem odwołanie do ludu, krytyka elit lub wykluczenie „innych”), przy czym dominuje w nich krytyczny stosunek wobec elit. Wypowiedzi populistyczne formułowane przez dziennikarzy odnaleźć można także w prowadzonych przez nich programach publicystycznych (Piontek i Tadeusz-Ciesiel- czyk, 2020) oraz w redagowanych przez dziennikarzy tzw. paskach informacyjnych towarzyszących prezentacji informacji w „TVP Info” (Piechocki i Wyszyński, 2020). Jednocześnie, co wykazała w swoich badaniach jakościowych M. Marczewska-Rytko (2006, 2007, 2014), dziennikarze mają świadomość istnienia populizmu i związanych z nim zagrożeń, co manifestuje się w licznych publikacjach medialnych poświęconych temu zjawisku. Autorka prześledziła obecność kategorii populizmu na łamach dwóch opiniotwórczych tytułów, dostrzegając pejoratywną ocenę zjawiska oraz rosnące zna- czenie kategorii w latach 2000–2005. Niemniej, R. Ridel (2006) zauważa, że media sto- sują populistyczny styl komunikacji, by dotrzeć do szerokich segmentów odbiorców.

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce 37 dwóch państw Ameryki Łacińskiej omawia A. Ratke-Majewska (2014), wskazując, że otwarcie rynków medialnych dla małych podmiotów, przy atakach na duże koncerny, choć pozornie otwierające przestrzeń demokratycznej debaty, w praktyce służyło au- torytaryzacji reżimów Badania nad społecznymi uwarunkowaniami populizmu w Polsce Jednym z kluczowych obszarów badań nad populizmem jest analiza czynników sprzy- jających popularności populistycznych podmiotów politycznych wśród polskich wy- borców (zob. m.in. Dzwończyk, 2000b, 2015). Przeglądu publikacji poświęconych temu wątkowi, opublikowanych do roku 2010, dokonał w swojej pracy P. Przyłęcki (2012, s. 59–90). W tym miejscu warto więc zaakcentować główne kwestie podnoszo- ne w pracach polskich badaczy oraz skupić uwagę na nowszych badaniach i uwzględ- nić dodatkowe aspekty relacji pomiędzy populizmem a obywatelami. Korzeni i specyfiki zjawiska populizmu w Polsce można się dopatrywać w histo- rii, kulturze i uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych. W szczególności wskazać należy na wspólnotę wartości Kościoła katolickiego i prawicowego populizmu, do których zaliczyć można m.in. obronę patriarchalnego modelu rodziny, surowe zasa- dy porządku moralnego oraz postawę etnocentryczną wyrażaną w odniesieniach do narodu i tradycyjnych rolach pełnionych przez jednostki (Jakubowska, 2004; Buzal- ka, 2005; Pankowski, 2010). Moralizujący dyskurs charakterystyczny dla Kościoła katolickiego znaleźć można zarówno w wypowiedziach populistycznych polityków prawicowych, jak i takich organizacji medialnych, jak wspomniane wcześniej Radio Maryja (Buzalka, 2008; Dzwończyk, 2000a; Przyłęcki, 2012). R. Markowski (2004) wymienia kilka dodatkowych czynników sprzyjających populizmowi nie tylko w Polsce, ale i w całej Europie Środkowowschodniej, na - znaczonej doświadczeniem komunizmu. Po pierwsze, w społeczeństwach silna jest postawa antypaństwowa, która ujawnia się w protestach przeciwko elitom po - litycznym oraz negowaniu czy wręcz odrzucaniu zinstycjonalizowanego sposobu uprawiania polityki. Ważnym elementem jest również wyrażana wprost krytyka par- tii politycznych i brak szacunku dla instytucji państwowych (zob. też Nalewajko, 2004). W Polsce dyskurs antykomunistyczny ukształtowany został wokół Okrągłego Stołu i „zgniłego kompromisu” będącego wynikiem negocjacji pomiędzy komuni- stycznym rządem i opozycją solidarnościową w 1989 roku, określanych mianem „grzechu pierworodnego” (Kubik i Lynch, 2006; Lipiński, 2008). Antyelitystyczne postawy zostały dodatkowo wzmocnione medialnymi doniesieniami o przypadkach korupcji przed wyborami parlamentarnymi w 2001 i 2005 roku (Jasiewicz, 2008; Kucharczyk i Wysocka, 2008). Po drugie, na co wskazuje wielu badaczy, przystąpienie do Unii Europejskiej uru- chomiło historyczne lęki przed utratą suwerenności (Markowski, 2004; Rupnik, 2004; Buzalka, 2008; Kucharczyk i Wysocka, 2008). W przeciwieństwie do wielu państw zachodnioeuropejskich, w przypadku Polski to nie mniejszości etniczne czy imigranci postrzegani byli przez wiele lat jako główne zagrożenie, ale właśnie inne państwa (głównie Niemcy i Rosja) lub organizacje ponadnarodowe, takie jak Unia Europejska (Marczewska Rytko, 2001, 2002, 2003).

38 Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska Podobne spostrzeżenia sformułowała U. Jakubowska (2004), która wyodrębniła trzy typy populizmu wśród polskich obywateli: (1) sektorowy, wyrażający się w ak- ceptowaniu bezwzględnego traktowania przestępców oraz uznaniu silnej pozycji Ko- ścioła i państwa; (2) proceduralny, oparty na założeniu, że partie polityczne nie dbają o ludzi i że ludzie wcale nie potrzebują partii politycznych oraz (3) ksenofobiczny, którego wyrazem jest przekonanie, że Polska nie powinna być członkiem UE, zaś zadaniem polskiej dyplomacji jest obrona politycznej, ekonomicznej i kulturowej su- werenności Polski. O wpływie czynników systemowych pisał także M. Kłusak (2006), który podkre- ślał rolę interwencjonizmu państwowego, a także modelu państwa opiekuńczego oraz radykalne tendencje w społeczeństwie jako czynniki sprzyjające populistycznym par- tiom i ich ideom. Z kolei K. Jasiewicz (2004) akcentował w swoich rozważaniach wątek krytycznego postrzegania elit politycznych i systemu politycznego oraz poli- tycznego cynizmu i wyalienowania (poczucia bezsilności). Z obserwacjami tymi ko- responduje teza A. Sępkowskiego (2006), o utraconej nadziei jako czynniku skłaniają- cym ludzi do przyjmowania poglądów i postaw populistycznych. Co więcej, badania nad poglądami i postawami Polaków ujawniły słabą, choć statystycznie istotną korelację pomiędzy negatywną oceną sytuacji ekonomicznej jednostki a populizmem (Jakubowska, 2004). Z kolei P. Grzelak (2004) ustalił od - wrotną korelację: populistyczna postawa jednostki wpływa na jednostkową nega- tywną ocenę sytuacji gospodarczej Polski. Czynniki ekonomiczne analizowane były także przez A. Rycharda (2004), który twierdził, że transformacja, prywatyzacja i neoliberalizacja polskiej gospodarki, które przyczyniły się do wysokich wskaź- ników bezrobocia oraz poczucia niezadowolenia z własnej sytuacji ekonomicznej (ukształtowanie się przekonania o byciu „ofiarą transformacji”), stworzyły podatny grunt dla populizmu (zob. też Lipiński i Stępińska, 2019). Warto przy tym zaznaczyć, że wspomniane wyżej badania nie dostarczyły jedno - znacznej odpowiedzi na pytanie o wpływ tych poglądów i ocen na decyzje wybor - cze. Prowadzono natomiast szereg analiz mających na celu rozpoznanie, w których grupach społecznych postawy i poglądy populistyczne są najsilniejsze, oraz okre- ślenie profilu demograficznego wyborców popierających populistyczne podmioty polityczne. Wiedzy na ten temat dostarczają zarówno regularnie prowadzone badania opinii publicznej, jak i analizy prowadzone przez polskich badaczy. I tak, raporty CBOS z początku XXI wieku oraz opracowania autorstwa U. Jakubowskiej (2004) i K. Ja- siewicza (2008) pokazywały, że zwolenników partii populistycznych charakteryzują następujące cechy: niski poziom wykształcenia, wysoki poziom alienacji politycznej oraz problemy natury poznawczej w zakresie rozwiązywania złożonych kwestii. Bada- nia CBOS potwierdziły, że zwolenników LPR i Samoobrony łączyły: krytyczna ocena sytuacji politycznej i ekonomicznej Polski, pesymistyczne zapatrywania na przyszłość oraz negatywna ocena własnej sytuacji życiowej. Wyborcy ci byli zwolennikami teorii spiskowych i wykazywali wysoki poziom alienacji politycznej. Zdecydowana więk- szość z nich rekrutowała się ze starszych wiekowo grup społecznych (powyżej 65 roku życia), charakteryzujących się niskim poziomem wykształcenia (wykształcenie pod- stawowe) i niskim lub średnim poziomem dochodów (CBOS, 2002). Tym, co z kolei odróżniało wyborców LPR od wyborców Samoobrony, był fakt ukazujący, że wśród

40 Artur Lipiński i Agnieszka Stępińska Podsumowanie Przegląd polskiej literatury przedmiotu na temat populizmu pozwala na sformułowa- nie kilku wniosków. W literaturze polskiej, podobnie jak w przypadku zachodnich badaczy, trwają spory dotyczące sposobu definiowania populizmu. Dominuje pogląd o jego wielopostaciowości oraz syndromatycznym charakterze. Wielu autorów pod- kreśla kulturowe uwarunkowania zawartości treściowej populizmu, a także wylicza czynniki odpowiedzialne za możliwe sukcesy populistycznych aktorów. Po drugie, dostrzegalne jest wyłanianie się kanonu literatury zagranicznej, która stanowi trwały i wspólny układ odniesienia dla rosnącej liczby analiz dotyczących populizmu. Po trzecie wreszcie, wzrost popularności oraz politycznej relewantności ugrupowań po- pulistycznych pociąga za sobą rosnącą liczbę badań dotyczących zjawiska populizmu. Najwięcej tekstów dotyczy działań oraz programów aktorów politycznych na scenie politycznej, jednak pojawia się coraz więcej badań dotyczących populizmów mediów. Nowym, mającym duży potencjał rozwoju, jest wątek komunikowania populistyczne- go za pośrednictwem nowych mediów. Najmniej zaś eksplorowanym polem badaw- czym jest populistyczne komunikowanie na poziomie obywatelskim. Bibliografia Adamczewska K. (2017), Retoryka populistyczna w parlamentarnej kampanii wyborczej w dobie kryzysu migracyjnego , „Refleksje”, nr 14, s. 11–26. Adamczewska K., Stępińska A. (2020), Who Covers Populism? The Types of Populism in Print Me- dia Outlets , w: A. Stępińska (red.), Populist Discourse in the Polish Media , Poznań: UAM WNPiD , s. 29–48. Albertazzi D., McDonnell D. (2008), Introduction: The Sceptre and the Spectre , w: D. Albertazzi, D. McDonnell (red.), Twenty-First Century Populism. The Spectre of Western European De- mocracy , New York, s. 1–11. Antoszewski A. (2017), Zrozumieć europejski populizm , w: J. R. Sielezin, R. Wiszniowski, M. Al- berska (red.), Od historii myśli do praktyki politycznej: księga dedykowana Profesorowi Je- rzemu Juchnowskiemu z okazji Jubileuszu 40-lecia pracy naukowej , Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 159–172. Andrzejewski P. (2012), Golden era of populism. Analysis of a political phenomenon , „Polski Przegląd Nauk Społecznych”, http://polishreviewofsocialscience.mage.pl/?p=24, data dostę- pu 12.01.2020. Bartoszewicz M. (2017), Komunikaty populistyczne na okładkach tygodników „Newsweek Polska” i „Do rzeczy” – raport z badań , „e-Politikon”, nr 24, s. 87–111. Bączkowska A. (2017), Krytyczna analiza dyskursu prawicowo-populistycznego: analiza korpusowa przemówień wyborczych Donalda Trumpa , w: F. Pierzchalski, B. Rydliński (red.), Autorytar- ny populizm w XXI wieku. Krytyczna rekonstrukcja , Warszawa: Elipsa, s. 181–201. Bäcker R. (2007), Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina , Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Bemenista A. (2006), Specyfika populistycznego typu przywództwa , w: M. Marczewska-Rytko (red.), Populizm na przełomie XX i XXI wieku. Panaceum czy pułapka dla współczesnych społe- czeństw? , Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 45–64. Bobrowska E. (2007), Obrazowanie społeczeństwa w mediach. Analiza radiomaryjnego dyskursu , Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Bobrowska E. (2014), Struktury znaczeniowe w hasłach na transparentach obrońców Radia Maryja i Telewizji Trwam , „Zeszyty Prasoznawcze”, nr 57(3), s. 456–471.

II. Przegląd badań nad populizmem w Polsce 41 Bralczyk J. (2003), O populizmie językowym , w: J. Bralczyk (red.), O języku propagandy i polityki , Warszawa: Wydawnictwo Trio, s. 85–92. Burda J. (2012), Prawda i kłamstwo w wypowiedziach populistycznych , „Słowo. Studia językoznaw- cze”, nr 3, s. 56–62. Burda J. (2013), Kategoria prawdy w populistycznych wypowiedziach sejmowych , „Zeszyty Nauko- we Uniwersytetu Rzeszowskiego”, z. 8, s. 125–134. Burdak W., Makar J. (2011), Populizm w działalności ukraińskiej elity politycznej , „Krakowskie Studia Międzynarodowe”, t. VIII, nr 4, s. 311–322. Buzalka J. (2005), Religious populism? Some reflections on politics in post-socialist South-East Po- land , „Slovak Foreign Policy Affairs”, nr 1(1), s. 75–84. Buzalka J. (2008), Europeanisation and post-peasant populism in Eastern Europe , „Europe Asia Studies”, nr 60(5), s. 757–771. Canovan M. (1999), Trust the People! Populism and Two Faces of Democracy , „Keel University Political Studies”, vol. 47, s. 2–16. Centrum Badań Opinii Społecznej (2002), Psychologiczne profile elektoratów partyjnych , Komuni- kat z badań, nr BS/95/. Centrum Badań Opinii Społecznej (2011), Populizm Polaków u progu i w środku kampanii wybor- czej , Komunikat z badań, nr BS/121/2011. Centrum Badań Opinii Społecznej (2015), Kim są wyborcy Pawła Kukiza? , nr BS/86/2015. Cichecka J. (2018), Populizm – niejednoznaczny fenomen. Zestawienie perspektyw teoretycznych , „Politeja”, nr 4, s. 5–19. Czechowska-Derkacz B. (2012), Magia politycznych wizerunków w mediach: Aleksander Kwa- śniewski i Andrzej Lepper: studium przypadków , Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Cziomer E. (2011), Populizm – rola i znaczenie polityczne w Niemczech , „Krakowskie Studia Mię- dzynarodowe”, t. VIII, nr 4, s. 83–100. Diec J. (2017), The Morphology of Right Populism in the US and in the EU , „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne”, nr 4, s. 59–78. Drelich S. (2010), Populistów ethos zmanipulowany , Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Drelich S. (2012), Wojna trybuna ludowego: przypadek Andrzeja Leppera , Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Dutkiewicz M. (2013), Populiści dobroczynności. Medialne informowanie o pomaganiu , Warszawa: Instytut Spraw Publicznych. Dzwończyk J. (1995), Populistyczne zagrożenia procesu transformacji w Polsce. Polityczne uwa- runkowania transformacji ustrojowej w Polsce , „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, nr 424 , s_._ 77–82. Dzwończyk J. (2000a), Mentalność społeczeństwa polskiego jako czynnik propopulistyczny , „Zeszy- ty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, nr 548, s. 47–60. Dzwończyk J. (2000b), Populistyczne tendencje w społeczeństwie postsocjalistycznym. Na przykła- dzie Polski , Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. Dzwończyk J. (2005), Populizm jako strategia polskich partii politycznych , w: J. Kornaś (red.), Partie polityczne: permanentne problemy. Studia z zakresu funkcjonowania systemu poli- tycznego , Kielce: Wyższa Szkoła Ekonomii i Administracji im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach, s. 297–318. Dzwończyk J. (2006), Populizm jako czynnik blokujący rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce , w: M. Marczewska-Rytko (red.), Populizm na przełomie XX i XXI wieku. Pana- ceum czy pułapka dla współczesnych społeczeństw? , Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 119–140.