Przejawy opieki nad potomstwem, Ćwiczenia z Zoologia

Pobierz Przejawy opieki nad potomstwem i więcej Ćwiczenia w PDF z Zoologia tylko na Docsity! ADAM DZIURZYŃSKI Przejawy opieki nad potomstwem z cyklu: „Życie rodzinne zwierząt” (wybrała z nie publikowanych dotąd maszynopisów A. Dziurzyńskiego i opracowała do druku Barbara Pieronek) SPOSOBY SKŁADANIA JA J ip roska zwierząt o potomstwo objawia się często już w okre- -*• się składania j a j . Wstępną czynnością dla złożenia ja j je st wybór odpowiedniego środowiska, a w nim odpowiedniego sie d lisk a , o czym zwykle decyduje sp ecjalizacja pokarmowa potomstwa. Dla złożenia ja j i zabezpieczenia rozwoju potomstwa zwie­ rzęta wykorzystują wodę, glebę, żywe i obumarłe tkanki ro­ ś lin , a nawet ciała innych zwierząt, bądź ich odchody. W śro­ dowisku wodnym składają ja ja zarówno zwierzęta wodne, jak i niektóre lądowe, których rozwój przebiega w wodzie, jak np. pewne owady. I tak np. samica ważki świtezianki (Calopteryx virgo) składa ja ja z dwu partiach, pierwszą na pływających po powierzchni wody roślinnych szczątkach, przyklejając je do nich, drugą w podwodnych pędach niektórych ro ślin , np. wy- włócznika (Ceratophyllum). W tym drugim przypadku ważka,po­ szukując rośliny,niekiedy zanurza się całkowicie w wodzie, nawet na okres ok. pół godziny. U ważek pałątek (Lestes) składaniu ja j towarzyszy samiec; cęgami mieszczącymi się na końcu odwłoka, przytrzymuje samicę za szyję , co umożliwia je j - w lo cie - zanurzenie końca odwłoka w wodz-'e, wykona­ nie nacięcia w łodydze podwodnej rośliny i złożenie w nim j a j . Ja ja rozrieszcza w szeregu, jedno za drugim (rys. 1). 51 Rys. 1 . 1 - łatka (Agrion pu ella), 2 - ja ja pałątki (Lestes; wewnątrz łodygi rośliny wodnej, 3 - płoszczyca (Neęa cinerea), 4 - topielnica (Ranatra l i ­ n e a ris), 5 - pojedyncze ja jo to p ie ln i- cy, 6 - ja ja topielnicy w pływającym kawałku trzcin y, 7 - ja jo płoszczycy (wg Simma i Szwanwicza) Podobnie jak ważka pałątka postępuje samica chrząszcza pływaka żółtobrzeżka (Ąytiscus m arginalia), ukrywając ja ja w nacięciach łodyg roślin podwodnych. Również pluskawiaki wodne płoszczyca (Nepa cinerea) i to ­ pielnica (Ranatra j lin e a ris) składają ja ja w tkankach ro ślin ; płoszczyca w zbutwiałych gałązkach, pływających w wodzie, a topielnica w łodygach trzciny pospolitej (Phragmites commu­ n is ) . Ja ja tych pluskwiaków posiadają nitkowate wyrostki, o porowatym wnętrzu, których końce wystają ponad powierzchnię wody, co umożliwia wnikanie powietrza do wnętrza ja ja (rys. 1 ). Składanie ja j w tkankach lub na powierzchni ro ślin lądo­ wych spotykamy u wielu roślinożernych owadów, głównie moty­ l i , pluskwiaków, chrząszczy, błonkówek i in . W tych przypad­ kach bezpośrednie sąsiedztwo pokarmu roślinnego gwarantuje larwom rozwój. Większość m otyli,np. bielinkowate (Pieridae),składa ja ja na zewnątrz, zwykle po spodniej stronie l i ś c i rośliny żywi- 52 czająca komorę. W miarę zjada­ nia pokarmu, roślina w nieby­ wałym tempie wytwarza nowe por­ cje odżywczych substancji, izo ­ lu jąc s ię tym sposobem od intru­ za . Proces ten trwa do momentu zakończenia aktywnego życia przez pasożyta. Galasy można spotkać na różnych częściach- o anatomicznych r o ślin , takich jak: łodyga, l i ś c i e , kwiaty, owoce, nawet na korzeniach. Dotychczas rozpatrywaliśmy przypadki bezpośredniego skła­ dania ja j po jednym lub kilku w podłoże, które albo je st równocześnie odżywczym substra- tem bądź stanowi tylko ochro­ nę dla ja j . Obecnie przedsta­ wimy przykłady, często spoty­ kane u zwierząt, składania ja j w kokonach. Kokony jajowe są to ochronne okrywy grupowego złogu j a j , budowane ze specjalnych substancji. Ja ja w kokonach składają m.in. dżdżownice i p i­ jawki. U nich w okresie dojrzałości część segmentów przed­ n ie j części cia ła przekształca s ię w tzw. siodełko ( c l i t e l - lum). Zgrubiała skóra w obrębie siodełka, dzięki licznym gru­ czołom,wydziela gęstą, śluzowatą substancję, z której tworzy s i ę -rurkowata powłoka, podobna do mufki. Pierścienica skur­ czami cia ła przesuwa ją ku przodowi, a w trakcie te j wędrów­ ki przedostają się do mufki jaja i sperma. U dżdżownicy muf­ ka po dojściu do przedniego końca ciała spada ne ziemię i wówczas je j brzegi, dzięki elastyczności ścian samoczynnie się zaciskają, tak dokła*dnie, że powstały tym sposobem kokon je s t całkowicie szczelny. Rys. 4 . Różne postaci ga­ lasów, 1 - lis te k liś c ia róży z galasami, 2 - otwar­ ty galas mszycy Tetraneura ulmi na liś c iu wiązu, 3 - galasy muchówki Rhabdopha- ga s a lic is na łodydze 1 ogonkach l i ś c i wierzby, 4 - fragment l i ś c ia lipy z galasami ezpeciela E rio- phyee t i l ia e i 5 - prze­ krój tego galasa (wg Hes- sego i Rossaj 55 Wytwarzanie kokonów jajowych je s t powszechne u pająków, które produkują je z wydzielin gruczołów przędnych* Szcze­ gólnie interesujący sposób tworzenia kokonu obserwujemy u samicy pająka Agroeca. Buduje ona kokon jajowy w ciągu dwu kolejnych nocy; podczas pierwszej wytwarza z b ia łe j jedwa­ b is te j pajęczyny główną, wewnętrzną,częśó kokonu, gdzie skła­ da ja ja . Ma ona ks‘z ta łt k ie lisz k a , odwróconego nóżką do góry, i je s t przyczepiona do ro ślin y , często źdźbła trawy lub sz p ilk i sosny. Rozdęta częśó k ieliszk a kokonu mieści w sobie dwie komory, w górnej mieszczą s ię ja ja , a dolna je s i prze­ znaczona dla młodych, po wylęgu. Następnej nocy pająk bardzo dokładnie oblepia kokon drobnymi grudkami ziemi, przez co kokon upodabnia się do zaschnię­ te j bryłki błota, przyklejonej do ro ślin y . Pokrycie błotem ma z pe­ wnością znaczenie ochronne (r y s .5 ) . Ze składaniem ja j w kokonach spotykamy się także u pewnych owa­ dów, np. u żyjących w wodzie chrzą­ szczy z rodziny kałużnicowatych CHydrophylidae) . Budują one koko­ ny z wydzieliny dodatkowych gruczo­ łów płciowych, która w wodzie ze­ sta la się w jedwabistą przędzę. Kokon białawego koloru ma k sz ta łt baryłki, o gąbczastych, wodoodpor­ nych ścianach i mieści w sobie 45-50 j a j . Po złożeniu ja j samica dobudowuje z boku kokonu rurkę od­ dechową, która wystaje ponad po­ wierzchnię wody, a kokon przycze­ pia do spodniej strony pływającego l i ś c ia . Wyższy poziom opieki nad potom­ stwem od dotąd przedstawionych pre- Rys. 5 . Kokony pająków, 1 - samica tygrzyka (Argiope) czuwająca przy kokonie, 2 - ko­ kon Agroeca przed po­ kryciem ziemię, a - w przekroju, z jajami, b - po pokryciu ziemią (wg Heseego i Gerhard- ta) 56 zentują przypadki, w których samica lub samiec noszą ze so­ bą jaja lub strzegą miejsce ich złogu. Z tego rodzaju obja­ wami instynktu macierzyńskiego spotykamy się w różnych gru­ pach zwierząt. Np. samice niektórych wrotków (Rotatoria) no­ szą ja ja przymocowane do c ia ła , na granicy tułowia i nogi, jak u pospolitego w wodach słodkich Brachionus urceolaris, albo przechowują je w wytwarzanych przez siebie ochronnych domkach, w których same przebywają, jak gatunki z rodziny Floscuiaridae. Pijawki z rodziny Glossiphonidae otaczają ja ja twardnie­ jącym śluzem,'który je zlepia w pakiety, a następnie okrywa­ ją cienką osłoną, tworząc kokon. Kokonami opiekują się aż do wylęgu młodych. Pijawka Hemiclepsis marginate umieszcza kokon na kamieniu lub innym przedmiocie zanurzonym w wodzie, sama przyczepia tylny koniec swego cia ła w pobliżu kokonu i wykonuje nad nim rytmiczne ruchy, które udzielają się wo­ d zie, zapewniając potomstwu dopływ tlenu. Z kolei pijawki Gloseiphonia heteroclita i Helobdella stagnalis przymocowu­ ją kokony do brzusznej strony swojego ciała i noszą je aż do wylęgu młodych. Na tym jednak nie kończy się ich opieka; po­ nieważ młode pijawki nie są zdolne do samodzielnego życia, z powodu braku tyln ej przyssawki, w związku z tym dorosłe opiekują się nimi, nosząc je na swoim ciele aż do całkowitego ukończenia rozwoju (rys. 6 ) . Również niektóre skorupiaki tro­ szczą się o swoje potomstwo. Po­ wszechnie znany je st przykład roz­ w ie litk i (Daphnia), która prze­ chowuje letn ie jaja aż do wylęgu młodych, w komorze lęgowej. Jaja te są mniejsze od zimowych, uboższe w żółtko i okryte cieniutką Płonką. Rys. 6. Pijawka He­ lobdella stagn alis, od brzusznej strony z kokonami jajowymi i z młodymi (na rr.:~ wo) (wg J ohnsons; 5 ? fagów), których rozwój odbywa się na padlinie bądź w nawo­ zie zwierzęcym. Przy t e j okazji cwady te spełniają w przyro­ dzie doniosłą rolę służby sanitarnej, choć nie pełnią je j bezinteresownie. Do grupy nekrofagów należą głównie chrząszcze, np. z ro­ dziny omarlicowatych (Silphidae), zwane grabarzami, niektóre gnilnikowate (Histeridae) i kusakowate (Staphylinidae) oraz część muchówek, mrówki i in . Dla przykładu przedstawimy czyn­ ności wykonywane przez omarlicowate. Przed złożeniem ja j na padlinie najpierw ją zakopują. Grzebią w ziemi każde padłe zwierzę, o i le tylko nie je s t zbyt duże, np*" takie jak kret, mysz, mały ptak, gad lub płaz. Czynność wykonują przy dużym nakładzie s i ł , ale wspólnym wysiłkiem, bo tylko wtedy je s t ona możliwa. Wabione wonią rozkładającego się cia ła zwierzę­ cia zbiegają się z różnych stron i przystępują do pracy. 0 ile grunt nie je s t kamienisty, praca przebiega sprawnie 1 trwa zadziwiająco krótko, a polega na usuwaniu ziemi spod zwłok, tak iż w efekcie zapadają się one pod własnym cięża­ rem. J e ś l i korzenie ro ślin przeszkadzają w osuwaniu się pad­ lin y , grabarze przecinają je i usuwają. Po całkowitym pogrą­ żeniu padliny w ziemi, składają na n ie j ja ja , po czym dół z padliną zasypują ziemią. Dzięki czynnościom wykonanym przez osobniki dorosłe, potomstwo ma zapewnione podziemne schronienie i dostateczną ilo ść pokarmu, który do końca za­ chowuje potrzebną dla rozwoju larw wilgotność. Do owadów odbywających rozwój w odchodach ssaków, c z y li koprofagów, należą chrząszcze żukowate (Scarabaeidae). Naj­ pospolitszy pośród nich to żuk gnojowy (Geotrupes stercora- r iu s ). U tego gatunku samica z samcem wspólnie zajmują się przygotowaniami związanymi z przyjściem na świat potomstwa. Polegają one na wykopywaniu w ziemi - pod odchodami - zagłę­ bień w k ształcie naparstka, a po złożeniu w nich przez śami- *ce po jednym ja ju , nakryciu każdego grudką nawozu. W dołku pokarm dłużej utrzymuje swoją świeżość niż leżący wprost na powierzchni ziemi, je ś l i mimo to podeschnie, lar /a przerywa 60 żerowanie aż do ch w ili, gdy deszcz uczyni pokarm ponownie zdatnym do jedzenia. 0 BUDOWANIU GNIAZD DLA POTOMSTWA Wyższy poziom życia rodzinnego, przejawiający się w tro­ skliw szej opiece nad potomstwem, obserwujemy u zwierząt bu­ dujących gniazda, w których gromadzą- pokarm i składają ja ja . J e s t to powszechne dla pszczołowatych (Apoidea). Wszystkie pszczołowate, bez względu na to , czy żyją samotnie, czy spo­ łeczn ie , budują dla potomstwa pomieszczenia mieszkalne, któ­ re zaopatrują w pokarm pod postacią pyłku kwiatowego, zw il­ żonego nektarem* Spośród około 500 gatunków pszczołowatych żyjących w Polsce tylko pszczoła miodna (Apis m ellifera) i trzmiele (Bombus) tworzą społeczeństwa, pozostała więk­ szość to tzv'. pszczoły samotne i o nich będzie mowa. Pszczoły samotne do budowy gniazd wykorzystują materia­ ły z otaczającego środowiska i bardzo często zakładają gnia­ zda w ziem i. Np. murarka makowa (Osmia papaveris), niewiel­ ka pszczoła, długości ok. 10 mm, należąca do tzw. brzucho- zbieraczek (ze względu na posiadanie na brzusznej stronie odwłoka szczoteczki do zbierania pyłku), buduje gniazdo w piaszczystym gruncie. Je s t nim dołek, głębokości ok. 2 cm, o starannie wygładzonych i wytapetowanych ścianach (rys. 9 ). Tapetę stanowią maleńkie czerwone krążki, wycięte przez pszczołę z płatków korony polnego maku (Papaver rhoeas). J e ­ dynym narzędziem murarki przy budowie gniazda są je j żuwacz- k i . Gdy gniazdo je st gotowe, pszczoła przystępuje do zbiera­ nia z kwiatostanów bławatka (Centaurea cyanus) pyłku i nek­ taru, które składa w gnieździe. Czynność tę powtarza wielo­ krotnie, aż do otrzymania p o rcji, której wielkość instynkto­ wnie ocenia. Zebrany pyłek zwilża nektarem i ulepia w grud­ kę, po czym składa na nie jedno ja jo . Na koniec wejście do gniazda zasłania płatkami maku i przysypuje piaskiem. Po wy- 61 Дуэ. 9 . Gniazdo mu­ rarki makowej (Oamia papaveris) w przekro­ ju wzdłużnym; na le ­ wo nie ukończone, na prawo z jajem (wg Wojtusiaka nieco zmie­ nione) Дуз. 10. Galas żywiczny gąsienicy motyla sośnian- ki żywiczaneczki (Petro­ va resin ella ) (a), b - na galasie trzy komórki ma­ katki żywicznej (Anthi- dium strigatum) (wg F a - bre’ a) budowaniu jednego gniazda i złożeniu- ja ja , powtarza czynno­ ś c i, budując kilka następnych gniazd, jednak pozostawionymi w nich jajami już więcej s ię nie in teresuje. Tymczasem w gnieździe, po kilku dniach od złożenia ja ja , lęgnie się larwa i zaczyna zjadać pokarm przygotowany przez matkę; je s t go akurat ty le , ile potrzeba larwie do rozwoju. Po ukończe­ niu aktywnego życia larwa okrywa się jedwabistym kokonem, w którym odbywa przepoczwarczenie. Po miesiącu z poczwarki wydobywa się dojrzała murarka i wylatuje z gniazda dla odbycia lotu godowego. Po kopulacji samiec g in ie , a zapłodniona sami­ ca szuka kryjówki na przezimowanie, by na wiosnę przystąpić do wiernego odtworzenia tych wszystkich czynności, które rok temu wykonywała je j matka. Całkiem odmienny sposób budowy gniazd niż u murarki mako­ wej obserwujemy u innej brzuchozbieraczki, makatki żywicznej (tothidium strigatum ). Buduje ona gniazda z żywicy. Według Friesego (1926) i Bischoffa (1927) zakłada je na kamiennym podłożu, w zacienionych miejscach, często gromadnie, jedno obok drugiego. Tymczasem autor, w lipcu 1957 roi u, w okolicy 62 Sposób konstruowania gniazd przez murarkę rudą je st 4 pewnością bardziej ekonomiczny niż wcześniej opisane, bo­ wiem wykorzystując naturalne kryjówki ogranicza swoją pra­ cę tylko do robienia przegród między komórkami. piaszczysto-gliniastym podłożu, w miejscach nasłonecz­ nionych, budują złożone gniazda samotne ps#zczoły, nogozbie- raczki w rodzaju pszczolinka (Andrena)x i smuklik (Halictus) (rys. 1 2 ). Szczególnie interesujące je s t konstruowanie gnia- zda przez smuklika sześciopręgowego <H. sexcinctus); gatunek — e ten wydaje dwa pokolenia w roku. Po przezimowaniu, w kwiet­ niu, samica rozpoczyna pracę; wykopuje pionowy chodnik z krótkimi bocznymi odgałęzieniami, stanowiącymi oddzielne komórki lęgowe dla larw. Ściany korytarzy wygładza i powle­ ka wodoodporną powłoką, z wydzieliny produkowanej w gruczo­ łach odwłokowych. W każdej komórce gromadzi pyłek, z które­ go po zwilżeniu nektarem ugniata rodzaj placka i składa na nim ja jo . Pr ukończeniu przez larwę rozwoju, przed je j prze­ poczwarzeniem, matka zamyka komórkę grudką ziemi. W lipcu wylęga się I I pokolenie dorosłych owadów, złożone wyłącznie z samic. Nie opuszczają one rodzinnego gniazda, lecz po upo­ rządkowaniu wykorzystują je dla swojego potomstwa, dobudowu- jąc do istniejących nowe komórki. Tym sposobem powstaje gnia­ zdo groniaste. W ciągu sierpnia i września wylęgają się owa­ dy d ojrzałe, tym razem samce i samice. Po kopulacji samce giną, a samice zimują. U smuklika sześciopręgowego po przyjściu na świat córek matka pozostaje z nimi, wprawdzie nie bierze już udziału w dalszej rozbudowie gniazda i nie składa ja j , lecz obejmu­ je funkcję odźwiernej (Fabre 1916). Od niej zależy, czy przy­ latująca do gniazda pszczoła zostanie wpuszczona, czy odpę­ dzona. Obserwujemy zatem tu taj znaczny postęp w organizacji x Wg M. Dylewskiej gatunki z rodzaju Andrena budują gniazda również w innych glebach, jak czarnoziem, piaaek, le s s . życia w stosunku do pszczół samotnych o jednym pokoleniu, bowiem matka ma kontakt ze swoimi dziećmi i bierze czynny udział w ich życiu. Bezwzględnie najwyższy poziom życia ro­ dzinnego spotykamy u owadów społecznie żyjących, tj. poza pszczołą miodną i trzmielem, także u os, mrówek i termitów. LITERATURA. 1. Abrikosow G. i in . 1952, Zoologia t . 1, FWRiL, Warszawa. 2. B isch o ff. H. 1927, Biologie der Hymenopteren, Springer J . , Berlin . 3. Dziurzyński A. 1958, Miny motylowe w liśc ia ch Cornus sanguines L. i Vaccinium m yrtillus L. Acta Zool. Cracov. 6. 4 . Fabre J .H . 1916, Z życia owadów, Lindenfeld, Warszawa. 5. Friese H. 1926. Die Bienen, Wespen, Grab- and Goldwespen. Franek, S tu ttga rt, (w: SchrBder). 6. Gerhardt U. 1923, Araneina, echte Spinnen, BorntrSger, Breslau. 7. Hesse R. 1910, Der Tierkorper ais selbstandiger Orga- nismus, TeubnerB.G ., Leipzig. 8 . Johnson L. 1909, Hirudinea. Sdsswasserfauna Deutschlands, Jena. 9. Lityński A. 1952, Hydrobiologia ogólna, FtfN, Warszawa. 10. Simm К. 191*11 0 narządach dźwiękowych owadów, Kosmos 36, Lwów. 11. Szwanwicz B. 1956, Entomologia ogólna, PWRiL, Warszawa. 12. Wojtusiak R. 1939, Instynkt i jego przejawy, Kosmos A, 6, Warszawa. 66 Adam Dziurryński TAKING CARE OF THE YOUNG Summary The paper contains some extracts from the unpublished typescript of Adam Dżiurzyński "Family Life of Animals", se­ lected and elaborated by Barbara Pieronek. The extracts con­ cern the aspects of taking care of the young revealed in the manner of laying eggs by females. Some females insert their eggs into plant tissu es (Calopteryx virgo, Lestes s p ., Dy- tiscu s marginalie, Ranatra lin e a r is , Nepa cinerea, A n tisp i- la stachjanella, Ips typographus), or enclose them into co­ coons (Hydrophylxdae, Rotatoria, Glossiphonidae, Argiope s p .) . Some other females look after their young after their hat­ ching. (Daphnia s p ., crayfish, Asellus aquaticus, Gammarus s p ., Forficula a u ricu la ris). With regard to so lita ry bees (Apoidea) the nesting and preparing of food were described in d e ta ils . This refers to : Osmia papaveris, Anthidium strigatum, Anthophora parieftina, Osmia rufa and Halictus sexcinctus. The paper contains 12 illu str a tio n s, a part of which we­ re taken by A. Dziurzyriski from nature. 67