Pobierz PRZEJŚCIOWA RÓŻNICA W PODATKU DOCHODOWYM A ... i więcej Egzaminy w PDF z Prawo podatkowe tylko na Docsity!
RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY Rok LXIII — zeszyt 3 — 2001
RYSZARD KAMIŃSKI
PRZEJŚCIOWA RÓŻNICA W PODATKU DOCHODOWYM
A WARTOŚĆ AKTYWÓW NETTO
1. UWAGI WSTĘPNE
Metoda wartości aktywów netto jest najpopularniejszą metodą wyceny przedsiębiorstw. Wartość przedsiębiorstwa ustalona tą metodą jest równa różnicy pomiędzy wartością aktywów (trwałych i obrotowych) a bieżącymi i długookresowymi zobowiązaniami przedsiębiorstwa. Metoda wartości księgo wej aktywów netto jest stosunkowo najprostszą, najmniej pracochłonną i w konsekwencji najszybszą metodą wyceny majątku przedsiębiorstwa. Miaro dajność wyceny tą metodą budzi jednak wątpliwości. Ich źródłem jest między innymi trudność w jednoznacznym kwalifikowaniu niektórych po zycji pasywów do kapitałów własnych lub obcych. Przykładem takich pozycji są rozliczenia międzyokresowe, czy też rezerwy. Jedną z przyczyn wykazy wania zarówno rozliczeń międzyokresowych po stronie aktywów jak i re zerw po stronie pasywów jest istnienie przejściowej różnicy w podatku dochodowym. Rodzi się zatem pytanie, czy ta różnica wpływa na wartość aktywów netto, a jeżeli tak, to czy zależy to od sposobu jej ujmowania w formule ustalania tej wartości? Poniższy tekst jest próbą wyjaśnienia tej kwestii.
2. ISTOTA PRZEJŚCIOWEJ RÓŻNICY
W PODATKU DOCHODOWYM
Przejściowe różnice w podatku dochodowym pojawiają się między inny mi w związku z: — odsetkami należnymi i odsetkami do zapłacenia, które wykazuje się za dany okres, mimo że nie zostały jeszcze opłacone lub nie są jeszcze wyma galne i na dzień bilansowy nie stały się należnością lub zobowiązaniem; ustalenie zobowiązania podatkowego następuje wyłącznie z uwzględnie niem odsetek zapłaconych; — biernych i czynnych rozliczeń kosztów, które w momencie ich zarejestro wania wpływają jedynie na wynik bilansowy, natomiast na wynik po datkowy wpływają dopiero w momencie ich poniesienia; — amortyzacji naliczonej w koszty, która może różnić się od amortyzacji uznanej przez prawo podatkowe za koszt uzyskania przychodów; — dodatnich i ujemnych różnic kursowych od nie rozliczonych na dzień bi lansowy rozrachunków, wymagających zapłaty w walucie obcej lub jej
178 Ryszard Kamiński
ekwiwalencie; w rachunku bilansowym uwzględnia się tylko nadwyżkę ujemnych różnic kursowych nad dodatnimi, istniejącą w związku z nie rozliczonymi rachunkami, zaś nadwyżkę różnic dodatnich nad ujemnymi wykazuje się w pozycji przychody przyszłych okresów; w rachunku po datkowym uwzględnia się jedynie różnice kursowe powstałe przy efek tywnej zapłacie należności lub zobowiązania; — różnic pomiędzy wartością zapasów po cenach historycznych, a ich war tością, ustaloną zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny, (nie wyższą od cen sprzedaży netto); — tworzeniem rezerwy na należności i przewidywane straty będące następ stwem przewidywanych niepomyślnych zdarzeń1)2. Pozycją zmniejszającą podstawę opodatkowania przez najbliższe kolejno po sobie następujące pięć lat podatkowych, lecz nie wpływającą na wynik finansowy brutto jest maksymalnie jedna druga straty z lat ubiegłych. Ostrożność nakazuje traktowanie tej różnicy z dużą rezerwą, szczególnie w pierwszym roku następującym po okresie zakończonym stratą. W tymże roku muszą zaistnieć wiarygodne przesłanki do przyjęcia założenia, że negatywny rezultat działalności gospodarczej się nie powtórzy. Prawie w każdym z przytoczonych przypadków różnic przejściowych podstawa opodatkowania przewyższy wynik brutto ustalony w rachunku zysków i strat. Wynika to z tego, że: — w przedsiębiorstwach odsetki wymagające zapłacenia są przeważnie wyż sze niż odsetki należne; zatem wynik bilansowy jest mniejszy o nadwyż kę odsetek do zapłacenia nad odsetkami należnymi, natomiast wynik podatkowy ujmuje jedynie odsetki zapłacone, które najczęściej wykazują zbliżony poziom do odsetek otrzymanych; — ma miejsce tworzenie rezerw na koszty oraz rezerw tworzonych na za pasy i należności, których skala jest znacznie większa w porównaniu z kosztami uznanymi przez prawo podatkowe za koszty uzyskania przy chodów; — zgodnie z zasadą ostrożnej wyceny nadwyżka ujemnych różnic kurso wych nad różnicami dodatnimi zmniejsza wynik brutto; natomiast nad wyżka dodatnich różnic kursowych nad ujemnymi jest wykazywana w bilansie jako przychód przyszłych okresów; takie rozwiązanie powo duje, że wynik brutto jest niższy niż podstawa opodatkowania; — w praktyce amortyzacja podatkowa jest przeważnie niższa, a niekiedy tylko równa amortyzacji księgowej; — honoraria i wynagrodzenia z tytułu umów zlecenia lub umów o dzieło w całości zmniejszają wynik bilansowy; podstawę opodatkowania zmniej szają jedynie honoraria i wynagrodzenia wypłacone.
1 Por. T. Waślicki, Księgowe zamknięcie roku, Infor, Warszawa 1999, s. 167 i 168. 2 Oprócz różnic przejściowych kwalifikowanie określonych przychodów i kosztów jako podstawy ustalenia wyniku bilansowego i wyniku podatkowego istnieją różnice trwałe, wywołane na przykład tym, że pewne przychody i koszty nie są ujmowane w rachunku podatkowym (na przykład: zwrot lub umorzenie podatków, odpis ujemnej wartości firmy) oraz tym, że pewne pozycje traktowane są w rachunku podatkowym jako przychód lub koszt, mimo ich neutralności wobec rachunku bilansowego (na przykład: równowartość świadczeń otrzymanych lub udzielonych w naturze, które nie są ujmowane w księgach, czy też trwałe dopłaty do kapitału spółek z ograniczoną odpowiedzialnością).
(^180) Ryszard Kamiński
sposobem obliczania tej wartości. Wartość aktywów netto generalnie usta lona jest jako różnica pomiędzy sumą całości aktywów a kapitałami obcymi i tymi składowymi rozliczeń międzyokresowych, wykazywanych w pasy wach i przychodach przyszłych okresów, które jednoznacznie mają charak ter długów. Niekiedy jednak, niejako w pierwszym podejściu do szacowania wartości przedsiębiorstwa, ustalana jest w sposób uproszczony - jako róż nica pomiędzy sumą majątku trwałego i majątku obrotowego a kapitałami obcymi, z pominięciem rozliczeń międzyokresowych wykazanych zarówno w aktywach jak i pasywach. Wykazanie w aktywach bilansu ujemnej różnicy w podatku dochodo wym podnosi zarówno wartość aktywów (innych rozliczeń międzyokresowych) jak i wartość kapitałów własnych (wyniku finansowego netto) o kwotę równą tej różnicy. Ustalając wartości aktywów netto sposobem uproszczonym (su ma wartości majątku trwałego i obrotowego minus suma długów) pomija się w obliczeniach wartość tej różnicy. W rezultacie o tą wartość aktywa netto są niższe. Wiadomo jednak, że ujemna różnica w podatku dochodowym mówi o „nadpłacie” podatku, która w przyszłości po jej „zwrocie” stanie się częścią majątku firmy. Stąd wniosek, iż uproszczona formuła ustalania warto ści aktywów netto w przypadku takiej różnicy, jest błędna. Formuła ustalania wartości aktywów netto powinna uwzględniać war tość rozliczeń międzyokresowych, wykazanych w związku z ujemną różnicą w podatku dochodowym. Przy takiej konstrukcji formuły, zaksięgowanie tego rodzaju różnicy powoduje wzrost (o jej równowartość) wartości akty wów netto przedsiębiorstwa. I odwrotnie, jej wyksięgowanie powoduje spa dek tej wartości. Zatem stosowanie w praktyce metody aktywów netto do wyceny wartości przedsiębiorstwa, wymaga zweryfikowania pozycji bilansu przyjętych do obliczenia wartości aktywów netto pod względem wiarygod ności przesłanek zarachowania, czy też wyksięgowania omawianej różnicy (tzn. należy stwierdzić czy różnica ta ma rzeczywiście przejściowy chara kter i czy istnieje pewność jej rozliczenia w przyszłych okresach). Dalej, czy różnica ta została utworzona, czy też może zaniechano tego. Wreszcie, czy po ustąpieniu powodów zaksięgowania różnicy została ona w odpowied nim momencie rozliczona. Odpowiedź na kwestię wpływu dodatniej różnicy w podatku dochodo wym na wartość aktywów netto również wymaga ustosunkowania się do sposobu uwzględnienia rezerwy na tą różnicę. Utworzenie tej rezerwy powoduje zmniejszenie wyniku finansowego netto o jej wartość. Zaracho wanie omawianej rezerwy jest obligatoryjne, bowiem, jak już wspomniano, prowadzi to do uniemożliwienia podziału tej części wyniku finansowego netto, która powstała w związku z tak zwanymi różnicami przejściowymi. Zatem, z uwagi na obligatoryjnych charakter rezerwy, wyrażający przesu nięte w czasie zobowiązania podatkowe, obliczając wartość aktywów netto należy te rezerwy uwzględnić. Ekonomiczny sens tej rezerwy przesądza o tym, iż powinna ona zwiększać zobowiązania odejmowane od aktywów ogółem. Przy takim podejściu wartość utworzonej rezerwy na dodatnią różnicę w podatku dochodowym zmniejsza wartość aktywów netto. Jej rozwiązanie zwiększa wartość aktywów netto.
Przejściowa różnica w podatku dochodowym a wartość 181
Jak już wspomniano, wykazanie dodatniej różnicy w podatku dochodo wym jest obligatoryjne. Niemniej pojawienie się takiej różnicy w wyniku uzyskania ulgi inwestycyjnej jest skutkiem wykorzystania korzyści z tego rodzaju rozwiązania podatkowego. Interesujące jest zatem pytanie, czy wykorzystanie ulgi inwestycyjnej i równoległe utworzenie rezerwy na do datnią różnicę w podatku dochodowym wpływa na poziom wartości akty wów netto, czy nie? Możliwość uzyskania ulg inwestycyjnych wprowadziło Rozporządzenie Rady Ministrów z 25 stycznia 1994 r. w sprawie odliczeń od dochodu wydatków inwestycyjnych oraz obniżek podatku dochodowego5. Zgodnie z tym Rozporządzeniem ulgi inwestycyjne dotyczą wydatków, w rezultacie których jednostka gospodarcza staje się właścicielem środków trwałych, wartości niematerialnych i prawnych, udziałów lub akcji. Do końca 1999 roku z ulg inwestycyjnych korzystano powszechnie. Od 2000 roku rozwiązanie to dotyczy jedynie osób fizycznych prowadzących pozarol niczą działalność gospodarczą i działy specjalne produkcji rolnej oraz po datników podatku dochodowego od osób prawnych w zakresie, w jakim ci podatnicy realizują prawa nabyte do tych ulg. Pomimo tego, że znaczenie gospodarcze ulg inwestycyjnych zmalało, to jednak złożony sposób ich uj mowania w systemie ewidencji księgowej, uzasadnia szczegółowe ich roz patrzenie jako potencjalnej determinanty wartości aktywów netto. Przedtem jednak omówione zostaną główne zasady funkcjonowania systemu ulg in westycyjnych. Ulgi inwestycyjne przysługujące z tytułu nabycia udziałów lub akcji powodują zmniejszenie dochodu do opodatkowania i tym samym zobowią zania podatkowego, co w konsekwencji wpływa na zwiększenie wyniku finansowego netto. Natomiast ulgi inwestycyjne przysługujące z tytułu nabycia środków trwałych oraz wartości niematerialnych i prawnych pole gają na tym, że wydatki inwestycyjne objęte ulgą, odliczane od dochodu w danym roku podatkowym, traktuje się na równi z odpisami amortyzacyj nymi. W tym przypadku, skutkiem wykorzystania ulgi w roku poniesienia wydatków inwestycyjnych, poprzez odliczanie ich od dochodu, jest odrocze nie w czasie terminu zapłaty podatku dochodowego6. Natomiast w czasie, jaki upłynie do całkowitego wykorzystania ulgi inwestycyjnej, amortyzacja naliczona (według zasad rachunkowości) od tej części składników majątko wych, która odpowiada wydatkom poniesionym na ich nabycie, nie jest uznawana za koszty uzyskania przychodów. Niemniej odpis amortyzacyjny od wartości składników majątkowych, która nie została jednorazowo odli czona od dochodu, stanowi koszt uzyskania przychodu. Należy podkreślić, że odliczenia z tytułu ulgi inwestycyjnej nie zmniej szają podstawy odpisów amortyzacyjnych, czyli wartości początkowej poszczególnych składników majątkowych według zasad określonych w od
5 Dz. U. z 1996, Nr 39, poz. 171. 6 Dodatkowym efektem skorzystania z ulgi inwestycyjnej jest uzyskanie premii inwestycyjnej (dodatkowej obniżki podatku dochodowego), która jest równa połowie wydatków inwestycyjnych, odliczonych przez podat nika w poprzednim roku podatkowym. O ile ulgę inwestycyjną ze względu na jej skutki należy uznać za formę „przyspieszonej amortyzacji”, o tyle premia inwestycyjna jest „rzeczywistą” ulgą podatkową, przynoszącą po datnikowi wymierne korzyści, a mianowicie zwiększenie zysku netto do podziału (Por. I. Olchowicz, Ulgi inwestycyjne w prawie podatkowym i bilansowym , „Rachunkowość z komentarzem” 1998, nr 5, s. 16 - 18).
Przejściowa różnica w podatku dochodowym a wartość 183
wiązującymi przepisami) jako iloczyn stawki podatkowej i wydatków inwestycyjnych, objętych ulgami, pomniejszonych o planowany odpis amortyzacyjny przypadający na dany okres.
Tabela 1 Rezerwa na odroczony podatek dochodowy
Rok Amortyzacja skumulowana
Różnica: wydatek inwestycyjny - amortyzacja skumulowana
Rezerwa Rozwiązanarezerwa
(^1 2 3) (kol. 3 X 26%)^4
5 (kol. 4 roku poprzedniego - kol. 4 roku bieżącego) 1 6 250 43 750 11 375 - 2 18 750^ 31 250^ 8 125^ 3 250 3 31 250 18 750 4 875 3 250
i 4 43 750^ 6 250^ 1 625^ 3 250
1 5 50 000 (^) - - 1 625
Z danych zawartych w tabelach 2 i 3 wynika, iż niezależnie od przyjętego wariantu, wynik finansowy netto jest taki sam w każdym roku rozpatrywanego okresu. Różnice wystąpiły nato miast w wartości aktywów brutto oraz w wartości kapitałów obcych (tabele 4 i 5). Przy ustaleniu wartości aktywów netto posłużono się formułą, która rezerwy z tytułu dodatniej różnicy w podatku dochodowym traktuje jako zobowiązania. To spowodowało, iż mimo różnego poziomu aktywów brutto i kapitałów obcych wartości aktywów netto w każdym roku analizowanego okresu były równe dla obydwu wariantów.
Wyniki przeprowadzonych obliczeń są potwierdzeniem sensu i logiki obligatoryjnego tworzenia rezerwy na dodatnią różnicę w podatku dochodo wym, szczególnie w przypadku, gdy jest to rezultatem wykorzystania ulg inwestycyjnych. Osiągany jest bowiem cel ich tworzenia, jakim jest pra widłowa wycena aktywów trwałych, wyniku finansowego netto oraz zabez pieczenie przyszłych zobowiązań podatkowych. Korzystanie z ulg inwestycyjnych nie wpływa na wartość aktywów netto. Wniosek ten jest w pełni słuszny przy złożeniu, że odroczenie płat ności podatku w czasie nie prowadzi do wzrostu wartości aktywów netto oraz przy abstrahowaniu od korzyści wynikających z premii inwestycyjnej. W praktyce obydwa te fakty występują. Implikuje to pytanie o ich efekty. W przypadku przesunięcia terminu płatności podatku dochodowego, korzy ści te należałoby ustalić na podstawie rachunku dyskontowego i uznać, iż mają one charakter korzyści potencjalnych, wymagających podjęcia przez przedsiębiorstwo kolejnych działań zmierzających do zagospodarowania przejściowo wolnych środków finansowych. Jak już wspomniano, premia inwestycyjna w praktyce zmniejsza zobowiązania podatkowe i powoduje zwiększenie wyniku finansowego netto w okresie następującym po roku, w którym wykorzystano ulgę inwestycyjną. Zatem ujęcie premii inwesty cyjnej w bilansie roku poprzedzającego jej uzyskanie, wymagałoby sprowa dzenia jej wartości do wartości bieżącej, a także przyjęcia założenia, iż istnieje pewność jej uzyskania. Biorąc pod uwagę, iż warunki stawiane
Wielkości ekonomiczne uwzględnione w analizie efektów wykorzystania ulgi inwestycyjnej
Tabela 2
Rok
Koszty dzia łalności go spodarczej
Przychody
Koszty uzyskania przychodów dla ce lów podatkowych
Wydatki in westycyjne
Podstawa opodatkowania
Podatek dochodowy
Wynik finansowy netto przed utwo rzeniem rezerw
Wynik finansowy netto po utworzeniu rezerw
1 2 3 4 5
6 (kol. 3 - kol. 4 -
7 (kol. 6 X 26%)
8 (kol. 3 - kol. 2 -
(kol. 8 ± rezerwa^9 z tab. 1) 0 750 000 1 250 000 750 000 (^) - 500 000 130 000 370 000 370 000 1 756 250 1 250 000 750 000 50 000 450 000^ 117 000^ 376 750^ 365 375^ j 2 762 500 1 250 000 750 000 (^) - 500 000 130 000 357 500 360 750 3 762 500 1 250 000 750 000 - 500 000^ 130 000^ 357 500^ 360 750 4 762 500 1 250 000 750 000 (^) - 500 000 130 000 357 500^ 360 750 5 756 250 1 250 000^ 750 000 - 500 000^ 130 000^ 363 750^ 365 375
184
Ryszard
Kamiński
Wartość aktywów i pasywów bilansu oraz wartość aktywów netto przy wykorzystaniu ulgi inwestycyjnej
Tabela 4
Rok
Wartość akty wów brutto na początek roku
Wartość akty wów brutto na koniec roku
Wynik finan sowy netto po utworze niu rezerwy
Pozostałe kapitały własne
Kapitał własny ogółem
Rezerwa na podatek dochodowy
Kapitał obcy na początku roku
Zobowiąza nia z tytułu podatku dochodowego na końcu roku
Kapitał obcy na końcu roku
Wartość aktywów netto na końcu roku
1
2 (kol. 3 - kol. 4
- kol. 9 z roku poprzedmiego)
(^3 4 5) (kol. 4 + koL 5)^6 7 8
10 (kol. 8 + kol. 9)
11 (kol. 3 - kol. 7 - kol. 10)
0 2 150 000 2 650 000 370 000 1 150 000 1 520 000^ - 1 000 000^ 130 000^ 1 130 000^ 1 520 000 1 2 150 000 2 643 750 365 375 1 150 000 1 515 375 11 375 1 000 000 117 000 1 117 000^ 1 515 375 2 2 161 375 2 648 875 360 750 1 150 000 1 510 750^ 8 125^ 1 000 000^ 130 000^ 1 130 000^ 1 510 750 3 2 158 125 2 645 625 360 750 1 150 000 1 510 750 4 875 1 000 000 130 000^ 1 130 000^ 1 510 750 4 2 154 875 2 642 375 360 750 1 150 000^ 1 510 750^ 1 625^ 1 000 000^ 130 000^ 1 130 000^ 1 510 750 5 2 151 625 2 645 375 365 375 1 150 000 1 515 375 - 1 000 000^ 130 000^ 1 130 000^ 1 515 375
186
Ryszard
Kamiński
Wartość aktywów i pasywów bilansu oraz wartość aktywów netto bez wykorzystaniu ulgi inwestycyjnej
Tabela 5
Rok
Wartość akty wów brutto na początek roku
Wartość akty wów brutto na koniec roku
Wynik finan sowy netto
Pozostałe kapitały własne
Kapitał własny ogółem
Kapitał obcy na początku roku
Zobowiąza nia z tytułu podatku dochodowego na koniec roku
Kapitał obcy na końcu roku
Wartość aktywów netto na końcu roku
1 2 3 4 5 6 7 8
9 (kol. 7 + kol. 8)
10 (kol. 3 - kol. 9)
0 2 150 000 2 650 000^ 370 000^ 1 150 000^ 1 520 000^ 1 000 000^ 130 000^ 1 130 000^ 1 520 000 1 2 150 000 2 643 750 365 375 1 150 000 1 515 375 1 000 000^ 128 375^ 1 128 375^ 1 515 375 2 2 150 000 2 637 500 360 750 1 150 000 1 510 750 1 000 000 126 750 1 126 750 1 510 750 3 2 150 000 2 637 500 360 750 1 150 000 1 510 750 1 000 000^ 126 750 1 126 750^ 1 510 750 4 2 150 000 2 637 500^ 360 750^ 1 150 000^ 1 510 750^ 1 000 000^ 126 750^ 1 126 750^ 1 510 750
5
2 150 000 2 643 750 365 375 1 150 000 1 515 375 1 000 000^ 128 375 1 128 375^ 1 515 375
Przejściowa
różnica
w podatku
dochodowym
a wartość
187
Przejściowa różnica w podatku dochodowym a wartość 189
mankamenty metody wyceny przedsiębiorstwa za pomocą wartości akty wów netto.
TRANSITORY DIFFERENCE IN INCOME TAX VS. THE VALUE OF NET ASSETS
S u m m a r y
The method of book value is, relatively, the easiest and the least time-consuming method of enterprise assets’ valuation. However, the reliability of valuation by means of this method is que stionable. The source of this doubt can be attributed to the problem of equivocal qualification of some liabilities to equities or to outside capital. Deferred incomes and charges are a particular example of the said liabilities. One of the reasons of showing deferred charges on the assets side and provisions on the liabilities side is the existence of a transitory difference in the income tax. The author of the paper raises the question if this difference influences the value of net assets, and if so, whether it depends on the way it is included in the formula of determining this value? It has been proved that the influence of the allocation for the transitory difference in the income tax on the value of net assets depends on the method of their classification when determi ning this value. It has also been proved that, at the point of calculating the value of net assets, there exists a problem of classifying some liabilities as equities or as outside capital and that it is needed that each and every part of a balance included in this calculation be dealt with individually.
