Pobierz PRZEMIANY FORMUŁY EMANcYPAcJI KOBIET i więcej Egzaminy w PDF z Polonistyka tylko na Docsity! Jarosław Ławski Katedra Badań Filologicznych „Wschód – Zachód” Uniwersytet w Białymstoku „PRZEMIANY FORMUŁY EMANcYPAcJI KOBIET” – W POSZUKIWANIU NOWEJ FORMY DIALOGU O RUcHAcH EMANcYPAcYJNYcH „Przedmiotem refleksji staną się następujące kwestie...”1 Jak to z „wolnością” jest... Na świecie i w Polsce odbywa się rocznie kilkadziesiąt konferencji po- święconych sufrażystkom, emancypantkom, feministkom i innym kobietom wyzwolonym lub wyzwalającym się. Trzeba powiedzieć, że problematyka emancypacyjna – wolno rzec – zbłądziła pod strzechy. Z jednej strony za- mknęła się w specjalistycznym dyskursie genderowym, queerowym, kampo- wym etc., a z drugiej otwarła na codzienność2. Podróżując po świecie, stykamy się praktycznie wszędzie ze świadectwami dumy z kobiet wyemancypowanych. W Waszyngtonie nie sposób nie zauwa- żyć ekspozycji muzealnych przedstawiających sufrażystki, zaś w kanadyjskim stanie Manitoba znajdziemy pomnikowy wyraz satysfakcji z tego, iż prowincja ta jako pierwsza przyznała kobietom prawa wyborcze (1916). W bułgarskim, górskim miasteczku Gabrowie stoi pomnik założycielek pierwszego stowarzy- szenia kobiecego, a XX-wieczni Ukraińcy przepatrują fundamenty swojej kul- 1 Z Programu Międzynarodowej Konferencji Naukowej „Przemiany formuły emancypacji kobiet od XVIII wieku do dwudziestolecia międzywojennego”, Białystok 26-27 września 2013 r., s. 5. 2 Czego wyrazem są też najróżniejsze słowniki, kompendia, a nawet poradniki. Zob. M. Humm, Słownik teorii feminizmu, przeł. B. Umińska, J. Mikos, Warszawa 1993. Por. A. Janicka, Miejsce badań genderowych na współczesnym uniwersytecie, [w:] Uniwersytet XXI wieku. Nauka i lokalność. Studia, red. J. Ławski, K. K. Pilichiewicz, Białystok 2018. 18 j a r o s ł a w ł a w s k i tury sub specie jej czerpiącej z siły ludu „żeńskości” lub „męskości”. Polacy mają Annę Stanisławską, Reginę Pilsztynową, Emilię Plater, Narcyzę Żmichowską, Marię Skłodowską, Zofię Nałkowską i cały legion działaczek, pisarek, a bodaj tylko kobiet odważnie atakujących miejsca, które w kulturze przypisane były do tej pory mężczyznom: od Franciszki Urszuli Radziwiłłowej, przez Klemen- tynę z Tańskich Hoffmanową, Izabelę z Poniatowskich Branicką po współcze- sne kobiety-ekonomistki i kobiety-polityczki3. Na początku XXI wieku to wszystko – oba skrzydła świadomości emancy- pacyjnej: elitarne i popularne – jest badane przez historyków, socjologów, ję- zyko-, kulturo- i literaturoznawców. Usiłują oni ogarnąć całą mnogość zjawisk, które w przeszłości ujawniały – tak to nazwę – gen emancypacji. Może lepiej: archetyp emancypacji, emancypantki i „emancypatora”. Ów idealny archetyp w tym ujęciu badaczy miał się ujawniać właściwie od świadomych początków ludzkości (Hypatia, Ksantypa, kobiety Rzymu...) aż po rozwiniętą nowożyt- ność: renesans, oświecenie, wiek XIX. Współcześnie można nawet mówić o po- pularnej wersji idei emancypacji, a może i „folklorze” emancypacyjnym4. Konferencje naukowe są u progu XXI wieku fundamentalną metodą bada- nia zjawisk, owych ujawnień archetypu emancypacji5. Z założenia winny być: pluralistyczne metodologicznie, otwarte dla wszystkich, naukowe (brzmi to, przyznam, nieco dziwnie!)6, najlepiej ponadlokalne lub wprost międzynaro- dowe. Formuła „konferencji naukowej” jest dziś z jednej strony zużyta, z dru- giej (niezwykle) żywa. Nie jest to jednak opowieść z Utopii. Problematyka emancypacyjna niezwykle łatwo ulega procesom zawłasz- czania przez ideologię, metodologię, politykę. Zawłaszczenia ideologiczne są, 3 Patrz: G. Borkowska, M. Czermińska, U. Phillips, Pisarki polskie od średniowiecza do współ- czesności. Przewodnik, Gdańsk 2000. 4 Por. R. Mole, Rebel Women of the Gold Rush. Extraordinary Achievements and Daring Adven- tures, Victoria – Vancouver – Calgary 2009. Seria: “Amazing Stories”. 5 Próby znalezienia literatury naukowej na temat samej „konferencji naukowej” jako zjawiska godnego badania rozczarowują. Zjawisko to ma hasło w Wikipedii, hasło nader ogólnikowe, które tak je definiuje: „Konferencja naukowa – spotkanie grupy naukowców, praktyków i osób zainteresowanych pew- nym działem nauki. W ramach spotkania referowane są wyniki badań naukowych lub odbywa się seria krótkich wykładów monograficznych i dyskusji na określony temat. Konferencje, obok publikacji, są jedną z dwóch podstawowych form prezentowania i dyskutowania wyników badań naukowych. Wystąpienia na konferencjach naukowych, w których prezentuje się swoje wyniki badań, są nazywane prezentacjami, komunikatami, doniesieniami wstępnymi, referatami. Mate- riały konferencji mogą być publikowane”. (https://pl.wikipedia.org/wiki/Konferencja_naukowa) 6 Postulat „naukowości” jest bodaj najtrudniej uchwytnym, definiowalnym. 21„ P R Z E M I A N Y F O R M U Ł Y E M A N C Y P A C J I K O B I E T ” . . . prądami (romantyzm, realizm), albo z konkretnymi zagadnieniami, pytaniami, z których najciekawsze brzmi: Emancypacja czy emancypacje? Co ważne: w tej różnorodności nie było chaosu. Konferencji towarzyszyły imprezy, była więc ona również zjawiskiem towa- rzyskim, poznawczym, socjologicznym. Przypomnijmy te imprezy: najpierw wycieczka po Białymstoku zatytułowana Kobiety Pałacu, związana z arystokra- tycznym życiem Pałacu Branickich13. Dalej: spektakl Jaśniepanienka według Wija Gogola w reżyserii Olega Żiugżdy w Białostockim Teatrze lalek. Następ- nie promocje książek: 25 września promocja aż trzech pozycji: – Prof. Alina Kowalczykowa: J. Snopek, Ocalić od zapomnienia. Anna i Mo- nika Żeromskie, Warszawa 2013. – Dr hab. Anna Janicka, prof. UwB, Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki, Białystok 2013. – Dr Barbara Olech, Harmonia, liryzm, trwoga. Studia o twórczości Broni- sławy Ostrowskiej, Białystok 2012. 27 września książkę Pragnienie, symbol, mit. Studium o „Próchnie” Wacława Berenta (Warszawa 2013) promowała dr Iwona E. Rusek. W przeddzień spotka- nia konferencyjnego w Książnicy Podlaskiej im. Łukasza Górnickiego w cyklu Środy literackie wykład wygłosiła prof. Elżbieta Hurnikowa (AJD, Częstocho- wa)14. Odbyła się, tradycyjna już na tego typu sesjach, uroczysta kolacja (Hotel „Sosnowe Zacisze” w Ignatkach pod Białymstokiem)15. Można więc rzec, że oto nie zabrakło żadnego elementu tego rodzaju spo- tkań. Widać tu rozmach, widać różnorodność, ale czy właśnie nie pojawiło się w takim zamyśle konferencji o emancypacji zjawisko „wszystkoizmu”. Emancypacja jest słowem zdradliwym; ileż znaczeń, dążeń, celów przypisać można emancypacji? Jak było tu? Otóż sesja zachowała tematyczną jedność, co dobrze pokazuje zestaw wystąpień na sesjach plenarnych 26 i 27 września. Może to być nużące, ale przywołajmy tytuły wystąpień. Powiedzą one więcej o charakterze konferencji, której część pierwszą – z właściwą sobie elegancją i siłą panowania nad prelegentami – prowadziła prof. Alina Kowalczykowa: 13 I ze sławną jego mieszanką Izabelą z Poniatowskich Branicką, „panią krakowską”. Por. A. le- chowski, A. Cz. Dobroński, Izabela Branicka w 200-lecie śmierci, Białystok 2008. 14 Warto podkreślić, że sesję organizowało kilka podmiotów: Wydział Filologiczny Uniwersy- tetu w Białymstoku, kierowany przez prof. Bogusława Nowowiejskiego, oraz ze strony za- granicznej Katedra Polonistyki Narodowego Uniwersytetu im. Tarasa Szewczenki, kierowana przez prof. Rościsława Radyszewskiego. 15 Sprawozdanie z konferencji: U. Adamska, „Przemiany formuły emancypacji kobiet od XVIII wieku do dwudziestolecia międzywojennego, Białystok 26-27 IX 2013 roku”. Sprawozdanie, „Bibliotekarz Podlaski” 2014, nr 1 (XXVIII). Sprawozdanie zawiera także zdjęcia. 22 j a r o s ł a w ł a w s k i – Prof. Antonina lubaszewska (UJ, Kraków), Siostra Faustyna Kowalska – święta emancypantka: zuchwałość myśli, bez- radność pisania. – Prof. Anna Cetera (UW, Warszawa), Marii Wirtemberskiej charakterystyki postaci kobiecych Szekspira. – Prof. Marek Nalepa (UR, Rzeszów), Kołłątajowski program edukacji kobiet w Liceum Krzemienieckim. – Dr lena Magnone (UW, Warszawa), Emancypantki, socjalistki, psychoanalityczki. Kobiety w ruchu freudowskim na początku XX wieku (przypadek Toli Rank). – Dr hab. Urszula Kowalczuk (UW, Warszawa), Formy „męskiego uznania”. Przypadek Antoniny i Stanisława Brzozowskich. – Dr Mateusz Skucha (UJ, Kraków), Poczet XIX-wiecznych feministów polskich. – Dr Corinne Fournier Kiss (Uniwersytet Berneński, Szwajcaria), Traktaty pedagogiczne Honoraty z Wiśniowskich Zapovej i Klementyny z Tańskich Hoffmanowej. – Doc. ludmiła Jerszowa (Uniwersytet im. Iwana Franki w Żytomierzu), Transformacja ideału wychowawczego kobiet ukraińsko-polskiego pograni- cza w końcu ХIX i na początku ХХ w. Z kolei ostatniego dnia obrad, w części finałowej, którą poprowadziły Anna Janicka i Barbara Olech, słuchaliśmy wystąpień na następujące tematy: – Prof. Barbara Bobrowska (UKSW, Warszawa), Emancypantki (z Entuzjastkami w tle) w powieści Wiktora Gomulickiego „Złote ogniwa”. – Prof. Tadeusz Budrewicz (Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN, Kraków), Portrety żon niedobrych w powieści 2 połowy XIX wieku. – Prof. Grażyna legutko (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), Komediantka – rewolucjonistka – nierządnica. Kreacje kobiet wyemancypo- wanych w prozie modernistycznej. – Prof. Nadija Kołoszuk (Wschodnioeuropejski Narodowy Uniwersytet im. Łesi Ukrainki), Жіноча «емансипація» в ГУЛАГу (за збірками табірної поезії та спогадами в’язнів): зворотний бік комуністичної утопії. – Prof. Alina Kowalczykowa (IBl PAN), Zamknięcie – feministyczna przygoda.16 16 W sensie dosłownym więc konferencję otwierała i zamykała prof. Alina Kowalczykowa, spiritus movens przedsięwzięcia. W wyliczonych powyżej wystąpieniach zachowuję tytuły i stopnie naukowe badaczy z 2013 roku, podane w Programie Konferencji. 23„ P R Z E M I A N Y F O R M U Ł Y E M A N C Y P A C J I K O B I E T ” . . . Zwraca uwagę niespotykana na sesjach zamkniętych różnorodność te- matyczna: tekst o Faustynie Kowalskiej zaczynał sesję o „emancypacji” („fe- ministyczną”...). Obok Marii Wirtemberskiej i „Kołłątajowskiego programu edukacji kobiet” mieliśmy wystąpienie o „kobiecie w ruchu freudowskim”. Co znamienne: perspektywę polską oświetlała tu perspektywa czeska (refe- rat Corinne Fournier Kiss), ukraińska (wystąpienia ludmiły Jerszowej, Nadiji Kołoszuk), a ponadto litewska (Ramunė Bleizgienė, Irena Fedorowicz), ame- rykańska (tekst Joanny Kot) i białoruska (Swietłana Musijenko)17. Jeszcze inny aspekt tego właśnie spotkania – przebiegającego od początku, co nie bywa re- gułą, w znakomitej atmosferze – ujawnia się w obserwacji, iż oto na sesji obok tematów feministycznych podejmowano wątki religijne, i to przez ludzi Ko- ścioła (ks. dr Grzegorz Gołąb z KUl-u i jego praca Działalność pedagogiczna Sióstr Urszulanek w Czerniowcach na Bukowinie [!]). Była to, co muszę podkreślić, konferencja zorganizowana przez literatu- roznawców, a jednak fraza „przemiany formuły emancypacji kobiet” uru- chomiła daleko szerszą refleksję i paletę tematów: sztukę, filozofię, politykę, a nawet... sport (dr Monika Świerkosz, Kobieta i sport w polskim dyskur- sie emancypacyjnym oraz literaturze. Wstępne rozpoznania). Oczywiście: przepatrzono po kolei modele kobiecości i emancypacji oświeconych, ro- mantyków, pozytywistów, modernistów, ludzi XX-lecia (i dalej, bo o współ- czesności też dyskutowano)18. Czy więc – pytajmy – możliwe było jakieś uspójnienie jeśli nie refleksji, to tematów? Czy przypadkiem nie była to jesz- cze jedna sesja-wór? Zanim odpowiem na to niepokojące pytanie, pytanie właściwie nie tylko tej konferencji dotyczące, chciałbym zanalizować „list intencyjny”, rozesłany do badaczy wraz z Zaproszeniem 5 marca 2013 roku. Jest on częścią Zaproszenia. Określa najpierw intencje Organizatorów, którzy zwracają się bezpośrednio do potencjalnych uczestników konferencji: 17 Patrz referaty: R. Bleizgienė (The Institute of lithuanian literature and Folklore): The Influence of Formation of The National Community and Modern Society in the Late Nine- teenth Century and the Early Twentieth Century to The New Forms of Women’s Subjecti- vity; I. Fedorowicz (Centrum Polonistyczne Uniwersytetu Wileńskiego): Kobieta między salonem a pokoikiem guwernantki. Problematyka emancypacyjna w prozie Stanisławy Szadurskiej (?–1919); Joanny Kot (Northern Illinois University): Nieuznanie i żałoba – droga do przemiany. Wokół paru dramatów dwudziestolecia międzywojennego; S. Musi- jenko (Grodzieński Uniwersytet Państwowy): Sylwetki kobiet we wczesnych powieściach Zofii Nałkowskiej. 18 Mam na myśli na przykład referat Joanny Szydło (Politechnika Białostocka) o Ukraińskim dyskursie feministycznym po roku 1991. 26 j a r o s ł a w ł a w s k i Różnorodni / różnorodne Nie dość podkreślać różnorodności tej sesji. W Komitecie Naukowym Kon- ferencji25 mieliśmy Polaków, Ukrainkę, Rosjankę, Białorusinkę. W Komitecie Organizacyjnym26 zasiedli Polacy, Ukrainka i Szwajcarka. Oczywiście spo- tkania na wschodzie Polski nie przygotowywano w Bernie ani w Żytomierzu, Kijowie czy Odessie. lecz ponad wszystko sprawdziła się formuła „międzyna- rodowości” tego typu spotkań. Tworzy ona – gdy ludzie i środowiska się znają – atmosferę życzliwej wymiany wiedzy o światach, które wzajem rozumiemy słabo lub nie pojmujemy ich wcale. Pytanie niepokojące – czy po tej wspaniałej atmosferze, po wydarzeniu spo- tkania następuje coś więcej? Współpraca? Jak po spotkaniu pokonać problem wielojęzyczności na gruncie kilku języków i dwu alfabetów? Czy tego typu przedsięwzięcie kogokolwiek zadowala? – informowały o nim tak portale femi- nistyczne, jak i te nie-feministyczne... Jak się wydaje, przyjęcie tego typu formuły wielopłaszczyznowej, plurali- stycznej dyskusji o emancypacyjnych dyskursach było zabiegiem celowym, wy- nikającym z podejścia samych organizatorów do zjawiska, które badają. Pośród organizatorów mieliśmy tu badaczkę Gabrieli Zapolskiej (Anna Janicka), pi- sarki, która z jednej strony praktycznie realizowała postulaty emancypacji ko- biet, z drugiej zaś ostro emancypantki atakowała27. Inna organizatorska przez lata analizowała twórczość pisarek, które choć dawały wyraz ideom eman- cypacji kobiet, to przecież równie ważny był dla nich dyskurs patriotyczny, 25 Konferencję przygotowali: dr Anna Janicka (UwB, Białystok) – Przewodnicząca, dr Corinne Fournier Kiss (Universität Bern, Berno) – Z-ca Przewodniczącej, dr Barbara Olech (UwB, Białystok) – Z-ca Przewodniczącej, dr Mariya Bracka (Uniwersytet im. T. Szewczenki, Kijów) – Sekretarz Konferencji, mgr Grzegorz Kowalski (Książnica Podlaska, Białystok), dr Maria Berkan-Jabłońska (UŁ, Łódź), dr Iwona Rusek (UW, Warszawa), mgr Jolanta Dragańska (UwB, Białystok – Sekretarz Konferencji), dr Urszula Andrejewicz (UwB, Bia- łystok), mgr Urszula Adamska (UwB, Białystok), mgr Łukasz Zabielski (UwB, Białystok), mgr Michał Siedlecki (UwB, Białystok), Anna Brańska (UwB, Białystok), Małgorzata Woj- towicz (UwB, Białystok), mgr Elwira Tomczyk (UwB, Białystok), mgr Sebastian Kochaniec (UwB, Białystok). 26 Zaproszenie zechcieli do tegoż Komitetu przyjąć: prof. Grażyna Borkowska (IBl PAN, War- szawa), prof. Anna Cetera (UW, Warszawa), prof. Małgorzata Czermińska (UG, Gdańsk), doc. ludmiła Jerszowa (Żytomierski Państwowy Uniwersytet im. I. Franki, Żytomierz), prof. Alina Kowalczykowa (IBl PAN, Warszawa), prof. Jarosław Ławski (Katedra Badań Filolo- gicznych „Wschód – Zachód” UwB), prof. Natalia Maliutina (Narodowy Uniwersytet Ode- ski im. I. Miecznikowa), prof. Swietłana Musijenko (Państwowy Uniwersytet im. J. Kupały, Grodno), prof. Rościsław Radyszewski (Uniwersytet im. T. Szewczenki, Kijów), prof. Jolanta Sztachelska (UwB, Białystok). 27 A. Janicka, Sprawa Zapolskiej. Skandale i polemiki, wyd. 2, Białystok 2015. 27„ P R Z E M I A N Y F O R M U Ł Y E M A N C Y P A C J I K O B I E T ” . . . emancypacja wspólnoty narodowej, by wymienić: Bronisławę Ostrowską, Zo- fięTrzeszczkowską, Marię Grossek-Korycką28. Podobne połączenie idei eman- cypacji wspólnoty narodowej, klasowej (włościanie), z emancypacją kobiety (ale Ukrainki) znajdziemy w postawie Maryi Brackiej, badającej prozę i lirykę polsko-ukraińskiego pogranicza w XIX wieku29. Bodaj najczystszy wydźwięk idee emancypacyjne znalazły w pracach Szwajcarki, Corinne Fournier Kiss, choć i w jej badaniach nad słowiańską dziewiętnastowiecznością wyraźna jest świadomość uwikłania spraw płci w dyskursy narodowe, klasowe, społeczne30. Emancypacja kobiet/kobiety w każdym z tych przypadków nie jest więc wy- preparowanym z kontekstu historyczno-społecznego wydarzeniem o charakte- rze manifestu ideowego/ideologicznego, lecz pełnym intelektualnych zapytań, splątań, aporii – poszukiwaniem formuły emancypacyjnej. Jest rozpoznawa- niem jej kształtu w określonym czasie i miejscu: na Ukrainie i w Szwajcarii, we wstrząsach przełomu XIX i XX wieku i w romantyzmie. Nie znaczy to, że i orga- nizatorkom konferencji nie przyświecał pewien – delikatnie sugerowany – cel „emancypacyjny”, pragnienie walki ze stereotypem feministki-wiedźmy, „na- wiedzonej baby”. W wywiadzie udzielonym lokalnej gazecie tak o tym mówiły: To jak zdjąć z emancypacji łatkę tego, że feministka to nawiedzona baba? – Trzeba po prostu bronić się przed stereotypem. Myślę, że niektóre kobiety my- ślą o feministkach niechętnie dlatego, że nie potrafią się z nimi utożsamić. Te znane feministki to często medialne postaci. Muszę powiedzieć, że ja również znajduję we współczesnym feminizmie kwestie, które mnie wobec niego dystansują. Nie akceptuję tego na przykład, że niektóre feministki chcą, aby wszystkie kobiety myślały tak samo. Po co? Przecież właśnie ta wielość głosów buduje autentyczną przestrzeń dyskursu emancypacyjnego. Nie można wszystkiego sprowadzać do jednego tonu. Bo wtedy to będzie tylko doktryna, ideologia.31 Trzeba podkreślić, że w przypadku konferencji, o której piszę, żaden cel ide- ologiczny ani nawet żadna próba pedagogii społecznej, walki ze stereotypami nie przesłoniły celu naukowego. Żadna orientacja metodologiczna, ideolo- 28 M. Grossek-Korycka, Utwory wybrane, wstęp, wybór i opr. B. Olech, Kraków 2005. 29 M. Bracka, Kwestia prawdy i krzywdy w powieściach ludowych Józefa Ignacego Kraszewskie- go, w: Kraszewski i wiek XIX. Studia, idea i układ J. Ławski, red. A. Janicka, K. Czajkowski, P. Kuciński, Białystok 2014. 30 C. Fournier Kiss, Polonofilizm i polskość wśród czeskich emancypantek w drugiej połowie XIX wieku: przykład Karoliny Svĕtlej, [w:] Polonistyka wobec wyzwań współczesności. V Kongres Polonistyki Zagranicznej Brzeg – Opole, 10-13 lipca 2012 r., red. S. Gajda, I. Jokiel, Opole 2014, s. 263-273. 31 Nie każda feministka to nawiedziona baba. Z Anna Janicką rozmawia Aneta Boruch, „Kurier Poranny” 25 lipca 2013. 28 j a r o s ł a w ł a w s k i giczna i polityczna nie zdominowała i d e i s p o t k a n i a badaczy wystę- pujących pod jakże różnymi chorągwiami: gender studies i historii Kościoła, badaczy historii sztuki i na przykład języko- i literaturoznawców. Był to niewąt- pliwie sukces organizatorów, na który patrzyłem, jak podkreślam, z pewnego dystansu, zastanawiając się już wtedy nie tyle nad ideami emancypacyjnymi, ile nad modelem spotkania badaczy („konferencja naukowa”), który zdominował życie naukowe przełomu XX i XXI wieku32. Od spraw szczegółowych (właśnie sesja) i szczególnych (idea emancypacji) niech będzie wolno przejść teraz do spraw ogólnych, do pytania o to, w jakim kierunku rozwinąć się może to czasem wspaniałe, czasem irytujące zjawisko zwane z powagą „naukową” „konferencją”. Trochę piołunu Powyższy przykład – przykład konferencji o zagadnieniu spornym, a jed- nak ideologicznie niezdominowanej przez żadną opcję – każe postawić pytania o także te mniej jednoznaczne konteksty podobnej sytuacji. Formuła wielkiej, pluralistycznej metodologicznie i ideowo konferencji, sesji interdyscyplinarnej – ma też swoje punkty dyskusyjne. Przede wszystkim: to, co wspaniałe jako wydarzenie spotkania różnych lu- dzi i rozmaitych opcji badawczych, niekoniecznie prowadzi do s p ó j n e g o o b r a z u z j a w i s k a , które podlega badaniu. Jeśli równocześnie tak wielu na tak wiele sposobów mówi o czymś, co samo w sobie (ów archetyp emancy- pacji) jest wieloznaczne, to trudno się spodziewać uzgodnienia bodaj w zarysie wspólnych stanowisk. Po prostu zjawisko zostaje wszechstronnie oświetlone, ale przecież żaden jego aspekt (etap rozwoju, choćby emancypacja „roman- tyczna”) nie zostaje dogłębnie rozpoznany. Konferencja-matka rodzi doprawdy niepodobne do siebie dzieci. Czym innym będą prace o pionierkach psycho- analizy, a czymś zupełnie z innego wymiaru prace o kobietach-działaczkach ruchów wiejskich33 lub rozważania o kobiecie w krajach muzułmańskich34. 32 Warto podkreślić, iż konferencja wolna była od jeszcze jednego typu dominacji – tzw. nie- wzruszonych autorytetów, „najlepiej” znających się na temacie i wygłaszających nieznoszące sprzeciwu sądy, krytyki. Nie znaczy to, że na konferencji nie było autorytetów naukowych – były. Ale inne przyjęły postawy wobec – najczęściej młodych – badaczy. 33 Zob. A. Karczewska (Biblioteka Narodowa): „Kobietę uczy matka, aby robiła tak jak ludzie...” Wizerunki kobiet wiejskich w oczach czytelników prasy dla ludu w Królestwie Polskim na prze- łomie XIX i XX wieku. 34 Por. J. Juszkiewicz (UwB): Kobieta turecka w „Stambule” Orhana Pamuka; G. Czerwiński (UwB): Emancypacja kobiety muzułmańskiej w pismach podróżniczych Muftiego Jakuba Szyn- kiewicza. 31„ P R Z E M I A N Y F O R M U Ł Y E M A N C Y P A C J I K O B I E T ” . . . – jak zwykle zbyt epizodyczne, szybkie – dialogi i spotkania z kolegami uczo- nymi: Rościsławem Radyszewskim, Markiem Nalepą, Mateuszem Skuchą czy Iwoną Rusek. Nie będę wymieniał dalej – przecież tylu nas tam było znających się od lat i lubiących spotkania nie tylko konferencyjne. Z obrazów, które postronnemu obserwatorowi zapadły w pamięci: wspa- niała inauguracja w nieśmiertelnym dziele projektu Tylmana van Gamelen, w Pałacu Branickich. Sala wypełniona po brzegi, przemówienia Organiza- torek i uczestniczek, atmosfera uniesienia i wspólnoty, która trwała aż do końca sesji. I przede wszystkim emocje Organizatorek, przeżycia XXI-wiecznych En- tuzjastek. ANEKS: MOTTA KONFERENcJI „PRZEMIANY FORMUŁY EMANcYPAcYJNEJ KOBIET...” 37 Kazimiera Bujwidowa, Przedmowa, str. V i VII: „Wzmożony ruch kobiet doby dzisiejszej, gorące dysputy prywatne i po stowarzyszeniach oraz polemiki dziennikarskie, wszystko to wprost nawo- ływało do sformułowania najważniejszych postulatów kwestyi kobiecej. Rzecz prosta, że książka złożona z artykułów dziesięciu osób nie może nale- życie spełnić powyższego zadania, nie może ona bowiem być jednolitą i musi zawierać pewne sprzeczności. (...) To wszystko domagało się podkreślenia. A zrobiłyśmy to niedlatego, by wypowiedzieć mężczyźnie walkę, by go tem podkreśleniem dotknąć lub upokorzyć, lecz dla tego jedynie, by mu dać do poznania, że kobieta dzisiejsza zdaje sobie dokładnie ze swego stanowiska sprawę i nadal na stanowisku bezkarnie krzywdzonej poddanki dobrowolnie pozostać nie zechce. Kobieta dzisiejsza nie tylko czuje (bo czuła zawsze), ale i rozumie, że dzisiej- sze jej stanowisko w społeczeństwie jest na bezprawiu oparte, a z chwilą zdo- bycia tej świadomości już nie ustanie w pracy i walce ani na chwilę, by owo bezprawie usunąć”. 37 Organizatorzy Konferencji pomieścili w Programie jako jej motto kilka głosów kobiet-eman- cypantek; pochodzących ze zbioru, stanowiącego inspirację całego przedsięwzięcia: Głos ko- biet w kwestyi kobiecej, Stowarzyszenie Pomocy Naukowej dla Polek im. J. I. Kraszewskiego, zdobił Eugeniusz Dąbrowa Dąbrowski, 1903. Myślę, że warto utrwalić to motto, polifoniczny wielogłos kobiet o nich samych, który inne kobiety sto lat później uznały za mówiący coś o nich, kobietach XXI stulecia. 32 j a r o s ł a w ł a w s k i Marya Turzyma, Kwestya kobieca, str. 12: „Kobieta pracownica po całym dniu pracy poza domem, ma jeszcze pracę i to pracę ciężką i żmudną w domu. Kobieta pracownica oprócz znoju i wyczer- pania pracą zarobkową, żywi jeszcze krwią swoją dzieci, które mieć chce i musi, bo to jest najpierwsze przyrodzone jej prawo. Kobieta pracownica macierzyń- stwem swojem spełnia obowiązek społeczny, a to nie liczy jej się za zasługę i nie opłaca jako obowiązki społeczne wykonywane przez mężczyzn (np. służba wojskowa, sądowa, administracja, a nawet prawodawcza)”. Kazimiera Bujwidowa, Wykształcenie kobiet, s. 23: „Kobieta bez samodzielnie rozwiniętej duszy, bez świadomości stać się może biernym narzędziem w ręku sprytnego, a mającego na niż wpływ męż- czyzny, a dopuszczona do decydującego znaczenia dzisiaj, wywrze może wpływ ujemny na chwilowy przebieg ogólnych stosunków. Ale na to widzę jedynie radę w jak najenergiczniejszym uświadamianiu ogółu kobiet o ich prawach i obowiązkach, w jak najpowszechniejszem rozbudzaniu w kobiecie pragnienia światła i dążenia do rozwoju wszystkich jej zdolności oraz wyrobieniu prak- tycznem kobiety na wszystkich polach działalności”. Dr Zofia Golińska, Kobieta obywatelka, str. 199: „Wśród kobiet dzisiejszych tak mało dążeń i uczuć obywatelskich, tak zu- pełny ich zanik u tych nawet, które zdobyły wykształcenie fachowe i samodziel- ność materyalną, a zatem pod pewnym względem osiągnęły ideał emancypacyi, że usprawiedliwia to poniekąd powątpiewanie ogółu. Kobieta staje wobec dzi- siejszych warunków bytu i żąda dla siebie przede wszystkiem pola pracy i za- robku, dąży do nich za wszelką cenę, kierowana koniecznością, głodem ciała i duszy”. Gabryela Zapolska, Piękno w życiu kobiety, str. 219: „Kobieta jest w tej chwili takim bojownikiem o niepodległość. Idzie powoli i wytrwale walcząc, niosąc jako puklerz nie swoją siłę, ale właśnie skargę ucie- miężonego – i zdobywa szrank po szranku. Z hieratycznego krzesła kasztelanek, od krosien, na których wyszywała perłami i łzami mszalne stroje – podniosła się, stanęła nagle przy stole uczty życiowej, wyciągając rękę nie po wiązankę róż, których miała dosyć w swej sypialni, nie po kielich złocisty, bo ten ją nie nęcił – lecz po księgę mądrości, po księgę wiedzy i po księgę praw, aby dojrzeć, co tam o niej w tym kodeksie napisano. Zdumienie ogarnęło mężczyzn (...)”.