Pobierz Przemoc - Notatki - Psychologia i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
PRZEMOC
I Wprowadzenie
1. Temat pracy jako problem badawczy - Problematyka badań
Przemoc zawsze istniała na świecie, lecz jednak nigdy nie występowało w naszym kraju tak duże, jak obecnie, zagrożenie poczucia bezpieczeństwa dorosłych i dzieci. Człowiek na progu nowego stulecia żyje w świecie informacji, przepełnionej doniesieniami o powszechności przemocy i agresji. Często też sam staje się jej ofiarą. „Sprzyjają” temu pośrednio niektóre środki masowego przekazu, których najpopularniejszym przykładem jest właśnie telewizja. Telewizja jest obecnie najpopularniejszym środkiem masowego przekazu. Przez system satelitarny obejmuje bowiem całą kulę ziemską i wszystkie kraje. „Wpływ telewizji i emitowanych przez nią filmów jest szczególnie znaczący, jeżeli widz jest młody i mało krytyczny, a nie ma dostępu do innych źródeł wiedzy i wzorców wartości, konsumpcji czy stylów życia, nie styka się z oceną oglądanych treści” 1. Miejsce filmu w czasie wolnym dzieci wyznacza nie tylko częstotliwość jego oglądania, ale także pozycja, jaką zajmuje w stosunku do pozostałych form spędzania wolnego czasu. O tym, czy oglądanie filmów obejmujących sceny agresji przez dzieci wiąże się z występowaniem u nich agresji i przemocy, wywierało wpływ i nadal kieruje uwagę naukowców i publicystów. Chodzi przy tym o odpowiedz na pytanie czy agresja jest uwarunkowana czynnikami, jakimś dominującym czynnikiem biologicznym na przykład hormonem męskim / testostern / czy też w większym stopniu jest „wyczuwalna”. Chociaż bardzo niepokojącym zagadnieniem jest przenoszenie się agresji i przemocy z filmu na zachowanie dzieci, to „uczenie się” zachowań społecznych z filmów jest faktem. Przez częste ich oglądanie dzieci mogą „nauczyć się” nowych form agresji, mogą też być pobudzane do ich przejawiania dzięki obserwowaniu filmowego modelu przedstawiającego przemoc. Badania racjonowane w tej pracy mają na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie: Czy rozpowszechnianie przemocy w filmie jest szkodliwe dla uczniów klasy II i III. Tematyka wybranych pytań ankietowych poddanych analizie jest bliska dzieciom. Dotyczy najchętniej oglądanych przez nie filmów, a także bohaterów telewizji i kina oraz tego, jak działają na nie przejawy zła, okrucieństwa i przemocy, czyli agresji. W świecie dziecka film pełni znacząca rolę, gdyż jego wyobraźnia jest szczególnie chłonna i wrażliwa, o czym świadczy na przykład zainteresowanie baśniami, w tym tak zwanymi strasznymi. Film zajmuje więc pozycję szczególną, występuje bowiem jakby w „podwójnej roli” - zarówno sztuki o różnym poziomie, jak i środka masowej komunikacji.
(^1) Zob: L. Kirwil - Wpływ telewizji na dzieci i młodzież. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1995., nr.6,
s.17.
W procesie wychowania film może pełnić istotną funkcję. Dzieci w klasach I - III są ciekawe otaczającego świata. Wobec czego pragnienie poznania rzeczywistości w filmie nie ogranicza się do obserwacji, ale także do poznawania przyczyn drastycznych zdarzeń akcji i działania negatywnych postaci ze świata zła i przestępczości, często nie ukaranego jak w baśniach. Film dla dzieci, w przeciwieństwie do obrazów przeznaczonych dla dorosłych, staje się okazją, która zastąpiłaby współuczestniczenie w dorosłym życiu, zaspokojenie wiedzy o świecie i ludziach, oraz naśladowanie „wzorców” nie zawsze pozytywnych. Czerpanie przykładów z filmu jest o tyle niebezpieczne, ile przedstawienie sceny agresji w jej różnych przejawach są bardzo drastyczne, bardzo często i okrutne. Dążąc do analizy uzyskanych odpowiedzi - (uczniów klas I - III) na pytanie: Czy szkodliwe wychowawczo jest rozpowszechnianie przemocy w filmie - należy najpierw omówić terminologię występującą w pracy. Wyjaśnianie pojęć trzeba rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia agresji, która bardzo często prowadzi do przemocy oraz innych negatywnych „manifestacji”. T. Tomaszewski określił ją jako „zachowanie się skierowane przeciw komuś lub czemuś. Może mieć dwa kierunki: na zewnątrz, przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym, na przykład przeciw samej przeszkodzie, lub osobie będącej sprawcą trudności albo przeciw sobie samemu”^1. J. Ranschburg twierdzi, że „agresją nazywamy każde zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty lub bólu” 2. Położył więc nacisk na skutki agresywne. Natomiast zdaniem Z. Skornego - „przez agresję będziemy rozumieć swoistą formę zachowania się, przyjmującą postać inicjowanego aktu, powodującego powstanie określonych szkód materialnych lub moralnych” 3. Ta definicja jest również funkcjonalną, gdyż kładzie nacisk na skutki, a nie przyczyny, chociaż agresja ma motywacje biologiczne i psychiczno- wychowawcze, a jej „nagradzanie społeczne”, czyli bezkarność, zwiększa ją coraz bardziej. Według psychologii rozwojowej agresja to „zachowanie, które jest umyślnym działaniem na szkodę jednostek lub własności, którego nie da się społecznie usprawiedliwić” 2. Tutaj zaś podkreślono ogólnospołeczną szkodliwość agresji, począwszy od jej celów. Zdaniem E.Aronsona zdefiniowanie agresji nie jest jednak tak proste, jak się może wydawać. W języku potocznym określenie to jest - mimo to - używane bardzo swobodnie. Psychologowie posługują się raczej terminem: działanie agresywne. E.Aronson wskazuje że działanie to „zachowanie, którego celem jest spowodowanie psychicznej, lub fizycznej szkody” 3. Ta zwięzła definicja jest znowu skupiona na szkodliwych skutkach agresji, widocznie jest to najważniejsze.
(^1) T. Tomaszewski: Wstęp do psychologii. Warszawa 1963, s.138. (^2) J. Ransburg: Lęk, gniew, agresja. Warszawa 1980, s.77. (^3) Z. Skorny: Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa 1969, s.157.
(^21) R.Vasta, M. M. Haith, S.A. Miller: Psychologia dziecka. Warszawa 1995, s.505. (^3) E.Aronson: Psychologia społeczna. Poznań 1997, s.497.
z wzrastającą agresywnością (nie przestrzegając przepisów prawa cywilnego i karnego, oraz mając kolizje z sądami dla nieletnich) 1. Prowadzi to równocześnie do coraz znaczniejszych opóźnień w nauce szkolnej, nie tylko drugoroczności, ale do rezygnacji ze szkoły, lub wydalenia z niej przez radę pedagogiczną, co nazywa się odpadem i odsiewem. Opóźnienie w nauce szkolnej jest zjawiskiem całkowicie naturalnym, gdyż opóźnienie występuje w każdej dziedzinie ludzkiej działalności. Zjawisko to ma miejsce najprawdopodobniej dlatego, że ludzie nie rodzą się jednakowi, a pomiędzy jednostkami zachodzą olbrzymie różnice. Różnice te, zwane różnicami indywidualnymi, mogą także wynikać z tego powodu, że ludzie, żyjąc w różnych warunkach, mają odmienne możliwości rozwoju. Zdolność czy umiejętność wykonania danego zadania sprawniej aniżeli inna jednostka - może być zdolnością wrodzoną. Można, co prawda, skompensować ją większą pracowitością, bez zdolności jednak nie ma szans na wybitniejsze rezultaty. Występowanie różnic indywidualnych, a w związku z tym istnienie ludzi słabych, którzy nie mogą podołać wymaganiom dla większości, jest faktem obecnej rzeczywistości. Każda grupa dzieci opóźnionych składa się z różnych typów, w związku z tym stosowanie jednakowych metod dla wszystkich, skazane byłoby raczej na niepowodzenie. Podjęcie środków zaradczych może się odbyć dopiero wtedy gdy poznamy przyczyny opóźnienia tych dzieci. Inaczej bowiem będzie przebiegała nauka dzieci, jeżeli przyczyny tkwią w brakach intelektualnych, a inaczej - jeśli opóźnienie spowodowała zła opieka domu. Przyczyny opóźnień w nauce szkolnej można dzielić na cztery główne kategorie:
1. Pierwszą grupą są te przyczyny, które nam wykażą, co dziecko potrafi, a czego wykonać nie będzie mogło. Są to przyczyny umysłowe które zwykle określane są brakami w dziedzinach **_specjalnych.
- Drugą grupę stanowią przyczyny społeczne, czyli warunki domowe i_** **_środowisko, w jakim dziecko żyje.
- Do trzeciej zalicza się wszelkie braki i trudności tkwiące w_** temperamencie i zachowaniu (osobowości).
- Ostatnią grupę stanowią przyczyny niezależne od dziecka, ani od domu, ale zależne od szkoły jej organizacji, programów i nauczycieli^1.
Podział na przyczyny może pomóc w zorientowaniu się w problemie, jednak w praktyce nigdy o opóźnieniu nie decyduje jedna przyczyna. Szukając przyczyn opóźnienia, należy mieć na uwadze pewne istotne sprawy. Jedną z nich są kontrowersje wokół słowa „inteligencja”, która ma wiele znaczeń, często ze sobą zupełnie niezgodnych.
(^1) Zob. J.Konopnicki: Zaburzenia w zachowaniu się dzieci, a środowisko.
(^1) Zob. J.Konopnicki. Problem opóźnień... s.37.
Wśród psychologów, W.Sterna i E.Elaparedea, inteligencja jest postrzegana jako zdolność świadomego przystosownia się do nowych sytuacji.^1
Zagadnienie zdolności jest nierozerwalnie związane z różnicami indywidualnymi między ludźmi w zakresie ich osiągnięć. Formalna definicja określa „zdolność jako układ warunków wewnętrznych danej jednostki, decydujący o poziomie i jakości jej osiągnięć w realizacji przez nią działalności”^2. Teoria zdolności przyjmuje za punkt wyjścia koncepcje psychiki jako złożonej aktywności człowieka, dzięki której realizuje on swoje stosunki ze światem otaczającym, zarówno przyrodniczym, społecznym i z sobą samym. Każda działalność ludzka angażuje zawsze całego człowieka. Istotą aktywności regulującej stosunki człowieka ze światem otaczającym jest odbieranie przez nią informacje o świecie. W złożonym procesie regulacji wyróżniamy takie aspekty jak:
- odbioru informacji bezpośredniej o zdarzeniach, które nazywamy postrzeganiem;
- odbioru informacji o wartości zdarzeń dla jednostki, którą nazywamy emocją;
- przepracowywaniem, obróbką informacji, którą nazywamy myśleniem;
- zapisu informacji, który nazywamy uczeniem się;
- wykonania czynności motorycznych realizujących końcowe ustosunkowanie się do świata. 3 Ponadto żadna z tych czynności nie stanowi czegoś samoistnego, różnice w konkretnych sytuacjach mogą polegać jedynie na tym, że w określonych działaniach dominuje jeden aspekt psychicznego funkcjonowania, a w pozostałych inny. Także każda z tych czynności ma charakter sprawnościowy, a ze względu na to są ujmowane jako ogólne zdolności, np. spostrzegawczość, inteligencja, wyuczalność, emotywność i zręczność. Konkretna działalność ludzka jest ukierunkowana na realizację określonych zadań, a z tego względu ma swoją określoną treść wyznaczoną tymi właśnie zadaniami. Zespół warunków wewnętrznych jednostki, umożliwiających jej wykonywanie określonej, ukierunkowanej treściowo działalności, nazywamy właśnie zdolnościami specjalnymi lub uzdolnieniami. Ludzie nie rodzą się jednakowi; różnią się zarówno wzrostem i budową, jak i układem nerwowym. O tym, jakie uzdolnienia rozwiną się u jednostki, decyduje całokształt wpływów jej środowiska społecznego. Wiodąca rolę odgrywają tutaj zainteresowania. Koncentrują jej aktywność na pewnym kierunku działalności i angażują osobowość, a w momencie samej działalności rozwijają się jej zdolności ogólne, związane ściśle z treścią działalności, a przez to konstytuujące uzdolnienia. 4 Według Knight „Inteligencja ujawnia się jako zdolność wtedy, kiedy stajemy wobec jakiegoś problemu, który mamy rozwiązać, względnie wobec jakiegoś celu, do którego zrealizowania dążymy. Wyraża się: a) w zdolności do
(^1) Zob. J.Konopnicki: Problem opóźnień... s.39. (^2) Zob. W.Pomykała (red.): Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1997, s. 991. (^3) Zob. W. Pomykała (red.): Encyklopedia pedagogiczna... s. 992. (^4) Zob. W. Pomykało (red..): Encyklopedia pedagogiczna... s.995.
- niski poziom umysłowy rodziców, co powoduje, że dziecko nie jest odpowiednio kontrolowane;
- niewłaściwe stosunki w domu, w którym najważniejszą rolę odgrywa stosunek rodziców do siebie;
- niewłaściwe warunki materialne. 1 Każda rodzina spełnia cztery podstawowe funkcje. Są to role biologiczno - opiekuńcze, kulturalno-towarzyskie, gospodarcze i wychowawcze. Jednak każda rodzina pełni te funkcje na różnym poziomie i w odmiennym zakresie, lecz każda czyni to dotąd, dopóki jest rzeczywiście podstawową komórką społeczną. Opiekowanie się dzieckiem, czyli zapewnienie mu właściwych warunków rozwoju fizycznego, należy do pierwszoplanowych zadań i obowiązków obojga rodziców. Każda rodzina jest również miejscem życia kulturalnego i towarzyskiego. Organizacja wypoczynku, zabawy i rozrywki to ważne przejawy życia rodzinnego. Rodzina przygotowuje dzieci do kultury przez swoje życie wewnętrzne lub przez wybór i kontrolę kontaktów dzieci z kulturą szerszą, tworzoną poza rodziną. Dzięki wychowawczej funkcji rodziny dziecko zdobywa przygotowanie do pełnienia ról społecznych w samej rodzinie i poza nią. Jest to zarazem przygotowanie go do życia w szerszych zbiorowościach społecznych. Różnorodne sytuacje życia rodzinnego wywołują także pewne skutki wychowawcze. Jest to tak zwane „wychowanie bezrefleksyjne”, stanowiące jakby „uboczny produkt” życia rodzinnego.^2 Jakość i poziom pełnienia wszystkich funkcji przez rodzinę decydują o charakterze wychowania w rodzinie. Skutki wychowawcze, wynikające z ogólnego funkcjonowania rodziny, z jej działalności opiekuńczej, gospodarczej i kulturalno- towarzyskiej, są często na równi ważne z rezultatami refleksyjnej działalności rodziców. Nie tylko jednak przyczyny umysłowe, pozostające w dużym związku ze społecznymi, powodują opóźnienie w nauce szkolnej. Tak jak pod względem właściwości umysłowych mamy do czynienia z bardzo silnie występującymi różnicami indywidualnymi, tak samo dzieci te różnią się między sobą pod względem temperamentu i postaw. **_Dało to C. Burtowi i F. Schonellowi powód do przypuszczenia, że jak w dziedzinie właściwości poznawczych występuje ogólny czynnik inteligencji, tak w dziedzinie uczuciowej istnieje czynnik ogólnej emocjonalności. 1 Dzieci z defektami w dziedzinie emocjonalności (temperamentu), nie mogą osiągnąć w szkole wyników zgodnych z ich możliwościami. Są to dzieci:
- niestałe, nie mogące na niczym skoncentrować swej uwagi, wobec czego trudno je czymkolwiek zainteresować;
- nadmiernie wrażliwe, (np. wobec pochwał i nagan, załamują się bardzo szybko i zanika u nich swoboda myślenia);
- popędliwe, nie odznaczające się konsekwencją, ( w wyniku czego przeważnie nie kończą rozpoczętego zadania; charakterystyczną cechą takich dzieci jest tendencja do szukania tzw. linii najmniejszego oporu);_**
1 (^2) Zob. W. Pomykało (red.) - Encyklopedia pedagogiczna... s. 582. (^1) Zob. J. Konopnicki: Problem opóźnień... s. 56.
- ulegające łatwo strachowi i wpadające w gniew, który muszą stale tłumić (uciekają od rzeczywistości do marzeń, dzieci takie - „słuchając, nie słuchają”. 2 W języku potocznym emocjami nazywamy „przeżycia towarzyszące poznawczym odczuciom psychicznym, takim jak myślenie i spostrzeganie”.^3 Są wywoływane czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi. Prócz dojrzałości emocjonalnej istotne znaczenie mają również właściwości temperamentalne. Temperament - to „ zespół charakterystycznych dla jednostki i względnie stałych pozaintelektualnych właściwości psychicznych, w znacznym stopniu zdeterminowanych genetycznie, a przejawiających się w dynamice zachowania”. 1 Do jednej z jego cech należy aktywność, która przejawia się w ilości i w zakresie podejmowanych działań w określonej wartości stymulacyjnej. Jest to stopień i siła pobudzeń i reagowania. Pojęcie aktywności odgrywa nadzwyczaj ważną rolę w dydaktyce, gdyż aktywność uczniów stanowi główny czynnik efektywnego nauczania, a stopień zaangażowania oraz jakość aktywności słusznie zalicza się do najważniejszych kryteriów oceny działalności dydaktycznej. 2 W młodszym wieku szkolnym główną sferą aktywności i podstawowym obowiązkiem dziecka jest nauka szkolna. Uczeń, wstąpiwszy do szkoły, powinien chodzić do niej na ogół z chęcią i bez obaw, zwłaszcza gdy poziom jego dojrzałości, a przede wszystkim rozwój intelektualny, nie odbiega od normy. Bywają jednak dzieci, które wyróżniają się zdyscyplinowaniem i sumiennym stosunkiem do obowiązków, ale i takie, których stosunek do nauki jest nierówny i nietrwały, albo nawet lekkomyślny. 3 Ostatnią omawianą grupą przyczyn, powodującą opóźnienie w nauce szkolnej, stanowią te, które są zależne od nauczyciela i szkoły. Spośród tych czynników, które wpływają na wzrost liczby dzieci opóźnionych w nauce szkolnej, na pierwsze miejsce wysuwa się problem organizacji szkolnictwa, następnie program, a w końcu nauczyciel i jego metody pracy (kierowanie uczeniem się). W organizacji szkolnictwa największą trudnością uniemożliwiającą wszelkie działania zaradcze jest jej sztywność. Uwagi, które dotyczą organizacji szkoły, można w dużym stopniu zastosować do programu. Im program jest bardziej rozbudowany i szczegółowy, tym mniejsze są szansę realizowania go poprzez większą liczbę dzieci. Szczególnie niebezpieczne są przyczyny opóźnienia w nauce szkolnej, tkwiące w samym nauczycielu. Jak powszechnie wiadomo, dzieci szwankują najwięcej w przedmiotach, w których nauczyciel sam nie czuje się pewnie. Przyczyny, które powodują opóźnienie w nauce szkolnej, są różnorodne i prawie nie występują pojedynczo. Reguła natomiast jest splot czynników, z tym że jeden z nich, jako dominujący, wysuwa się na pierwsze miejsce. Pojęcie: „dziecko opóźnione w nauce szkolnej” jest szersze niż drugoroczny, obejmuje bowiem wszystkich tych, którzy kiedykolwiek byli drugorocznymi. Biorąc za podstawę podziału dzieci opóźnionych
(^2) Zob. J. Konopnicki: Problem opóźnień... s. 57. (^3) Zob. W. Pomykało: Encyklopedia pedagogiczna... s. 192. (^1) Zob. W. Pomykało (red.): Encyklopedia pedagogiczna... s. 830. (^2) Zob. A. Jurkowski: Rozwój umysłowy i aktywność poznawcza uczniów. Warszawa 1986r, s.119. (^3) Zob. M. Żebrowska: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1975r, s. 61-64.
wykazać, co zyskuje, oglądając ten film czy program telewizyjny, a co ewentualnie traci. Oczywiście, decyzja należy do ucznia, ale nauczyciel musi go nauczyć wybierać z objętości propozycji i pomóc mu stawać się dojrzałym. Jest sprawą wiadomą iż każdy myślący uczeń szuka swojego własnego miejsca w życiu, a w tym poszukiwaniu potrzebuje nauczycielskiej pomocy. „Jakość” uczenia - to centralny problem integralnej, obecnej edukacji, która wymaga zupełnie nowych sytuacji wychowawczych. 1 Sytuacje te ulegają zwielokrotnieniu, co wymaga świadomości i aktywności ze strony ucznia i nauczyciela, którzy powinni być jego partnerami. Cechą współczesnej kultury jest łączenie aspektów werbalnych, dźwiękowych i obrazowych. Zapisy - filmowy i telewizyjny powtarzają realność, chwytając ruch, a łącząc wymiar wizualny z audialnym, tworzą „ikoniczność udźwiękowioną” jako sposób wyrażania współczesnej kultury. 2 O miejscu oraz roli filmu i telewizji w kulturze decydują przede wszystkim ich właściwości techniczne, wynikające z ich samej istoty, właściwości jako:
- technicznych środków reprodukcji (odtwarzania lub powielania);
- rodzaj i zasięg funkcji, jakie spełniają będąc zarówno masowymi środkami komunikowania, jak również nową sztuką ruchomego obrazu, połączonego z dźwiękiem. 3 Tak więc każdy utwór filmowy i każdy jego fragment jest oparty na technice. Jej udział w powstaniu filmu stanowi o współzależności miedzy techniką a estetyką. W związku z tym powstaje problematyka połączeń techniczno-artystycznych. Droga rozwojowa światowego filmu - od niemego do dźwiękowego i barwnego - kształtowała się stopniowo, a oparta jest na technikach reprodukcyjnych. Dynamika rozwoju filmu była w naszym stuleciu zjawiskiem zupełnie nowym w porównaniu z powolnym dotychczas tempem przemian kulturowych. Niezwykle szeroki jego zasięg stał się wprost bezkonkurencyjny. Nie tylko film przeżywa ewolucję, ewolucji podlega również widz pod jego wpływem. Film kształci współczesnego widza w rozszerzonym rodzaju wrażliwości. 4 Dzięki temu zdolność postrzegania następuje nie tylko w warunkach koncentracji. Film jest źródłem informacji o świecie oraz uczy myślenia i analizowania różnych zjawisk; stał się również uniwersalnym językiem naszej epoki. O jego instrumencie poznawczym decyduje popularność, powszechność i dostępność, co umożliwia swobodny przepływ wzruszeń. Będzie to łatwiej osiągalne przez młodych widzów, gdy nauczą się właściwie je odbierać - nawet wtedy gdy nie będą one podobne do tych, do których się przyzwyczaili. Jednak będzie to możliwe tylko wówczas, gdy zostanie im przyswojone minimum podstawowej wiedzy filmowej, jeśli posiadane już wiadomości zostaną uzupełnione i łącznie ułożone w usystematyzowaną i prawdziwą całość estetyczną, stanowiącą podstawę do prawidłowej oceny estetycznej i intelektualnej oglądanych filmów. 5 Niezwykle istotnym zadaniem wychowawczym jest uświadomienie młodym widzom znaczenia środków wyrazowych, jakimi posługują się twórcy filmowi.
(^1) Zob. J. Plisiecki (red.): Sztuka... s.9. (^2) Zob. J. Plisiecki (red.): Sztuka ... s. 9. (^2) Zob. B. Lewicki (red.): Kino i telewizja ... s. 25. (^33) Zob. J. Plisiecki (red.): Sztuka... s.19. 4 (^5) Zob. R. Doroba: Bliżej filmu... s. 13.
Orientacja ta jest konieczna, by dziecko zrozumiało różnorodność oddziaływania, jaką umożliwiają środki wyrazowe filmu. Podstawowym środkiem wyrazowym filmu i jednocześnie podstawową jego jednostką są plany, które dzieli się umownie na kilka rodzajów 1 :
- ogólny - na zdjęciu zostaje uchwycona pewna większa całość;
- pełny - kamera przybliżona do bohaterów filmu ukazuje pełne ich postacie, która zajmują całą wysokość zdjęcia (ekranu);
- tzw. amerykański - postacie ludzkie ukazane do kolan;
- półzbliżenie - ukazanie postaci ludzkiej do piersi włącznie (popiersie);
- zbliżenie - przybliża odbiorcy np. twarz, rękę, przedmiot;
- detal - szczegół postaci lub przedmiotu. Różnorodność planów filmowych pozwala widzowi pokazać to, co w danym momencie akcji filmowej najistotniejsze. Jednocześnie zmienność planów wciąga w akcję, przybliża do niej lub oddala i każe patrzeć na swych bohaterów z odległej czy bliskiej perspektywy. Każde ustawienie jest zależne od pozycji obiektywu kamery zdjęciowej w stosunku do filmowanego obiektu. Kamera filmowa może dowolnie wybrać sobie miejsce, z którego patrzeć będzie na akcję filmową i na biorących w niej udział bohaterów. Może oglądać ich obiektywnie, ale może być również ustawiona w miejscach, z których widzenie postaci filmowych będzie miało cechy widzenia subiektywnego. Punkt widzenia kamery jest zatem wyrazem stosunku, jaki twórca filmu ma do przedstawianej postaci i jakie chce narzucić widzom. Z punktu widzenia technicznego można je podzielić na dwie kategorie 2 : Ruchome i nieruchome. Ustawienia ruchome są następujące:
- panorama pozioma;
- panorama pionowa;
- panorama skośna;
- szwenk (tzw. bardzo szybka panorama);
- najazd;
- odjazd;
- tzw. traveling (kiedy aparat towarzyszy akcji rozgrywającej się w ruchu) Ustawienia nieruchome kamery są:
- frontalne;
- subiektywne podwójne;
- z góry;
- z dołu i z boku. Najnaturalniejsze jest ukazanie rzeczywistości od przodu, od tyłu lub z boku. Na przedmioty, ludzi i zdarzenia kamera może również spojrzeć od dołu, od góry i ukośnie. Tego rodzaju ustawienia kamery mogą także służyć deformacji rzeczywistości. Spojrzenie ukośne stosuje się zazwyczaj dla wydobycia grozy i niesamowitości ukazywanych sytuacji i zdarzeń. 3
(^1) Zob. H. Depta: Film... s.41. (^2) B. Lewicki (red.): Kino... s. 111. (^3) Zob. H. Depta: Film... s.43.
Obie techniki filmowa i telewizyjną - mimo zasadniczych różnic - łączą cechy wspólne potwierdzające pokrewieństwo obu środków i funkcji, jakie spełniają:
- obie warunkują istnienie zjawiska ekranowego, zjawiska opartego na tej samej zasadzie iluzji ruchu w zmieniających się obrazach, z towarzyszącymi im dźwiękami i mowa ludzką;
- obie są technikami reprodukcyjnymi, odtwarzającymi rzeczywistość we fragmentach objętych widzeniem kamery filmowej lub telewizyjnej;
- reprodukcja pozostaje wierna odtwarzanej rzeczywistości, zachowuje wobec niej odpowiedniość, a ich obrazowy charakter to duża rola wrażeń wzrokowych i walor poznawczy. 1 Wpływ, jaki mogą wywierać na odbiorcę, może być: bezpośredni, kumulatywny i podświadomy. Wychowanie jest świadomie zorganizowaną działalnością społeczną, która ma na celu wywołanie zamierzonych zmian w osobowości człowieka. (^2) W szerszym jego sensie - jest „oddziaływaniem całokształtu
specyficznych pedagogicznych bodźców i doświadczeń ogólnospołecznych, grupowych, indywidualnych, profesjonalnych i nieprofesjonalnych przynoszących względnie - w jej sferze fizycznej, umysłowej, społecznej, kulturowej i duchowej.” 3 Zasadniczym zatem celem wychowania jest przygotowanie człowieka do życia w społeczeństwie, do wymogów współczesności, jak również przygotowanie go, do kulturalnego uczestnictwa i do rozwijania własnej osobowości, kształtowania pozytywnych postaw społecznych i moralnych. Niezmiernie ważna rolę przypisuje się w tym celu wychowawcy, od którego w dużej mierze zależy, jak ta osobowość się ukształtuje oraz jakie poglądy i postawy przyjmują jego wychowankowie. Zagadnienie skutecznego kształtowania postaw należy do najważniejszych i najtrudniejszych zagadnień pedagogiki, przekazanie odpowiedniej wiedzy, jak należy postępować, nie prowadzi bowiem jeszcze automatycznie do odpowiedniego postępowania. Ujęcie postawy musi uwzględnić ścisły związek działań oraz procesów psychicznych, w których określone działania znajdują uzasadnienie. „Postawa jest więc - wg. Cz. Czapówa - predyspozycją zarówno do specyficznego spostrzegania i myślenia, jak i predyspozycja do przeżywania specyficznych emocji oraz predyspozycją do określonego działania.” 4 W powstawaniu i utrwalaniu odpowiednich postaw dużą rolę może właśnie odegrać sztuka. Istnieje w naszych czasach ogromny brak bohatera pozytywnego, dlatego tak ważnym jest żądanie, aby sztuka ukazała takich bohaterów, którzy byliby wzorem i przykładem. Wzorem skutecznym okaże się bohater dopiero wtedy, gdy w swoich potrzebach, postawach zamierzonych i marzeniach będzie podobny do żywych ludzi. Tylko taki bohater, który „wyraża odbiorcę”, może stać się wzorem. Powinien być nie tylko przykładem do
(^1) Zob. B. Lewicki (red.): Kino... s. 29. (^2) J. Pusiecki (red.): Sztuka... s. 154. (^3) W. Pomykało (red.): Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa 1997, s. 918. (^4) H. Depta: Film... s. 80.
naśladowania w życiu, ale również przykładem „naśladowania życia”. To osobowość jest bowiem wartością nadaną człowiekowi, a jej pełne urzeczywistnienie daje gwarancję doskonałości. 1 Naśladowanie wzorów nie należy jednak ograniczać do powtarzania tych samych zachowań, można jeszcze mówić o przeniesieniu wzorów. W takiej sytuacji duże znaczenie przypisuje się pedagogice dyskusji, wymagającej krytycznej oceny i samodzielnej refleksji moralnej. „Intencja naśladowania ustępuje w tym przypadku potrzebie refleksji i rozumienia, co w konsekwencji ma spowodować ukształtowanie postawy moralnej w pełni krytycznej i samodzielnej, świadome określenie własnej przeżytej prawdy moralnej.” 2 Jeżeli jednak wychowawca posługuje się filmem, aby wpłynąć na pozytywne postawy wychowanków, musi również sam przyjąć odpowiednia postawę wobec podopiecznych. Powinna to być postawa otwarta, życzliwa - postawa człowieka respektującego też zdanie innych. Gdyż tak naprawdę, to nie tylko wychowawca wychowuje wychowanka, ale również wychowanek wychowuje wychowawcę.
4. Opracowania z teorii wychowania i resocjalizacji.
Przemoc i agresja we współczesnym świecie staje się zjawiskiem coraz bardziej powszechnym. Pierwszym istotnym krokiem na drodze do jego rozstrzygnięcia jest ujawnienie istnienia problemu i dostrzeżenie konieczności zajmowania się nim. Skupienie uwagi na przemocy w rodzinie jako podstawowe, naturalne i pierwotne środowisko wychowawcze, ma największy wpływ na rozwój dziecka. Przebywa ono w rodzinie w okresie swojej bezbronności; jest więc całkowicie od niej uzależnione. Zależność taka wynika z potrzeb opiekuńczych związanych z bezradnością dziecka. Jest to również zależność natury emocjonalnej, warunkująca późniejszy rozwój społecznych relacji. 3 Spełniana przez rodzinę funkcja podstawowej komórki życia społecznego i wychowania dzieci jest szczególnie ważna, a zarazem trudna i odpowiedzialna we współczesnym świecie stosunków społecznych. Polega bowiem nie tylko na stopniowym wprowadzaniu młodego pokolenia w różne kręgi życia społecznego, lecz zarazem na takim oddziaływaniu, które pomogłoby dostrzec, trafnie rozumieć i ocenić różnorodne skomplikowane zjawiska, hasła i poglądy obecnej, zmiennej cywilizacji. Jednocześnie powinna chronić je przez cały okres rozwoju przed zbyt brutalnym zetknięciem się z rzeczywistością. Dla rozwoju osobowości dzieci szczególnie duże znaczenie ma okres wczesnoszkolny. Pożądany społecznie rozwój dziecka wymaga przede wszystkim w tym okresie rozwoju pożądanych społecznie wzorów postępowania w jego najbliższym środowisku, jakim jest rodzina. 4 Życie rodziny wyznacza bowiem kierunek i sposób poznawania i odczuwania przez dziecko rzeczywistości, oraz obrazu wzorów do naśladowania. Zachowania
(^1) Zob. M. Jankusz Dopartowa, M. Przylipiak (red.): Człowiek z ekranu. Kraków 1996, s.221. (^2) H. Depta: Film... s.84. (^3) Zob. A. Kozubowska: Przemoc w rodzinie jako problem społeczny - wybrane zagadnienia. „Wychowanie Na
Co Dzień. 1997, nr.10, s.17. (^4) Zob. R. Grochocińska: Przemoc wewnątrzrodzinna w przeżyciach dziecka w wieku wczesnoszkolnym.
Z.Brańka, M. Szymański (red.): Agresja i przemoc we współczesnym świecie. T.2. Kraków 1998, s.52.
Tak więc stosowane przez rodziców surowe kary wyrządzają dziecku krzywdę. Ograniczają swobodę, powodują bul, obniżają samoocenę, budzą lęk i pragnienie odwetu oraz upowszechniają „wzory” agresywnego zachowania, a przez swą systematyczność i długi czas oddziaływania maja negatywny wpływ na kształtowanie się cech osobowości dziecka. Pojawiające się ostatnio zjawiska, świadczące o skrajnych przejawach niedostosowania społecznego dzieci, zmuszają do zastanowienia się nad skutecznością stosowania metod wychowania 1. Pojawiają się bowiem opinie o konieczności zaostrzenia środków oddziaływania wychowawczego. Za główny skutek systemu wychowania, w którym kary są dominującym środkiem oddziaływania, uważa się wyzwalanie agresywności i jej wzmacnianie oraz dezintegrację osobowości osób karanych 2. W wielu przypadkach kary nie prowadzą do usunięcia niewłaściwych zachowań, lecz do ich utrwalania. W literaturze poglądy przeciwników stosowania kar w wychowaniu, w tym zwłaszcza kar fizycznych, zdecydowanie dominują. Zdarzają się jednak i poglądy przeciwne, polegające na tym, iż kara pozwala uchronić dziecko przed niebezpieczeństwami jakie niesie współczesny świat. Z badań psychologów wynika, że stres, jako następstwo stosowania kary, jest czynnikiem sprzyjającym osiąganiu sukcesów w procesie uczenia, a dzięki niemu człowiek pokonuje trudności i podejmuje rywalizację; gdy go brakuje, nie umie działać w społeczeństwie. Poglądy dotyczące roli kar w wychowaniu są ściśle związane ze skutecznością tego środka. Na podstawie badań dotyczących następstw stosowania kar w procesie wychowania - sformułowano warunki determinujące ich skuteczność, do których należą:
- kara nie może powodować naruszania godności osobistej karanego;
- skuteczność kary zależy od pozytywnych uczuć łączących karanego z karzącym;
- nie należy karać pod wpływem silnego gniewu, lub innych emocji;
- kara nie może wzbudzać u karanego poczucia krzywdy i wrogości;
- kara powinna usunąć u karanego poczucie winy;
- skuteczność kary zależy od zrozumienia przez karanego przyczyn jej zastosowania i poczucia winy;
- kara musi mieć charakter awersyjny i być nieprzyjemna dla karanego;
- kara musi być proporcjonalna do przewinienia, które ją wywołuje oraz bliska czasowo wykonaniu. 3 Przy ocenie wychowawczej skuteczności niezbędne jest pojęcie świadomości wychowawczej, na którą - według K.Kotłowskiego - składają się:
- świadomość własnej roli wychowawczej i poczucie odpowiedzialności za los dziecka i jego prawidłowy rozwój;
1-3 (^) Zob: M. Heine: Kary fizyczne w świadomości i praktyce wychowawczej rodziców. W: Z. Brańka, M.
Szymański (red.): Agresja... s.92. 2 (^3) Zob. M.Heine: Kary... s.93.
- wzory wychowawcze uznawane przez rodziców;
- znajomość praw i właściwości rozwojowych dziecka;
- poglądy rodziców na charakter stosunków wychowawczych w rodzinie i stosowanie środków wychowawczych;
- stosunek rodziców do nauki dziecka i jego dalszych losów życiowych 1. Jednak bardzo często rodzice nie zdają sobie sprawy z dużej wagi problemu i stosują przemoc, odciskając tym samym długotrwały, negatywny ślad w psychice wychowanków. Przemocy w stosunku do dzieci jest wiele rodzajów: fizyczna, seksualna i emocjonalna, a nawet intelektualna, oraz duchowa; może mieć charakter jawny lub ukryty. J.Pospiszyl uważa, iż przemoc seksualna wobec dzieci - to wszelkie kontakty seksualne z osobą poniżej osiemnastego roku życia 2. Wykorzystanie seksualne wobec dziecka obejmuje dwie kategorie zachowań, a mianowicie pedofilie i kazirodztwo. Ponadto pierwsza kategoria mieści się w drugiej, czyli pedofil może być jednocześnie kazirodcą 3. Wykorzystanie seksualne dzieci przez osoby im najbliższe, a zatem nawet przez rodziców, jest najbardziej okrutnym i szokującym „doświadczeniem” w życiu dziecka. Większość rodzin, w których doszło do kazirodztwa, dla środowiska wydaje się zupełnie normalna. Wykorzystanie seksualne w rodzinie powoduje u dzieci nienawiść i chęć odwetu. Większość ofiar kazirodztwa nigdy nie przyznaje się nikomu do tego, co im się „zdarzyło”. Z wielu badań wynika, iż dzieci, które doświadczyły wykorzystania seksualnego, stają się kalekami na całe życie, przede wszystkim pod względem psychicznym, często też fizycznym. Szczególnym przykładem złożoności czynników aktywizujących stosowanie przemocy w rodzinie jest alkoholizm. Alkoholizmowi najczęściej towarzyszy trudna sytuacja ekonomiczna, co stanowi dodatkowe źródło napięć. Niejednokrotnie alkoholizm przyczynia się do tego, że dzieci są ofiarami przemocy fizycznej, często niejako „przy okazji”, albo „zamiast żony”. Najczęściej alkoholizm dotyczy bowiem mężczyzn. Jeżeli nawet zdarzy się, że dziecko ominie bezpośrednia przemoc fizyczna, to sama atmosfera panująca w rodzinie jest patologiczna i zaburzająca rozwój 4. Dziecko doznaje wówczas innych rodzajów przemocy, na przykład emocjonalnej - w postaci wyzwisk, ośmieszania, grożenia czy zaniedbania przez niezaspokojenie jego podstawowych potrzeb. Problem skutków przemocy można rozpatrywać, analizując bezpośrednią reakcję na przemoc, lub brać pod uwagę długotrwałe, rozwojowe skutki przemocy^5. Następstwem długotrwałego stosowania przemocy w rodzinie może okazać się zahamowanie rozwoju samodzielności dziecka oraz możliwości jego samo rozwoju i samorealizacji. Dzieci krzywdzone są zwykle opisywane jako niezdolne do rozluźnienia i nie przejawiające poczucia humoru; są krnąbrne, przyjmując postawę wzmożonej czujności. Niektóre
(^1) Zob. M.Heine: Kary... s.96. (^2) Zob. L.Krzętowska: Przemoc seksualna wobec dziecka w rodzinie. W: Z.Brańka, M.Szymański (red.):
Agresja... s.109. (^3) Zob. L.Krzętowska: Przemoc... s.109. (^4) Zob. A.Kozubska: Przemoc w rodzinie... s.19. (^5) Zob. A.Zając: Psychospołeczne skutki przemocy wobec dziecka w rodzinie. W: Z.Brańska, M.Szymański
(red.): Agresja... s.120.
Zakres intencji stosowania przemocy (agresji) jest bardzo duży. Okrucieństwo jest często traktowane jako możliwość „dobrej zabawy”, zaspokojenia potrzeb i doznawania przyjemności. Sposób działania sprawców dokonujących przestępstw cechuje bezwzględne, agresywne i brutalne, a często wręcz sadystyczne zachowanie. 1 Przemoc i agresja wśród dzieci stanowi także jeden z istotnych problemów wychowawczych szkoły. Nie zawsze mówią one swoim rodzicom, co dzieje się w szkole i jakie mają „problemy”. Dzieje się tak dlatego, że boją się interwencji rodziców u nauczycieli, co z kolei mogłoby spowodować przykre konsekwencje (kary). Uczniowie są często przekonania, że nie można sprzeciwiać się nauczycielowi, wobec czego milczą. Można zaobserwować silny lęk uczniów przed szkołą, nauczycielami i rówieśnikami, którzy stosują przemoc, co może spowodować fobie szkolną, która w konsekwencji może przyczynić się do niemożności i chęci chodzenia do szkoły. Do częstych przyczyn tzw. „fobii szkolnej” należą:
- wyśmiewanie się z ucznia słabego w nauce, jąkającego się lub z innymi widocznymi defektami rozwojowymi;
- publiczna krytyka nauczyciela lub niesłuszne posądzenie o kradzież czy inne zachowania. 2 Wielu uczniów, przychodząc do szkoły, jest często zagubiona i odczuwa silne poczucie zagrożenia. Są to uczniowie mało odporni psychicznie i wrażliwi, stają się więc ofiarami przemocy w szkole. M. Falkiewicz - Szult, pisząc na temat źródeł przemocy w szkole - w opinii uczniów, podaje przykłady nadużywania przemocy wobec dzieci w szkole: 3
- za spóźnienie klęczy się tyle minut, ile wynosiło spóźnienie;
- za nie obłożone książki uczniowie są bici linijką lub otrzymują „jedynki” i „minusy”;
- za kopnięcie piłki do gry ręcznej albo niepoprawne wykonanie ćwiczenia uczniowie bywają targani za włosy lub bici ręką. Uczeń często sprawca przemocy - tworzy obraz swoich zachowań na gruncie rodziny i środowiska szkolnego na podstawie obserwacji tego, co dzieje się wokół, oraz „wzorów” pochodzących z zewnątrz. Niezmiernie ważnym elementem struktury szkolnej jest nauczyciel, a przejawiane przez niego zachowanie agresywne w stosunku do innych uczniów w formie werbalnej może wzbudzić zachowania wrogości u dziecka, które jest z nim emocjonalnie związane.
Wyniki badań informują, że nauczyciele w kontaktach z dziećmi często komunikują emocje negatywne oraz wykorzystują autorytarny styl porozumiewania się. 4 Cechuje go między innymi jednostronność przekazu, nakazy, zakazy i przymus, a nawet elementy przemocy i zachowań agresywnych.
(^1) Zob. J. Lipińska: Przemoc i agresja w społeczności uczniów. W: Z.Brańka, M. Szymański (red.) - Agresja... s.180. (^2) Zob. K. Socha-Kołodziej: Przemoc i agresja w szkole - sposoby przeciwdziałania i ograniczenia. W: Z. Brańka, M. Szymański (red.): Agresja... s.89. (^3) Zob. K. Socha-Kołodziej - Przemoc... s.90. (^4) Zob. J. Machowska-Gąsior, B. Sufa: Elementy agresji i przemocy w aktywności nauczycieli w edukacji
wczesnoszkolnej. W: Z.Brańka, M. Szymański (red.): Agresja... s.155.
W polskich szkołach, mimo oficjalnego zakazu kar fizycznych, zdarzają się jednak przypadki stosowania wobec uczniów tego rodzaju przemocy. Kary fizyczne są wyrazem bezsilności pedagogicznej tych osób, które nie potrafią znaleźć innych sposobów dyscyplinowania dzieci. Nadmierne wymagania nauczyciela, nie liczące się z możliwościami uczniów przeciętnych, prowadzą do negatywnych ocen - w społeczności uczniowskiej niesprawiedliwych. Dlatego konieczne staje się dzisiaj ujmowanie problemów współczesnej szkoły od strony wzajemnych relacji: nauczyciel-uczeń. 1 Ponadto należy mieć na uwadze, że dzieci wychowane w atmosferze przemocy w domu rodzinnym lub w środowisku szkolnym w dłuższym okresie czasu - uczą się i wykazują przekonania że: 2
- problemy, a szczególnie konflikty - można i należy rozwiązywać z zastosowaniem przemocy;
- życie dziecka w stałym zagrożeniu i poniżeniu jest „normalne”;
- najbliższe, cenione i często kochane osoby mogą zadawać bul fizyczny i psychiczny;
- dziecko powinno być stale „przywoływane do porządku” za pomocą siły fizycznej i presji psychicznej. Człowiek współczesny od wczesnego dzieciństwa przebywa w świecie „ikonosfery”, nabiera nawyku obcowania z językiem obrazów i filmu. We współczesnym domu czy szkole liczą się nie tylko słowa matki, ojca i nauczyciela, lecz także komentarz telewizyjny i filmowy. Z uwagi na to, że film obejmuje także inne formy przekazów audiowizualnych, a więc telewizję i wideo, jest niejako konsekwencją przyjęcia stanowiska teoretycznego, które B. W. Lewicki charakteryzuje następująco: „Istotę filmu stanowi zjawisko ekranowe, dzięki czemu film istnieje w wyniku projekcji. Nie ma znaczenia, czy jest wynikiem zabiegu świetlnooptycznego, czy elektronicznego. Film ma więc z zasady dwie możliwe postacie - kinową i telewizyjną ...”^3 Wpływ telewizji i filmu na kształtowanie się różnych sfer osobowości jest powszechnie doceniony. Wiadomo także, że dzieci są odbiorcami spędzającymi najwięcej czasu na oglądanie telewizji i filmów. Jednocześnie najbardziej plastyczną i podatną na bodźce płynące z ekranu. L. Eron i L. Huseman wskazują, że szczególnie długotrwały wpływ oglądania obrazów zawierających przemoc i agresję przez dzieci umacnia je w przekonaniu, że są to „właściwe” sposoby postępowania. 4 Po oglądanych scenach przemocy dochodzą do wniosku, że to silniejszy ma rację i często przyjmują, że jeżeli dysponuje się odpowiednia siłą, to uzyskuje się to, czego się chce. Przejmowaniu przez dzieci wzorców agresywnego zachowania szczególnie sprzyja sytuacja, w której ukazywana na ekranie agresja:
- przynosi satysfakcję i nagrodę lub nie jest ukarana;
- jest demonstrowana przez atrakcyjną osobę, z która łatwo jest się widzowi utożsamiać;
(^1) Zob. B. Czeradecka: Przemoc i agresja w kontaktach interpersonalnych nauczyciel-uczeń. W: Agresja... s.150. (^2) K. Socha-Kołodziej: Przemoc... s.93. (^3) E. Nurczyńska-Fidelska, B.Parniewska, E.Popiel-Popiołek, H.Ulińska: Film... s.12. (^4) Zob. M. Gałaś: Przemoc w mediach. „Edukacja” 1998, nr2, s. 23.
