Przestępstwa - Notatki - Prawo - Część 1, Notatki z Prawo karne materialne

Pobierz Przestępstwa - Notatki - Prawo - Część 1 i więcej Notatki w PDF z Prawo karne materialne tylko na Docsity!

[Wpisz nazwę firmy]

Prawo. Przestępstwa

[Wpisz podtytuł dokumentu]

Harma [Wybierz datę]

ROZDZIAŁ I

SYSTEMATYKA PRZESTĘPSTW PRZECIWKO MIENIU

1. Mienie jako przedmiot przestępstwa

Według Bolesława Michalskiego przedmiotem przestępstw z rozdziału zatytułowanego „Przestępstwa przeciwko mieniu” polskiego kodeksu karnego z 1997 roku jest mienie, chociaż w niektórych poszczególnych przepisach tego rozdziału ich przedmiotem jest także osoba właściciela (posiadacza) tego mienia. Pojęcie mienia jako ogólnego (podstawowego) przedmiotu ochrony przestępstw przeciwko mieniu nawiązuje do cywilistycznego rozumienia tego terminu. Według art. 44 kodeksu cywilnego „mieniem jest własność i inne prawa majątkowe”. Należy więc uznać, że mieniem jest wszystko to, co może być przedmiotem własności lub innych praw majątkowych. Jest nim każda rzecz lub nieruchomość posiadająca jakąkolwiek wartość materialną, którą można wyrazić w pieniądzu i posiadającą wartość użytkową, przez co może stać się przedmiotem obrotu gospodarczego. W prawie karnym pojęcie mienia może wystąpić w znaczeniu węższym i szerszym. W znaczeniu węższym odnosi się ono do rzeczy będących przedmiotem własności lub faktycznego posiadania. W tym właśnie znaczeniu występuje to pojęcie jako przedmiot (ochrony, zamachu) w przestępstwach kradzieży, przywłaszczenia, rozboju i kradzieży rozbójniczej, zniszczenia rzeczy i paserstwa (art. 270-281, 284, 288 i 292)^1. W szeroki zakres nazwy mienie włącza się ponadto wszelkie prawa majątkowe, rzeczowe, obligacyjne, w tym usługi, świadczenia, zyski lub pożyczki stanowiące majątek^2. W tym znaczeniu pojęcie mienia występuje także jako przedmiot przestępstwa oszustwa (art. 286) i wymuszenia rozbójniczego (art. 282). Zawarte w art. 44 k.c. ujęcie mienia nawiązuje do tzw. konstytucyjnego pojęcia własności, a więc wszelkiego rodzaju praw o charakterze majątkowym. W tym też sensie, abstrahując od spornego zagadnienia związanego z ustaleniem zakresu pojęcia „własność

(^1) A. Marek: Prawo karne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 546. (^2) W. Gutenkunst: Przestępstwa przeciwko własności, w: W. Gutenkunst, O. Chybiński, W. Świda: Prawo karne, Część szczególna, Wrocław1971, s. 252.

konstytucyjna”, można stwierdzić, że przepisy rozdziału XXXV chronią wszelkie prawa o charakterze majątkowym, stanowiąc karnistyczne rozwinięcie wyrażonej w art. 21 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasady ochrony własności^3. Mieniem są także środki płatnicze (pieniądze) i inne dokumenty opiewające na określone kwoty pieniężne (weksle, czeki) albo zawierające obowiązek wypłaty kapitału, odsetek lub udziału w zyskach, jak również dokumenty uprawniające do innego mienia lub określonego płatnego świadczenia (np. kwity bagażowe, bilety na przejazd środkiem lokomocji itp.^4 Nie stanowią natomiast mienia dokumenty nie mające wartości majątkowej, np. dyplom czy legitymacja służbowa. Tzw. dobra wolne, a więc np. powietrze, wody otwarte znajdujące się w zbiornikach naturalnych posiadają wartość majątkową. Nie da się jej jednak wyrazić w kwocie pieniężnej. Dlatego stanowią przedmiot przestępstwa jako mienie tylko wówczas, gdy na skutek przetworzenia znajdą się w obrocie jako towary posiadające określoną w pieniądzu wartość. Również wszelkie dokumenty stają się mieniem w rozumieniu przepisów karnych dopiero wtedy, gdy ucieleśniają same w sobie wartości pieniężne, bądź stwierdzają uprawnienia do roszczeń natury majątkowej^5. Cecha prawna mienia jako przedmiotu przestępstwa wyraża się w tym, iż jest ono czyjąś własnością. Cechy tej nie posiadają ani wspomniane już tzw. dobra wolne, ani też tzw. rzeczy niczyje. Do tych ostatnich należą dobra jeszcze niezawłaszczone lub takie, których własności zrzekł się podmiot.^6

W przepisach części ogólnej i szczególnej kodeksu karnego z 1969 r., ze wszystkich cech wymaganych dla mienia jako przedmiotu przestępstwa uwzględniona została tylko cecha prawna. I głównie w oparciu o tę cechę dokonany został podział przestępstw na te, których przedmiotem jest wyłącznie mienie społeczne, i te, w których przedmiotem jest mienie cudze. Według art. 120 § 6 ustawy karnej z 1969 roku nazwa „społeczne” obejmuje mienie będące własnością trzech podmiotów: państwa (ogólnonarodowe), spółdzielni oraz innych organizacji społecznych ludu pracującego. W przepisie tym ustawodawca ustala jedynie, iż ilekroć przepis karny posługuje się nazwą „mienie społeczne”, odnosi ją do wszystkich wymienionych w § 6 kategorii własności, a posłużenie się wspólną (^3) M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas: Przestępstwa przeciwko mieniu, w: G. Bogdan, K. Buchała, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewskia, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll: Kodeks karny, Część szczególna, Komentarz do art. 278- 4 363 Kodeksu karnego, Zakamycze 1999, s. 10. 5 A. Marek: Prawo karne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 546. 6 L. Lernell: Własność społeczna, s. 239. I. Andrejew: System prawa karnego, O przestępstwach w szczególności, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1985, s. 364.

Przestępstwa przeciwko mieniu, zwane czasem również przestępstwami przeciwko własności lub przestępstwami przeciwko dobrom majątkowym, stanowią rodzaj przestępstw stosunkowo najczęściej popełnianych. Przyglądając się strukturze trzech polskich dwudziestowiecznych kodeksów karnych można zauważyć, że każdy z nich miał i ma w części szczególnej wyodrębniony rozdział grupujący przestępstwa przeciwko mieniu. W kodeksie karnym z 1932 roku omawiane przestępstwa nazywano przestępstwami przeciwko mieniu i zawarto je w rozdziale XXXIX, a mianowicie: kradzież (art. 257), kradzież rozbójnicza (art. 258), rozbój (art. 259), korsarstwo (art. 260), wymuszenie rozbójnicze (art. 261), przywłaszczenie mienia (art. 262), uszkodzenie mienia (art. 263), oszustwo (art. 264), szalbierstwo (art. 265), wyzyskanie niezdolności pojmowania (art. 266), dochodzenie pokrytej należności (art. 267), wyzyskanie przymusowego położenia (art. 268), nadużycie zaufania (art. 269), naruszenie prawa polowania lub rybołówstwa (art. 270), opór przeciw ochronie praw rzeczowych (art. 271), naruszenie władztwa rzeczy wartości niematerialnej (art. 272). Cechą charakterystyczną kodeksu karnego z 1932 roku była zwięzłość i przejrzystość, co dało się zauważyć również w zakresie konstrukcji przestępstw przeciwko mieniu. Wychodząc z założenia, iż klasyfikacja kodeksowa powinna służyć praktycznemu stosowaniu ustawy, a zadaniem ustawodawcy nie jest systematyka teoretyczna, w rozdziale XXXIX zgrupowano niemal wszystkie przestępstwa przeciwko mieniu i prawom majątkowym, a więc zarówno te, których przedmiotem była res in corpore , jak i te, których przedmiotem były prawa i korzyści majątkowe.^9 Omawiany rozdział chronił, jak wspomniano, nie tylko własność, ale i inne formy władztwa nad rzeczą, a także nie tylko władztwo nad rzeczami, ale również nad mieniem nie będącym rzeczą (prawa rzeczowe i obligacyjne, energia elektryczna). Przyjmując za kryterium przedmiot, na który bezpośrednio skierowane było działanie sprawcy, zawarte w rozdziale XXXIX k.k. z 1932 r. przestępstwa przeciwko mieniu, podzielić można było na dwie kategorie: albo było to mienie i wówczas mieliśmy do czynienia z kradzieżą, przywłaszczeniem lub uszkodzeniem, albo też działanie przestępcze skierowane było bezpośrednio na wolę osoby władającej mieniem, a dopiero w dalszej kolejności na mienie, a wówczas był to rabunek, wymuszenie rozbójnicze lub oszustwo.

(^9) I. Andrejew: System prawa karnego, O przestępstwach w szczególności, Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1985, s. 360.

Żaden przepis nie kwalifikował przestępstwa przeciwko mieniu w zależności od wysokości szkody. Żaden też przepis nie czynił różnicy między mieniem z uwagi na rodzaj własności; zarówno własność osobista, jak też prywatna własność burżuazyjna i obszarnicza, własność państwowa, czy też własność wspólna spółdzielni, zrzeszeń itp., podlegały jednakowej ochronie.^10 Konstrukcja rozboju, czyli rabunku opierała się na ustalonych wcześniej w doktrynie i ustawodawstwach regułach. Przemoc lub groźbę gwałtu uzupełniano w kodeksie wzmianką o pozbawieniu człowieka możności przeciwdziałania zaborowi, za pomocą takich środków, które krępują człowieka, nie będąc jednak bezpośrednim aktem przemocy fizycznej lub psychicznej. Rabunek, kradzież rozbójnicza, czynności przygotowawcze do rozbójnictwa morskiego oraz wymuszenie rozbójnicze stanowiły zbrodnie, przy czym najcięższa z nich

• rabunek – zagrożona była karą więzienia bez określenia jej górnej granicy, tj. do lat 15; pozostałe zbrodnie przeciwko mieniu miały górne zagrożenie karą więzienia do lat 10. Inne przestępstwa stanowiły występki.^11

Z chwilą uchwalenia dekretów z 4 marca 1953 roku o wzmożeniu ochrony własności społecznej (Dz. U. Nr 17, poz. 68) oraz o ochronie własności społecznej przed drobnymi kradzieżami (Dz. U. Nr 17, poz. 69) odpowiedzialność za przestępstwa przeciwko mieniu uległa w PRL znacznym modyfikacjom. Wyodrębniły one własność społeczną jako przedmiot ochrony karnej, a także wprowadziły zbiorcze pojęcie przestępstwa zagarnięcia mienia społecznego. Przepisy karne o ochronie własności społecznej, a w szczególności z dnia 21.01.1958 r. o wzmożeniu ochrony mienia społecznego przed szkodami wynikającymi z przestępstwa oraz ustawa z 18.06.1959 r. o odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko własności społecznej, która zastąpiła dekrety z 1953 roku, wraz z opracowanym na ich tle orzecznictwem, stały się podstawą uregulowania odpowiedzialności za przestępstwa przeciwko mieniu w wówczas nowym kodeksie karnym z 1969 roku. Zamieszczono je w rozdziale XXIX i obejmowały one następujące typy przestępstw: zagarnięcie mienia społecznego (art. 199), kwalifikowane zagarnięcie mienia ze względu na podmiot czynu zabronionego (art. 200), kwalifikowane zagarnięcie mienia ze względu na wartość mienia (art. 201), kwalifikowane przestępstwo zagarnięcia mienia ze względu na sposób popełnienia (art. 202), kradzież (art. 203), przywłaszczenie mienia (art. 204), oszustwo

(^10) Tamże, s. 360. (^11) Tamże, s. 362.

rozdziału, nawiązuje jednak raczej do rozwiązań zawartych w kodeksie karnym z 1932 roku. Posługuje się też terminologią cywilistyczną na oznaczenie przedmiotu przestępstwa, używając wszędzie tam, gdzie to jest możliwe z racji ścisłości języka oraz semantycznych, nazwy „rzecz”, a nie nazwy „mienie”, która posługuje się dla oznaczenia prawa własności.^14 Rozdział XXXV obecnie obowiązującego kodeksu karnego grupuje następujące typy przestępstw przeciwko mieniu: kradzież (art. 278), kradzież z włamaniem (art. 279), rozbój (art. 280), kradzież rozbójnicza (art. 281), wymuszenie rozbójnicze (art. 282), przywłaszczenie (art. 284), nadużycie telefonu (art. 285), oszustwo (art. 286), oszustwo komputerowe (art. 287), niszczenie lub uszkadzanie mienia (art. 288), zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia (art. 289), kradzież leśną (art. 290) oraz paserstwo (art. 291 i 292). W zakresie karnoprawnej ochrony mienia kodeks karny z 1997 r. oparty jest na zasadzie pełnej równości karnoprawnej ochrony wszelkich form własności mienia, realizując w ten sposób wyrażoną w art. 64 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zasadę, wedle której „własność, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia podlegają równej dla wszystkich ochronie”. Przyjęte w nim rozwiązania legislacyjne zrywają z przejawiającą się w ustawodawstwie PRL regułą wzmożonej ochrony mienia społecznego i znacznie słabszej karnoprawnej ochrony mienia indywidualnego (prywatnego).^15 Z obecnie obowiązującego kodeksu karnego znikły specjalne typy przestępstw, których przedmiotem ochrony było mienie społeczne. Z modyfikacją tą wiąże się zmiana w wewnętrznej strukturze przestępstw przeciwko mieniu. W miejsce występującego w k.k. z 1969 r. trójczłonowego podziału przestępstw przeciwko mieniu, rozróżniającego przestępstwa, których przedmiotem było wyłącznie mienie społeczne (art. 199-201), przestępstwa, których przedmiotem było jedynie mienie cudze-prywatne (art. 203-205 i 207) oraz przestępstwa, w których przedmiotem było zarówno mienie społeczne, jaki i mienie cudze (art. 202, 206, 208-216), k.k. z 1997 r. zawiera jednorodną kategorię przestępstw przeciwko mieniu, których przedmiotem w odniesieniu do każdego typu przestępstwa może być zarówno mienie prywatne (cudze), jak i mienie społeczne.^16 Kodeks karny z 1997 roku wzbogacony został o nie znane swojemu poprzednikowi nowe typy przestępstw: nadużycie telefonu, oszustwo komputerowe, paserstwo programu komputerowego. Ponadto zawiera szereg odmienności w porównaniu z k.k. z 1969

(^14) Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego, w: Nowe kodeksy karne –

15 z 1997 r. z uzasadnieniami, Wydawnictwo Prawnicze Sp. z o.o., Warszawa 1997, s. 206. 16 M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas: Przestępstwa przeciwko mieniu, s. 7. Tamże, s. 8.

r., związanych z dwoma okolicznościami: po pierwsze z wyraźną tendencją do ujednolicenia w sferze terminologicznej prawnych reguł ochrony mienia przewidzianych w prawie cywilnym oraz prawie karnym, po drugie z wprowadzeniem nowych regulacji związanych z koniecznością dostosowania karnoprawnej ochrony mienia do aktualnego stanu rozwoju techniki oraz do zmian, jakie dokonały się w sferze stosunków społeczno- gospodarczych.^17 Na stosunkowo liczne zmiany w porównaniu z k.k. z 1969 r., wprowadzone do tego rozdziału, wpłynęły, poza zmianą systemu ekonomicznego, która wręcz wymogła rezygnację z różnicowania ochrony prawnokarnej mienia publicznego i prywatnego i ze związanej z tym zbiorczej konstrukcji przestępstwa zagarnięcia, zaobserwowane nowe przejawy zachowań patologicznych, godzących w mienie, po części wynikające z postępu technicznego, a po części kształtowane warunkami gospodarki rynkowej, oraz stwierdzone w wieloletniej praktyce wady lub luki dotychczasowych przepisów karnych chroniących mienie.^18 Licząc się ze specyfiką przestępstw przeciwko mieniu, związaną z wartością przedmiotu przestępstwa, okolicznościami popełnienia przestępstw (młodociani), nowy kodeks dokonuje rozwarstwienia karalności, przyjmując „wypadki mniejszej wagi” z łagodniejszą sankcją albo w sytuacjach nietypowych możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary (np. kradzież z włamaniem, rozbój).^19 Z uwagi na znaczną wartość mienia określonego jako przekraczającą dwustukrotność najniższego wynagrodzenia (art. 115 § 5), wprowadza dodatkowo typy kwalifikowane odnoszące się do typów podstawowych kradzieży, przywłaszczenia, oszustwa, zniszczenia mienia i paserstwa (art. 294). Jednocześnie kodeks karny nie przyjmuje z ustawy karnej z 1969 roku kwalifikowanej postaci paserstwa z uwagi na uczynienie sobie z popełnienia paserstwa „stałego źródła dochodu”, ponieważ art. 67 k.k. wprowadza ogólniej ujęte uregulowanie konsekwencji zawodowego popełnienia przestępstw. Ustawa karna z 1997 roku znacznie rozszerza zakres przestępstw przeciwko mieniu, których ściganie uzależnione jest od wniosku pokrzywdzonego, w przypadku gdy przestępstwo to popełniono na szkodę osoby najbliższej. Zawiera także nieznaną k.k. z 1969 r. podstawę do nadzwyczajnego złagodzenia kary albo nawet odstąpienia od wymierzenia

(^17) P. Kardas, J. Satko: Przestępstwa przeciwko mieniu, Przegląd problematyki, Orzecznictwo

18 (SN 1918-2000), Piśmiennictwo, Zakamycze 2002, s. 33. O. Górniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski: Kodeks Karny, Komentarz, Tom III, Gdańsk 2001, 19 s. 350. Uzasadnienie rządowego projektu nowego kodeksu karnego, w: Nowe kodeksy karne – z 1997 r. z uzasadnieniami, Wydawnictwo Prawnicze Sp. z o.o., Warszawa 1997, s. 207.

interpretację całego typu czynu zabronionego.^23 Pierwszą różnicą jest zmiana pełnego opisu zawartego w art. 210 k.k. z 1969 roku, wyrażonego słowami „kto zabiera w celu przywłaszczenia mienia...”, skrótowym opisem „kto kradnie”. Jednoznaczne odesłanie w odniesieniu do tej części znamion do opisu przestępstwa kradzieży określonego w art. 278 § 1 k.k. , wskazuje ścisłe związki pomiędzy tymi dwoma typami czynu zabronionego. Rozbój stanowi kwalifikowaną postać kradzieży, gdyż do jego ustawowych znamion należą wszystkie elementy kradzieży. Kolejna zmiana dotyczy pierwszego z elementów kwalifikujących typ. W miejsce sformułowania „używając (...) gwałtu na osobie” zawartego w art. 210 § 1 k.k. z 1969 r., w art. 280 § 1 pojawia się sformułowanie „używając przemocy wobec osoby”. Modyfikacja ta nawiązuje do kształtu znamion rozboju określonych w art. 259 kodeksu karnego z 1932 roku. W związku z potrzebą dostosowania orzecznictwa wydanego na podstawie k.k. z 1969 r. do nowej regulacji prawnej konieczne jest ustalenie wzajemnych relacji terminów „gwałt” oraz „przemoc”.^24 Jednocześnie należy zauważyć, że określenie w art. 280 § 1 nie odpowiada identycznie treści art. 259 § 1 kodeksu karnego z 1932 roku. Obecnie przepisy ustawy karnej wymagają użycia wobec osoby przemocy, natomiast zawarte w kodeksie karnym z 1932 r. sformułowanie „używając przemocy” nie było relacjonowane bezpośrednio do osoby. Konsekwencją zastąpienia sformułowaniem „przemoc” pojęcia „gwałt” jest zmiana także określenia drugiego elementu kwalifikującego. W obowiązującej ustawie karnej za typ kwalifikowany odpowiada sprawca, który grozi natychmiastowym użyciem przemocy wobec osoby. Ponadto ustawodawca zawarł pewne dodatkowe elementy w znamionach przestępstwa określanego w art. 280 § 2 k.k. w odniesieniu do środków, którymi posługuje się sprawca dokonując rozboju. W miejsce zawartego w art. 210 § 2 k.k. z 1969 r. sformułowania „posługuje się bronią palną lub innym niebezpiecznym narzędziem albo działa wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią lub narzędziem” pojawia się opis przedmiotów, których wykorzystanie przez sprawcę rozboju, zwiększając zawartość bezprawia zachowania, wpływa na surowszą odpowiedzialność. Natomiast termin „inne niebezpieczne narzędzie” został zastąpiony zwrotem „nożem lub innym podobnie niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym”.

(^23) M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas: Przestępstwa przeciwko mieniu, s. 60. (^24) Tamże, s. 61.

Dodatkowym znamieniem kwalifikującym, nie znanym kodeksowi karnemu z 1969 roku jest znamię ujęte jako „działanie w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu” oraz stanowiące konsekwencję rozszerzenia opisu środków i sposobu działania zwiększających zawartość bezprawia rozboju dopełnienie przyjmujące postać działania sprawcy „wspólnie z inną osobą, która posługuje się bronią palną, przedmiotem lub środkiem” opisanym w pierwszej części znamion. Na uwagę zasługuje też zmiana kontekstu normatywnego, w jakim występuje w kodeksie karnym przestępstwo rozboju. Należy w związku z tym zauważyć, że w Kodeksie karnym z 1932 r. nie występowała konstrukcja kradzieży szczególnie zuchwałej, a do znamion rozboju należała „przemoc fizyczna”, nie zaś „gwałt na osobie” (art. 259). Wobec trudności w interpretacji kradzieży szczególnie zuchwałej regulacja zawarta w Kodeksie karnym z 1969 r. prowadziła do istotnych rozbieżności w praktyce. Biorąc pod uwagę, że zdarzenia wypełniające znamiona rozboju wykazują dużą rozpiętość w zakresie społecznej szkodliwości czynu, postulowano w doktrynie rezygnację z konstrukcji kradzieży szczególnie zuchwałej i wprowadzenie do Kodeksu karnego przepisu o rozboju mniejszej wagi.^25 Obecna ustawa karna uwzględnia te propozycje.

Zestawiając ze sobą rozdziały grupujące przestępstwa przeciwko mieniu zawarte w trzech polskich kodeksach karnych spostrzec można, iż w każdym z nich znajdowała się normatywna charakterystyka pewnej grupy deliktów, stanowiących jak się wydaje trzon przestępczości przeciwko mieniu, do których zaliczyć należy: kradzież, kradzież z włamaniem, kradzież rozbójniczą, wymuszenie rozbójnicze, rozbój, oszustwo, paserstwo oraz uszkodzenie rzeczy.^26

(^25) A. Marek: Prawo karne, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 557. (^26) P. Kardas, J. Satko: Przestępstwa przeciwko mieniu, Przegląd problematyki, Orzecznictwo (SN 1918-2000), Piśmiennictwo, Zakamycze 2002, s. 30.