Pobierz przewodnik lubuski i więcej Notatki w PDF z Sztuka tylko na Docsity!
ELEMENTY I STYLE W ARCHITEKTURZE CZĘŚĆ I OD A DO K
A
Adorant – modląca się postać u stóp Chrystusa albo Marii. Często przedstawiana na obrazach, nagrobkach, epitafiach. Agrafa – dekoracyjny zwornik w formie np. woluty, spinający półkolistą archiwoltę z belkowaniem. Akant – roślina, której nazwę często tłumaczy się niewłaściwie jako oset albo barszcz zwyczajny; liście jej gatunków 1. Spinosus (akant suchy), 2. Mollis (akant mięsisty) były dla piękna swej formy naśladowane w ornamentyce architektonicznej. Występuje w głowicach korynckich, natomiast w stylu romańskim motyw akantu ulegał znacznej stylizacji. Ambo- balustrada z pulpitem dla lektora przy przegrodzie ołtarzowej w świątyni wczesnochrześcijańskiej po stronie płd. Odczytywano Listy Apostołów, płn. Ewangelię. Niekiedy stosowana ponownie we współczesnej architekturze kościelnej.
Ambona, kazalnica – trybuna do odczytywania tekstów liturgicznych i wygłaszania kazań , której pierwotną formą było wczesnochrześcijańskie – ambo. Od XIII w. ambonę umieszczano na – lektorium albo jako wolno stojącą lub nadwieszoną przy jednym z filarów. W kościołach ewangelickich niekiedy łączono z ołtarzem w ambonę-ołtarz. Ambona Baldachim Korpus z parapetem Podstawa schody
św. Szymon św. Jakub Starszy św. Bartłomiej św. Jan św. Juda Tadeusz piła strój pielgrzyma nóż, zdarta skóra bez brody, kielich i wąż maczuga Dwóch apostołów to; św. Filip – krzyż świętego Antoniego, oraz św. Mateusz – kątownik, topór, halabarda. Apsyda – łuk, zakrzywienie, od (koła wozu słońca), nisza ołtarzowa na zamknięciu chóru. Jej półkolista forma pochodzi z rzymskiej architektury sakralnej i świeckiej. Od okresu karolińskiego poprzedza ją prezbiterium. Apsyda główna znajduje się na zamknięciu nawy głównej i mieści główny ołtarz. Istnieją apsydy w nawach bocznych i transepcie. W okresie gotyku apsyda uzyskała formę wielobocznego zamknięcia chóru. Arabeska – stylizowany ornament roślinny, w układzie symetrycznym, wywodzący się z motywu hellenistycznej wici roślinnej, częsty w sztuce islamu, później renesansu. Architektura ceglana – budowle z wypalonej cegły z pozostawieniem elewacji nie tynkowanej, bez okładziny. W krajach Zachodu najpierw stosowana przez Rzymian, potem przejęta przez Bizancjum; gdzie cegły wykorzystywano albo jako jedyny budulec, albo razem z kamieniem naturalnym. Architektura lombardzka była wzorcem dla architektury średniowiecznej. W Europie kwitła aż do późnego gotyku prezentując swoje najpiękniejsze możliwości. Kruche gotyckie formy ornamentowe były przy tym przeważnie pomijane albo
upraszczane, a krzywoliniowe profile maswerków, ościeży okien i profili wykonywano z kształtek ceglanych ( wytwarzanych w specjalnych formach). Archiwolta – przedni łuk, czoło i podniebienie półkolistego łuku, które trzeba rozumieć jako architraw wygięty w półkole między filarami lub kolumnami lub łuk wieńczący romańskie i gotyckie portale; często powtarzające się kilkakrotnie coraz mniejsze odpowiednie uskoki profili ościeży. Archiwolty bywają pokryte ornamentem (romańskie) albo płaskorzeźbą figuralną (gotyckie). Arkada – pojedynczy łuk albo ciąg łuków opartych na filarach lub kolumnach. Występuje arkada ślepa stanowiąca jedynie element artykulacji ściany, nie jest obramowaniem otworów. W architekturze występują arkady międzynawowe i arkady fryz (arkatura).
B
Baldachim – pierwotnie kosztowna materia jedwabna z Bagdadu, paradna osłona z tkaniny nad tronem królewskim lub biskupim – ołtarzem, albo rozpięta na drążkach – niesiona nad monstrancją lub relikwią w czasie procesji. Inne znaczenie to kamienny daszek, służący jako ochrona i ozdoba nad posągami gotyckimi i nad ambonami. Balkon – płyta wspornikowa z balustradą na kondygnacjach ponad parterowych, wysunięta przed lico muru. W części parterowej budynku występuje taras w postaci płyty z balustradą lub parapetem, niekiedy wsparty na podporach. Barbakan – element systemu obronnego stanowiący rozwiniętą formę przedbramia, często w postaci rondeli, wysuniętej na zewnątrz obwodu murów i połączonej z nimi szyją. Przykłady to Carcassonne, Warszawa, Kraków
Bartyzana – wieżyczka nadbudowana na koronę muru obronnego, z reguły nadwieszona, o funkcji strażniczej i strzeleckiej. Baza - podstawa – kolumny lub filara. Baza attycka – baza kolumny attycko- jońskiej, składająca się z 2 wałków ( torusów), oddzielonych od siebie wklęsłą ( trochilusem), w przeciwieństwie do form małoazjatyckich, bez – plinty. Bazylika – rzymska hala targowa lub sądowa, zazwyczaj otoczona przez boczne nawy i niekiedy zakończona półokrągłą apsydą. W chrześcijańskiej architekturze sakralnej kościół podłużny, z nawą główną wyższą od naw bocznych, mającą okna umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych ( strefa okien górnych), jest to bazylika starochrześcijańska. W dalszym rozwoju bazylikę wzbogacono o następujące elementy: kryptę, skrzyżowanie naw, chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk i in. W późnym gotyku bazylika traci znaczenie na korzyść – kościoła halowego, w renesansie i baroku na korzyść – centralnej budowli – kościoła salowego. Belka tęczowa – pozioma belka spinająca łuk tęczowy, najczęściej drewniana. W średniowieczu umieszczano na niej grupę ukrzyżowania. Prawdopodobnie jest to nawiązanie do miejsca usytuowania ołtarza Krzyża Świętego dostawionego
lub dwuspadowym daszkiem, o łuku dwukrzywiznowym, w jaskółczy ogon, zwieńczone półkoliście, schodkowe. Występują blanki w formie tarcz. Blenada – ślepe okno (wnęka) o wykroju arkady lub okna, bez prześwitu (okiennego). Stosowana przede wszystkim w celach estetycznych. Blendy charakterystyczne były dla architektury gotyckiej, często stosowana jako dekoracja szczytów, była tynkowana na biało lub malowana w formie maswerka imitująca okno. Boniowanie – dekoracyjne opracowanie krawędzi ciosu, oraz lica ciosu, - muru.
Brona - drewniana krata zamykająca otwór bramy zamkowej. Brona jako emblemat rodu Tudorów.
C
Centralna budowla – założenie architektoniczne o jednakowej symetrii w co najmniej 4 kierunkach i zaakcentowanej bryle środkowej na planie kolistym, eliptycznym, kwadratowym, wielokątnym, krzyżowym, czterolistnym albo wielolistnym. Zasadzie organizacji przestrzeni budowli centralnej odpowiada przykrycie w formie kopuły, także nad pomieszczeniami bocznymi ( kościół z kopułami na planie krzyża greckiego). W starożytności rozpowszechniona jako mauzoleum – grobowiec i świątynia na planie kolistym. We wczesnym chrześcijaństwie i w średniowieczu przewagę zyskały budowle podłużne; budowla centralna występuje przeważnie jako – baptysterium, kościół grobowy lub kaplice pałacowe. W renesansie , baroku i klasycyzmie popularna staje się budowla centralna, której często towarzyszy dostawiona część podłoża. W nowoczesnej architekturze budowle centralne wznoszone są przede wszystkim jako miejsca zgromadzeń np. kościoły czy obiekty kultury i sportu ( stadiony).
Chodnik obronny – chodnik straży, ciąg komunikacyjny biegnący na koronie muru obronnego. Chór – pierwotnie w antycznej Grecji, miejsce dla tancerzy i śpiewaków. W chrześcijańskiej świątyni miejsce dla duchowieństwa. Jeśli na zamknięciu jest – apsyda, to cały kompleks prezbiterium wraz z apsydą nazywa się chórem. Znajduje się w nim ołtarz główny - tabernakulum, stalle – kapłańska ława – tron biskupi. Chór przeważnie ma posadzkę podwyższoną o kilka stopni, a jeśli pod nią znajduje się – krypta, to poziom prezbiterium jest znacznie wyższy od poziomu pozostałej części kościoła. Od okresu romańskiego wokół chóru prowadzi często obejście (ambit), połączone z nim otwartymi arkadami. Do obejścia przylega często półkolisty wieniec kaplic, które otwierają się na obejście i przeważnie są widoczne także z zewnątrz w bryle budowli. W średniowieczu często odgradzano chór od obejścia albo chórów bocznych – balustradą, a od nawy głównej – lektorium, w okresie baroku zastąpionym przez kunsztownie wykutą kratę chórową. Można wyróżnić: 1. Półkoliste, apsydialne zamknięcie chóru ( okres romański),
- Prostokątne zamknięcie (kościoły cysterskie), 3. Wieloboczne (poligonalne) ( okres gotyku). Nazwy poszczególnych form chóru wyrażają stosunek przestrzeni chóru do sąsiadujących części budowli:
- Chór zwężony, 2. Chór schodkowy ( benedyktyński), 3. Chór z obejściem i wieńcem kaplic, 4. Chór trójlistny ( ramiona nawy poprzecznej ( transeptu) są zakończone podobnie jak prezbiterium apsydami, 5. Zakończenia dwuchórowe (romanizm)mają chóry od strony wsch. i zach. Chronogram – inskrypcja w jęz. Łac. , tak utworzona, że wszystkie zawarte w niej lub wyróżnione litery, będące jednocześnie cyframi rzymskimi ( I,V,X,L,C,D,M), po zsumowaniu dają datę wydarzenia do którego odnosi się inskrypcja.
Chrzcielnica – od XI w. kamienne, brązowe albo drewniane naczynie z wodą święconą przeznaczoną do sakramentu chrztu, które zastąpiło wczesnochrześcijańskie – baptysterium. Cokół – dolna część budowli, często wyodrębniona uskokiem lub gzymsem cokołowym, lub podstawa kolumny – filaru, posągu. Cysterska architektura – Reforma benedyktyńska Cluny, nie zaspokoiła potrzeby odnowienia życia zakonnego. Nową próbę podjęli cystersi. Powstało prawie 600 konwentów na Zachodzie, które rozprzestrzeniały wzory architektoniczne z burgundzkich ośrodków klasztornych w Citeaux (zał. 1098 r.) , Clairyaux (1115 r,)i Morimundu. Niezależni politycznie i gospodarczo cystersi zagospodarowali nieużytki i zakładali duże gospodarstwa rolne. Do poł. XII w. ściśle przestrzegano surowych ograniczeń budowlanych, nałożonych przez konstytucje zakonne; później to się zmieniło pod naciskiem fundatorów, dążących do maksymalnej wspaniałości opactw. Polskie budowle cysterskie stały się zwiastunem gotyku. Bazyliki – zamiast wież drewnianą sygnaturką, - nawy stropowe, później sklepienia krzyżowo-żebrowe – służki na murach i filarach nadwieszone, kończące się w połowie wysokości ściany, podparte wspornikami – transept z dwiema lub czterema prosto zamkniętymi kaplicami od wsch. – brak dekoracji figuralnej i witraży, wyjątkowo staranna kamieniarka. – brak krypt i empor – arkady krużganka stojące na ciągłym cokole. Po chrzcie Polski powstało pierwsze biskupstwo w Poznaniu i arcybiskupstwo w Gnieźnie. Oba grody stanowią ośrodki stołeczne państwa polskiego, a ich katedry – wzniesione z kamienia i zachowane w reliktach
- stają się duchowymi centrami obu miast i całego kraju. Przy gotyckich kościołach znajdują się jeszcze znaczne partie romańskich budowli kamiennych. Przykładem ich są pozostałości katedr w Krakowie na Wawelu z pocz. XI w. przetrwała m.in. krypta św. Leonarda. Podobne powiązania wykazuje dwuchórowa kolegiata w Tumie pod Łęczycą przed 1161 r., a także katedra w Płocku. Przykładami dobrze zachowanych budowli romańskich są; kolegiata w Kruszwicy ( ok. 1120-1140), Opatowie ( poł. XII w), Strzelnie ( przed 1216r.), Trzebnicy (1219) czy Lubiążu. Wymieniać tu można dużo. Cystersi w Polsce opisywałem w innym wydaniu.
- Dach baniasty, dach cebulowy, 10. Hełm włoski, pierwotna forma dachu cebulowego, ale wklęsłego w części dolnej, często stanowi podstawę hełmu wielokondygnacyjnego, niekiedy zwieńczonego latarnią (barok), 11. Dach harmonijkowy, wielopołaciowy, na rzucie czworokąta lub wielokąta, ukształtowany w formie harmonijki, 12. Dach rombowy, składający się z połaci w kształcie rombu, 13. Dachy poprzeczne, przykrycie przęseł naw bocznych rzędem równoległych do siebie dachów dwuspadowych, poprzecznych względem osi wzdłużnej kościoła- facjata. 14. Dach łupinowy, 15. Dach powieszony. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Dekoracje – zdobić, całość wszystkich motywów i ornamentów służących do ozdabiania, upiększania konkretnego obiektu, np. określonej fasady, wnętrz itp.
Diabły – zbuntowane przeciw Bogu, upadłe anioły. Anioł ( od wczesnego średniowiecza), piękna uwodzicielska oraz fantastyczna z elementami karykaturalnymi postać z oślimi uszami, rogami na głowie, kopytami i ogonem lub skrzydłami nietoperza. Częsty motyw w rzeźbach. Donżon – zamek wieżowy – stołp. Wieża łącząca w sobie zadania mieszkalne i obronne. Zamieszkiwane była w czasie pokoju, u stóp wieży były także pomieszczenia więzienne (głodowe). Wieże mieszkalne typu donżon najczęściej powstawały w stylu romańskim. W okresie gotyku wieże zmieniły swoje znaczenie z mieszkalnych na obronne. Dorycki porządek – jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych. Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalnością. Architektura pochodzi prawdopodobnie z budownictwa drewnianego. Kolumna w porządku doryckim nie posiada bazy, a jej głowica ma bardzo prosty kształt, wygląda jak spłaszczone poduszeczki, na której spoczywa kwadratowa płyta.
epitafia rozrastają się nieraz w kilkupiętrowe, pełne przepychu kompozycje, zawierające wyrafinowane znaczenia symboliczne. Ewangeliści - autorzy czterech Ewangelii Nowego Testamentu; Mateusz, Łukasz, Marek i Jan byli także apostołami. Od IV w. przydano im skrzydlate symbole; człowiek – oznacza Mateusz, lew – Marek, byk – Łukasz, orzeł – Jan.
F
Fasada – twarz, frontowa elewacja budowli. Niektóre budynki mają dwie fasady, od strony wjazdu do obiektu ( barok) i inna od strony ogrodów. Istnieją różne w budynkach mieszkalnych przylegających do dwóch ulic. Przeważnie fasada odzwierciedla wewnętrzny podział budynku; ukazuje liczbę pięter, naw a w okresie baroku wygina się na zewnątrz odpowiednio do elipsy rzutu budowli. Istnieje fasada ślepa , dekoracyjna, kryjąca lub zasłaniająca budowlę. Często jest od właściwej budowli wyższa lub szersza.
Filar - podpora pionowa o przekroju prostokątnym albo wielokątnym. Może się składać, podobnie jak – kolumna, z bazy, trzonu, - głowicy i impostu; może być wolno stojący albo wtopiony w ścianę - przyścienny (pilaster). Filary okrągłe – częste w późnogotyckich kościołach halowych – mają przekrój koła i zasadniczo nie różnią się od kolumn, bywają jednak często nadmiernie smukłe albo grube. Filary krzyżowe – mają w przekroju kształt krzyża równoramiennego. Filar wiązkowy – składa się z trzonu z otaczającym go służkami, na które spływają żebra, gunty lub łuki arkad – służki zależnie od mniejszego lub większego przekroju noszą nazwę bocznych ( młodszych) lub głównych (starszych)
G
Galeria – 1. Wydłużone pomieszczenie reprezentacyjne w pałacu nowożytnym; 2. Z racji dobrego oświetlenia często służące do wystawiania dzieł sztuki, dziś mianem galerii określa się większą kolekcję dzieł sztuki ( mniejsza kolekcja to gabinet), 3. Najwyższy poziom widowni w teatrze,(operze)
- patrz empora, 4. Otwarty arkadowo korytarz lub przejście w kościele ( galeria arkadowa- patrz arkada), także element budowli obronnej, 5. Większa ilość sklepów lub punktów usługowych pod jednym dachem.
