Przewodnik po dydaktycznej teorii i praktyce, Notatki z Edukacja

Pobierz Przewodnik po dydaktycznej teorii i praktyce i więcej Notatki w PDF z Edukacja tylko na Docsity!

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. E.F. Szczepanika

w Suwałkach

Anna Pogorzelska

Przewodnik po dydaktycznej teorii i praktyce

Suwałki, 2015

Spis treści

Wstęp

Dydaktyka – termin pochodzenia greckiego ( didasco – uczę, nauczam, didascalos – nauczyciel) użyty po raz pierwszy w Niemczech w XVII wieku odnosił się do nauki o nauczaniu i uczeniu się szkolnym.

Odwołując się do historii myśli pedagogicznej można przywołać poglądy pedagogiczne Sokratesa czy Arystotelesa, których reguły i metody dydaktyczne są aktualne we współczesnej teorii i praktyce dydaktycznej. Sokrates podnosił walor rozumnego poznania oraz dał przykład metodycznego postępowania w zakresie wykorzystania metod indukcji i dedukcji. Ale przede wszystkim współczesna dydaktyka wzoruje się na jego metodzie dialogu czy pogadanki heurystycznej. Poza tym Sokrates uważał, że nauczanie należy oprzeć na współpracy nauczyciela z uczniem. Metoda Sokratesa polegała także na samodzielnym poszukiwaniu przez ucznia prawdy o rzeczywistości. Rola nauczyciela jest jedynie pomoc w poznawaniu tej prawdy. Metodę tę określa się jako majeutyczną. Jej opis zawarty jest w dialogu Menon: „ Pytasz mnie, czy potrafię się nauczyć czegoś- ja. Który mówię, że nie istnieje uczenia się, tylko przypominanie ”^1. Arystoteles natomiast uwydatnił związek pedagogiki z psychologią oraz dokonał analizy procesu wychowawczego i dydaktycznego, czego wynikiem było między innymi odróżnienie wychowania moralnego od wychowania intelektualnego. Uważał on, iż proces uczenia się jest wynikiem wrodzonej ciekawości ludzi; psychologicznym etapom uczenia się odpowiadały logiczne stopnie nauczania, takie jak pokazywanie, utrwalanie czy ćwiczenie. Nauczanie powinno przechodzić od rzeczy znanych i posuwać się ku nieznanym. Te twierdzenia nadały Arystotelesowi miano ojca dydaktyki teoretycznej. Swego rodzaju kodyfikacji reguł i zasad dydaktycznych dokonał J. A. Komeńskiego w swoim dziele Wielka Dydaktyka. W dziele tym opisał m.in. nową metodę nauczania poglądowego, w której postuluje, by wychowanie budziło i rozwijało naturalną dla człowieka ciekawość świata, by uczyło „ dostrzegania rzeczy”. To jest naturalny początek i porządek wykształcenia. Poza tym jego zdaniem proces dydaktyczny, jeśli ma być

(^1) Platon, Dialogi, Warszawa 1959, s. 82.

skuteczny, musi oprzeć się na znajomości procesu poznania ludzkiego, a ten polega na współdziałaniu rozumu, mowy i działania.

Dzięki Komeńskiemu dokonał się rozwój dydaktyki, jako nauki wspieranej przez obiektywną argumentację czerpaną z zaobserwowanych analogii do prawidłowości przyrodniczych. W swoim dziele Pampaedia pisał następująco: „ (...) kształcić należy nie jakąś część człowieka, lesz jego całego we wszystkim, co stanowi naturę ludzką; jest to możliwe dzięki siłom natury; a wreszcie w jaki sposób to uzyskać, aby to było także łatwe, przyjmując jako przesłankę, że to pragnienie jest tak silne, jak źródło jego urodzenia, i te szczegółowe pragnienia, na które się rozkłada”^2_._

Współczesne ujęcie przedmiotu dydaktyki jest wynikiem wielowiekowych przekształceń, jakim podlegała ona na przestrzeni dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. Obecnie w literaturze przedmiotu dydaktyka jako nauka, jej przedmiot badań definiowany jest rozmaicie. W ujęciu W. Okonia ( 1981) dydaktyka jest jedną z podstawowych nauk pedagogicznych, której przedmiotem jest kształcenie ludzi, a więc wszelkie sposoby nauczania innych i uczenia się. Dydaktyka zajmuje się badaniem działalności osób nauczających i uczących się, celów , treści oraz metod, środków i organizacji kształcenia, jak również badaniem materialnego środowiska, w którym się ta działalność odbywa. Natomiast J. Półturzycki ( 1997) dydaktykę traktuje się jako naukę o nauczaniu i uczeniu się, a więc jako system poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez dotyczących zjawisk, zależności i prawidłowości nauczania – uczenia się. Na tej podstawie można przyjąć, że dydaktyka będąc nauką o nauczaniu i uczeniu się:

 Tworzy system poprawnie uzasadnionych twierdzeń i hipotez w zakresie nauczania i uczenia się,  Wskazuje sposoby przekształcania zjawisk nauczania i uczenia się  Dostarcza wiedzy o stanie nauczania i uczenia się w szkołach i innych instytucjach edukacyjnych- pełni funkcje diagnostyczną  Zna prawidłowości rządzące procesem nauczania- uczenia się

(^2) J. A. Komeński, Pampaedia, s. 30.

Niniejsze opracowanie nie rości sobie pretensji do roli podręcznika dydaktyki. Jest raczej pewnego rodzaju wędrówką po teorii dydaktycznej z przystankami na praktyczne odniesienia i zastosowania.

Całość opracowania złożona jest z dziewięciu rozdziałów, w których przedmiotem rozważań są problemy związane z procesem nauczania- uczenia się i relacyjnością w obrębie tych procesów. W rozdziale drugim rozpatrywane są kwestie związane z motywacją w procesie nauczania- uczenia się. Cele dydaktyczne, jako jedna z podstawowych kategorii dydaktycznych, są prezentowane w rozdziale trzecim. Kolejną opisana kategorią są treści i programy kształcenia. Rozdział piąty poświęcony został planowaniu dydaktycznemu. Zasady i metody dydaktyczne przedstawione zostały w rozdziale szóstym. W kolejnym siódmym rozdziale przybliżony został problem związany z ocenianiem, klasyfikowaniem i egzaminowaniem w szkole. Niepowodzenia szkolne i czynniki je determinujące zostały omówione w rozdziale ósmym. Całość opracowania kończy rozdział dziewiąty, w którym udzielono praktycznych wskazówek dotyczących „zarządzania klasą”.

Niniejszy Przewodnik po teorii i praktyce dydaktycznej adresowany jest do studentów kierunków pedagogicznych, przyszłych nauczycieli, czynnych zawodowo nauczycieli, a także tych wszystkich, którzy chcą wiedzieć, jak nauczać i jak pomagać innym w nauce.

ROZDZIAŁ 1

Proces nauczania- uczenia się. Relacyjność w obrębie tych procesów.

1.1. Wprowadzenie „ Uczenie się” staje się obecnie jedną podstawową kategorii pedagogicznych, zarówno jeśli chodzi o teorię, jak i praktykę. Zauważalna jest bowiem tendencja wyraźnego przesuwania akcentów z „nauczania” właśnie w kierunku „uczenia się”. Ma to swoje pozytywne, jak i negatywne zabarwienie. Pozytywne aspekty wywieźć można z założeń wielu koncepcji pedagogicznych, psychologicznych czy społecznych. W tym na przykład:

a) z nurtu pedagogiki personalistycznej, w którym podkreśla się autonomiczną wartość człowieka jako osoby, dążenie do jej pełną afirmacji oraz stały, aktywny rozwój, traktowany jako jedna z podstawowych cech życia człowieka. Życie człowieka rozpatrywane jest pomiędzy osoba aktualną a osoba możliwą;

b) z nurtu pedagogiki egzystencjalnej, w ramach którego wyodrębniono m.in. egzystencjalne kategorie pedagogiczne, tj.:

• autentyczność – przed człowiekiem postawiono postulat autentycznego urzeczywistniania swej egzystencji przez rozwój życia osobowego, przekraczania samego siebie;
• zaangażowanie – usytuowanie człowieka budzi w nim niepokój, ale i zawiera wezwanie do „egzystencjalnego zaangażowania”. Każdy człowiek jest odpowiedzialny za swoje samookreślenie oraz za konsekwencje wszelkich działań;
• dialogiczność - opierająca się na uznaniu wolności zarówno własnej, jak i innych.

Egzystencjalistyczne metody dydaktyczne służą do rozbudzania w uczniu „ intensywnej świadomości ”, zachęcają go do poszukiwania osobistej prawdy. Dzięki dokonywaniu ważnych wyborów osobistych uczeń samodzielnie definiuje swoją tożsamość, bierze odpowiedzialność za własną edukację,

produkcyjnych, ale również edukacji, pracy człowieka czy życia społecznego. Ujmowanie efektów uczenia się w symbolice „produktu” poddawanego rynkowym prawom popytu i podaży sprawia, że chwiejność i niepewność tego „rynku” pozbawia szans na stabilizację, pewność własnej przyszłości i własnej ścieżki kariery zawodowej.

1.2. Teoretyczne podstawy „uczenia się” Proces uczenia się w literaturze przedmiotu najczęściej ujmowany jest z psychologicznego lub pedagogicznego punktu widzenia. W psychologii proces ten ujmowany jest w różny sposób. Na jednymi biegunie spotkać można stanowiska, które z procesem uczenia się wiążą każde doświadczenie zdobywane przez jednostkę, niezależnie czy było ono zaplanowane, czy też nie. Na przeciwległym biegunie znajdują się opinie, że uczenie się jest procesem prowadzącym do zmian w zachowaniu tylko w pewnym zakresie. W tym ujęciu uczenie się jest procesem świadomym, mającym swoja wyodrębnioną specyfikę. Bez względu na punkt widzenia dotyczącego tej kwestii w psychologii uczenie się rozpatruje się w kategoriach procesu, ponieważ chodzi o scharakteryzowanie tego wszystkiego, co dzieje się w czasie nabywania przez jednostkę nowym form zachowania. W tym ujęciu „ proces uczenia się rozumiany jest jako nieustanne gromadzenie doświadczeń, dzięki którym modyfikowane są dawne formy zachowania lub powstają nowe. Proces uczenia się jest procesem ciągłym, obejmującym całość doświadczeń jednostki”.^6 Z procesem uczenia się powiązana jest „czynność uczenia się”, która oznacza „zamierzoną aktywność jednostki, w wyniku której zdobywa ona nowe doświadczenie. Czynność uczenia się prowadzi zawsze do określonego celu (wyniku)”^7_._ Teoria czynności pojawiła się w książce T. Tomaszewskiego Wstęp do psychologii,(1963), w której autor podkreśla, że jest to proces ukierunkowany na osiągnięcie wyniku, o strukturze kształtującej się stosowanie do warunków, tak że możliwość osiągnięcia wyniku zostaje utrzymana. Cechy charakteryzujące czynność:

• ukierunkowanie na określony wynik stanowiący o jej sensie i nazwie,

(^6) J. Strelau, A. Jakubowski, Z. Putkiewicz, Podstawy psychologii dla nauczycieli, Warszawa 1988, s. 322 (^7) Ibidem.

• procesualność, to znaczy , że każda czynność jest ciągiem zdarzeń uporządkowanym w pewne fazy,
• elastyczna struktura, każda czynność jest dostosowana do warunków jej wykonywania, W edukacji celem wykonywania czynności podstawowej, jaką stanowi „uczenie się”, jest nauczenie się tej czynności. Jak twierdzi T. Tomaszewski czynnością jest uczenie się, ponieważ zmierza ono do nabycia wiedzy, jest tak organizowane, aby to było możliwe. Uczenie się rozumiane jako proces zdobywania doświadczeń prowadzący do powstawania trwałych zmian w zachowaniu uczącego się obejmuje dwa odrębne rodzaje procesów psychicznych: procesy emocjonalne, sygnalizujące znaczenie obiektów i zdarzeń oraz mobilizujące organizm do pewnych reakcji oraz procesy poznawcze, umożliwiające orientację w świecie przez przetwarzanie dostępnej informacji. Te dwa podejścia do procesu uczenia się są wiodące, ponieważ dydaktyka podąża najczęściej jednym, bądź drugim torem. W ujęciu pedagogicznym „uczenie się jest procesem nabywania względnie trwałych zmian w szeroko rozumianym zachowaniu ( wiadomości, umiejętności, nawyki, postawy) w toku bezpośredniego lub pośredniego poznawania rzeczywistości”^8_._

We współczesnej psychologii najlepiej rozpisane i opisane są następujące wzory uczenia się:

• Uczenie się określonych zachowań pod wpływem wzmocnień zewnętrznych i skłonności do modelowania,
• Uczenie się polegające na aktywnym przetwarzaniu informacji ( radzenie sobie z informacjami- ich przyswajanie, przetwarzanie, produkowanie),
• Uczenie się społeczne ( we współpracy),
• Uczenie się całościowe (osobowościowe). Każdy z wyłonionych wzorów uczenia się wskazuje na występowanie w praktyce edukacyjnej i stosunkowo dobrze opisanych w literaturze przedmiotu strategii nauczania.

(^8) W. Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1981, s. 327.

Pamiętajmy, że wszystkie złożone umiejętności uczenia się, w tym także uczenie się, jak się uczyć, oparte są na podstawowych umiejętnościach i wiadomościach, wyuczanych metodą krok po kroku. **_Te kroki to: 1)przeprowadzenie pokazowego wykonania przez nauczyciela

2. zachęcenie i stworzenie warunków do samodzielnego wykonania danej czynności przez uczniów
3. sprawdzenie i ocenienie wykonania – przekazanie informacji zwrotnych_** 

Behawiorystyczne teorie uczenia się, zarówno w wersji klasycznej, jak i w wersji społeczno-poznawczej A. Bandury, choć wywarły silny wpływ na dydaktykę, fazę rozkwitu mają już za sobą, co nie oznacza, że należy je zupełnie odrzucić. Oparte są one bowiem na założeniu, że w każdej sytuacji człowiek zmienia swoje zachowanie i wzorce zachowania w zależności od informacji dostarczanych mu przez otoczenie. Modyfikacja zachowania następuje w odpowiedzi na uzyskane przez uczącego się informacje zwrotne, które stanowią podstawę nauczania bezpośredniego, opartego na pokazie i ćwiczeniach, nauczania programowego czy symulację ( gry symulacyjne). Renesans tej strategii następuje wraz z upowszechnianiem w edukacji gier dydaktycznych, w tym również gier komputerowych.

Wzory procesualno - poznawcze ( szkoła poznawcza: uczący się musi sam nadawać informacjom znaczenie).

Podstawowe założenia :  Psychologowie poznawczy uważają, że ucząc się przez działanie i zadając uczniom pytania wymagające myślenia, pomagamy im zrozumieć nowe treści i przygotowujemy ich do wykorzystywania tej wiadomości w życiu. W teorii

 1)przeprowadzenie pokazowego wykonania przez nauczyciela  2) zachęcenie i stworzenie warunków do samodzielnego wykonania danej czynności przez uczniów  3) sprawdzenie i ocenienie wykonania – przekazanie informacji zwrotnych

tej, nazywanej konstruktywizmem, ludzie uczący się, tworzą własne znaczenie słów i idei, wykorzystując przy tym wcześniej zdobytą wiedzę i doświadczenie.  Uczenie się jest skuteczne, gdy zachodzi proces tworzenia osobistych hipotez. Konstruktywistyczne uczenie się zachodzi wtedy, gdy uczeń sam konstruuje swoją wiedzę. Dopiero kiedy zrozumie dany temat, będzie mógł włączyć nową wiedzę do rozumowania i korzystać przy rozwiązywaniu problemów.  Nową wiedzę tworzymy z wiedzy już posiadanej – opowiadanie Fish is Fish ( Ryba jest rybą): W pewnym stawie mieszkała rybka i kijanka. Przyjaźniły się i codzienne bawiły. Pewnego dnia kijance zaczęły rosnąć łapki, potem odpadł ogonek, a potem kijanka opuściła staw już jako dorosła żabka. Mijały dni i tygodnie, a żabka nie wracała do stawu. W końcu jednak przyszedł dzień, gdy żabka wskoczyła do stawu i powiedziała przyjaciółce, że widziała niezwykłe rzeczy. „Na przykład jakie?”- spytała rybka, „ Na przykład ptaki” – odparła żabka i wytłumaczyła , że ptaki to takie stworzenia, które mają dwa skrzydła i dwie nogi. Co z tego zrozumiała rybka? Wyobraziła sobie ptaka jako rybę z dwoma skrzydłami i dwiema nóżkami^9  Musimy nauczać wszystkich „fragmentów Blooma”. Co powinno się stać, aby uczniowie zrozumieli nowy temat i mogli używać zdobytą właśnie wiedzę w nowych sytuacjach? Jedną z możliwych odpowiedzi na to poznamy przyglądając się umiejętnościom ujętym w taksonomii Blooma, w której wyodrębniono cały repertuar zadań czy umiejętności – od umiejętności mało wymagających, poprzez coraz trudniejsze, coraz bardziej ze sobą powiązane i przydatne, aż do najbardziej złożonych. Uczenie się można uznać za zakończone wówczas, gdy uczeń zdobędzie wszystkie umiejętności wymienione w taksonomii.

(^9) G. Petty, Nowoczesne nauczanie, Sopot 2010, s. 16.

Źródło : opracowanie własne

Pamiętajmy!

Zasady uczenia się wg szkoły poznawczej

 Nauczyciele powinny zadawać uczniom zadania z wyższego poziomu, wymagające analizy, syntezy, oceny, dzięki temu zdobyta przez nich wiedza będzie funkcjonalna. Ograniczanie się do zadań wymagających umiejętności niższego rzędu prowadzi do powierzchownego uczenia się,  Umiejętności wyższego rzędu można nauczyć, nikt się z tym nie rodzi  Należy przygotować zestawy zadań, których poziom trudności będzie wzrastał. Zadania powinny wspinać się stopniowo”, przechodzić od zadań łatwych do coraz trudniejszych, od konkretu do abstrakcji.  Należy realizować takie strategie nauczania, które umożliwią każdemu uczniowie stworzenie konstruktu, metody wymuszające aktywność – np.. „nauczanie przez pytanie” lub nakierowujące odkrywanie; diagnostyczne pytania i odpowiedzi oraz wykorzystywanie złych odpowiedzi w celu analizowania i wyjaśniania nieporozumień ( pytania sokratejskie – Sokrates twierdził, że wie, że nic nie wie. Zadawał pytania swoim uczniom po to, by następnie wytknąć im wszelką niekonsekwencję w sądach). Pytania pomagające oszacować wiedzę uczniów powinny rozpoczynać się od, np. Jak Ci się wydaje? Dlaczego tak sadzisz? Co myślisz na ten temat? Co by się stało, gdyby?; wyjaśnianie zadań, które wymagają od uczniów zrozumienia różnych treści i przekazania ich innym; praca grupowa; tworzenie przez uczniów map myśli oraz innego rodzaju podsumowań.

Nauczanie wszystkich umiejętności z taksonomii Blooma nie jest tak trudne jak się wydaje, gdyż umiejętności niższego rzędu są elementami umiejętności wyższego rzędu. Na przykład, jeśli postawisz przed uczniami zadanie wymagające syntezy, będziesz rozwijać także umiejętność rozumienia i analizy.

 Sprawdzać i poprawiać. Uczymy się na drodze prób i błędów. Powinniśmy stawiać przed uczniami zadania związane z szukaniem błędów i braków we własnej pracy. Wszystkie wyniki pracy ucznia powinny być diagnozowane, aby mógł on uczyć się na własnych błędach.

 Nauczanie jest tylko środkiem prowadzącym do celu, czyli uczeń potrafi uczyć się.

 Uczymy się przez działanie.

W strategiach przyswajania, przetwarzania i produkowania informacji przydane stają się niekonwencjonalne metody postępowania dydaktycznego. Wskazać to można m.in. na:  mnemotechniki

 Mnemotechniki - to strategia wspomagająca zapamiętanie materiału, który początkowo może wydawać się bezsensowny. Pomaga zakotwiczyć wiadomości i pomysły w pamięci długotrwałej. Ważne jest tu znalezienie i podanie wizualizacji tzw. słów kluczowych.  Np. uczniów poznających obce słówka można poprosić o to, aby dla każdego z nowych wyrazów dobrali jakieś słowo w języku polskim- podobne do niego ze względu na brzmienie czy pisownię. Następnie tworzy się między poszczególnymi parami słów silne skojarzenie poprzez ujęcie obu w jakimś sensownym zdaniu. Wykonanie obrazowego wyobrażenia słowa klucza i opanowywaniu słówka to już ostatnia fazy pracy nad włączeniem nowo poznanego terminu do długotrwałej pamięci.

W celu weryfikacji i oceny zrozumienia przez uczniów przekazywanej wiedzy zastosować można m.in. technikę świateł ulicznych:

 Metoda synkrytyczna opiera się na założeniu, iż wszystko wiąże się ze wszystkim i że dlatego każda rzecz może być porównywana z innymi w obrębie jej rodzaju, a nawet i z innymi rodzajami. W ten sposób możemy poznawać świat jako sensowną całość.  W nauczaniu tym wykorzystuje się następujące mechanizmy operacyjne stymulowania twórczości:  Analogie bezpośrednie – proste porównania w rodzaju: dlaczego coś jest podobne do czegoś pochodzącego z zupełnie innej klasy zjawisk. Porównanie dwóch obiektów lub pojęć służy przełożeniu cech danej sytuacji na inna po to, by odkryć nowe punkty widzenia na nie.  Analogie personalne – polegające na wyobrażaniu sobie, że jest się dana rzeczą czy zjawiskiem. (np. Jak byś się czuł, gdybyś był...  Analogie symboliczne (tzw. oksymorony) – zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu. Opis obiektu w taki sposób, aby jedno słowo pozostawało w sprzeczności z drugim (np. opisz nie nauczającego nauczyciela).  Lekcje synkrytyczne można przeprowadzić w ramach wszystkich przedmiotów szkolnych.

 Technika „ świateł ulicznych” - polega ona na łatwym diagnozowaniu poziomu zrozumienia przez uczniów materiału lekcyjnego.  Zanim nauczyciel przejdzie do następnego tematu, poleca uczniom zaznaczyć światłami na ile zrozumieli temat: zielony – wszystko jasne ; pomarańczowy – rozumiem, ale mam wątpliwości; czerwony – nic nie rozumiem.

Podstawy teoretyczne dla tej szkoły oparto o poznawczo-rozwojową teorię Jeana Piageta. Przesłanki dla edukacji wynikające z tej teorii to:

• wiedza nabywana jest poprzez eksplorację i samodzielne jej konstruowanie w umyśle;
• najważniejsza jest wewnętrzna motywacja, której źródłem jest naturalna ciekawość świata czy zaburzenie równowagi poznawczej czyli „konflikt poznawczy”;
• w nauczaniu należy uwzględniać, rozwijać i rozbudzać zainteresowania;
• w uczeniu się bardzo ważna rolę pełnia interakcje społeczne i współpraca.

Należy pamiętać, że w każdej sytuacji dydaktycznej dochodzić może do tak zwanego powierzchownego uczenia się, którego przykład podano niżej.

 Naukowcy zadali dzieciom i dorosłym następujące pytanie: Na statku znajduje się 26 owiec i 10 kóz. Ile lat ma kapitan?  Dorośli śmiali się, ale ponad 75% dzieci udzieliło odpowiedzi, np. „ W takim zadaniu trzeba dodawać, odejmować lub dzielić.” Jest to przykład powierzchownego uczenia się. Dziecko usiłuje szybko rozwiązać zadanie, a nie zastanowić się nad nim i je zrozumieć.

Uczenie się we współpracy.

Tworzenie wspólnoty osób uczących się oparte jest na zjawisku synergii. Walory pracy grupowej wydaja się dzisiaj bezdyskusyjne.

 Praca w grupie wiąże się z możliwościami pełniejszego wykorzystania wszystkich kanałów komunikacji ( aktywnego słuchania, mówienia „od siebie do innych”) oraz tworzenia środowiska sprzyjającego kształtowaniu się innych umiejętności tzw. kluczowych, a więc współpracy, negocjowania, dyskutowania, kierowania praca innych i poddawania się kierownictwu. Strategia uczenia się w małych grupach może być stosowano w każdym wieku i w każdej dziedzinie edukacji. Krytycznym momentem planowania pracy grupowej jest zwykle podział uczniów na grupy. Można