przyczynek do życia i twórczości jerzego dudy-gracza, Notatki z Sztuka

Pobierz przyczynek do życia i twórczości jerzego dudy-gracza i więcej Notatki w PDF z Sztuka tylko na Docsity! 125 Elżbieta Hak Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie MASKI PROWINCJI: PRZYCZYNEK DO ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI JERZEGO DUDY-GRACZA „Sztuka pozwala zajrzeć głębiej w życie drugiego człowieka niż jest to możliwe w potocznych kontaktach; pozwala też uczestniczyć w doświadczeniach, których nie posiadło się samemu”1. Jerzy Duda-gracz urodził się 20 marca 1941 r. w Częstochowie, zmarł 5 listopada 2004 r. podczas pleneru malarskiego, który odbywał się w łagowie2. swoje pierwsze kroki malarskie stawiał w Częstochowie, która wywarła ogromny wpływ na jego twórczość. właśnie to miasto, otoczenie klasztoru jasnogórskiego ukształtowało tego młodego artystę. Jak sam mówił3: „Jasna góra była moim pierwszym plenerem i poligonem ćwiczebnym. Tam powstawały studia z pejzażu i architektury. Notatki typów, ubiorów, pielgrzymów z nabożeństw i odpustów. Tam próbowałem szkiców do kompozycji historycznych, rodzajowych, sakralnych, według portretów trumiennych i kościelnego barokowego malarstwa…”4. Rok 1950 był dla niego trudny, ponieważ skazano jego ojca na trzy lata więzienia, a majątek rodzinny został skonfiskowany. Artysta opisał te wydarzenia w następujący sposób: „Rok 1950. Bardzo ważny i trudny w życiu naszej rodziny. w tym roku, w maju, nastąpiło aresztowanie ojca. Rozprawa była we wrześniu. Dowiedziałem się tylko tyle, że ojca nie zobaczę przez trzy lata. Nastąpiła również wyrokiem sądu „konfiskata mienia”, czyli domu. Po upływie jakiegoś czasu pojawili się u nas obcy ludzie i z całego jednopiętrowego budynku został nam do użytku pokój z kuchnią”5. Niestety aresztowany został również jego brat, który był uczniem liceum plastycznego6. Artysta w tym okresie był bardzo rozgoryczony zaistniałą sytuacją, którą zafundowała jego rodzinie władza totalitarna. Jego ojciec był ofiarą PRL-u. Był to czas pełny niepowodzeń, szczególnie dla jego matki, która 1 M. gołaszewska, Człowiek w zwierciadle sztuki, warszawa 1977, s. 9. 2 J. gondowicz, Jerzy Duda-Gracz (1941–2004), warszawa 2006, s. 91–92. 3 E. Hak, Pojęcie prowincji w malarstwie Jerzego Dudy-Gracza [w:] Наукові записки Національного університету «Острозька академія» Серія «Філологічна». Випуск 61, 2016, s. 212. 4 J. Duda-gracz, Kalendarium Golgoty Jasnogórskiej, Częstochowa 2011, s. 3. 5 Cyt. za: A. Matynia, Jerzy Duda Gracza, Toruń 1990, s. 5. 6 Ibid., s. 5. POLsKO-UKRAIńsKIE sPOTKANIA z KLIO 126 próbowała walczyć z biedą. Trzy lata później Jerzy Duda-gracz poznał nauczyciela rysunku w Państwowym Liceum Technik Plastycznych w Częstochowie (obecna nazwa zespół szkół Plastycznych im. Jacka Malczewskiego), Edwarda Mesjasza7. Kilka lat później ukończył wydział grafiki katowickiej filii Akademii sztuk Pięknych w Krakowie8. w 1976 r. rozpoczął pracę na tej uczelni, objął stanowisko wykładowcy malarstwa i rysunku9. Od 1969 r. przynależał do związku Polskich Artystów Plastyków10. Pozostawił po sobie ogromny dorobek artystyczny, między innymi „Motywy i Portrety Polskie” (1968–1979), „Tryptyk polski”, „Częstochowianeczka” (1972), „Jeźdźcy Apokalipsy czyli Fucha” (1977), „Hamlet polny” (1977), „Babel 2” (1977), „Motywy, Tańce, Dialogi Polskie” (1980 –1983), „Obrazy Jurajskie” (1984–1986), „Obrazy Arystokratyczno-Historyczne” (1985– 1991). w 1986 r. zapoczątkował prace nad cyklami „Pejzaże Polskie” i „Obrazy Prowincjonalno-gminne”. w latach 1999–2003 powstał ostatni cykl obrazów artysty zatytułowany „Chopinowi”. zainspirowany muzyką Fryderyka Chopina stworzył 295 obrazów11. Tytuły dzieł nawiązują do utworów muzycznych: „Ballady”, „Etiudy”, „Impromptu”, „Mazurki”, „Nokturny”, „Polonezy”, „Preludia”, „Ronda”, „sonaty”, „walce”, „wariacje”. Jerzy Duda-gracz w swojej twórczości ukazał stereotyp Polaka, wykorzystał groteskę, karykaturę oraz parodię. Nie bez powodu krytycy opisywali jego twórczość jako groteskową, często drwiąco komentującą PRL-owską rzeczywistość12, która momentami wykrzywiona została do granic możliwości. Dlatego wyznacznikiem jego dzieł jest krytyczne spojrzenie na świat, który został zdeformowany. Artysta w swej twórczości ukazał również fenomen polskiego katolicyzmu. stworzył kronikę codzienności, sam mówił, że najcudowniejszym i najciekawszym studium natury były dla niego dawne odpusty i pielgrzymki częstochowskie. Codzienność stała się tematem przewodnim, obnażył wady człowieka na tle smutnej prowincji, tak bardzo okaleczonej ówczesnym systemem politycznym Polski. Dlatego pojęcie prowincji będzie tutaj traktowane jako główny element jego malarstwa. zasadnicze wydają się pytania, które może postawić każdy odbiorca jego dzieł: jaka jest prowincja i dlaczego artysta zaprezentował ją w groteskowy sposób? Czy użyte stereotypy i motywy maski są uzasadnione13? Istotne są również przesunięcia estetyczne, a mianowicie przechodzenie piękna w brzydotę. Prowincja zaprezentowana przez artystę jest zaniedbana i szara. Można ją nazwać kroniką codziennych wydarzeń, biografią każdej sportre- towanej postaci, jej sfery lokalnej i prywatnej. Pojęcie prowincji odsyła do sfery mentalnej, czyli do filozofii życia14 (sposobu spędzania wolnego czasu wszystkich bohaterów, ich wyglądu, ubioru i podejścia do obowiązków zawodowych i stosunku do wiary): „A na gębach to pan profesor się znał. Przede wszystkim dlatego, że zawsze najbardziej intrygował go człowiek z jego bogatym lub 7 J. gondowicz, op. cit., s. 91. 8 Ibid., s. 91. 9 J. gondowicz, op. cit. s. 91. 10 I.J. Kamiński, Duda Gracz, warszawa 1997, s. 234. 11 Chopinowi Duda Gracz, pod red. M. sroki, warszawa 2005, s. 5. 12 L. Lameński, Jerzy Duda-Gracz-artysta osobny [w:] http://akcentpismo.pl [dostęp: 06.01.2017]. 13 E. Hak, op. cit., s. 211. 14 Ibid., s. 211. Elżbieta Hak 129 a także anonimowi bohaterowie, żołnierze wojen światowych, powstańcy i jeńcy, więźniowie obozów koncentracyjnych, chromi i zdrowi, księża i zakonnicy, dzieci, dorośli i starcy, jednym słowem całe polskie społeczeństwo, pełne obaw i wątpliwości, polska codzienność ukazana w somnambulicznym pochodzie ku przyszłości. Tak typowa i charakterystyczna dla warsztatu Jerzego Dudy-gracza narracja, z potworkowatymi dziećmi, tłumem dorosłych o szarych, kartoflowatych twarzach oraz masą akcesoriów sytuacyjnych (m.in. krzyży, świec i feretronów) już nie niepokoi jak niegdyś”23. Na pierwszym planie znajduje się Chrystus, który przedstawiony został jako zwykły, oszpecony i osamotniony człowiek24. w tle widoczne są postacie o zdeformowanych kształtach, a otaczająca ich rzeczywistość nawiązuje do współczesnej historii Polski i nie jest odległa odbiorcom. Dzieło możemy nazwać współczesną Drogą Krzyżową, ukazaną w karykaturalny sposób, pozbawioną patetycznego tonu. „stacja IX – Jezus Chrystus po raz trzeci upada”, w której zaprezentowane zostały oszpecone dzieci, doświadczone przez życie, ponieważ na własnej skórze przekonały się czym jest wojna, były krzywdzone oraz zabijane. widoczna z daleka drabina Jakuba występuje tutaj jako symbol „wymiany”25 pomiędzy światem żywych, a niebem. Może być interpretowana jako ratunek przed złem. „stacja XI – Jezus do krzyża przybity” ukazuje historię narodu polskiego. Na pierwszy plan wysuwa się samochód, widnieje na nim podobizna ks. Jerzego Popiełuszki. Jest to nawiązanie do systemu politycznego naszego kraju. Postać księdza była niewygodna dla władzy PRL, dlatego musiał zginąć śmiercią męczeńską26. Pomagał środowiskom robotniczym, stał na straży wolności i sprawiedliwości. zamieszczony samochód, a na nim wizerunek księdza jest symboliczny, ma za zadanie przypominać o historii naszego narodu. Nawiązania i dialogi Jerzy Duda-gracz w swojej twórczości zaprezentował również znane motywy z obrazów cenionych artystów, m.in. Józefa Chełmońskiego i władysława Podkowińskiego. Chełmoński był wybitnym reprezentantem realizmu w Polsce27, a Duda-gracz wykorzystał „Babie lato”. z delikatnej dziewczyny odzianej w białą suknię, zrobił rubensowskie babsko w jeansowej spódniczce. Parodię tego obrazu opisał Jan gondowicz w następujący sposób: „A skoro babie lato, to i baba: monstrualne kłęby, opięte ciasno mini-jupką, biała bluzka, przez którą prześwituje biust, kozaki ze skaju, u głowy tranzystor. Na chłopskiej strawie i przy robotach rolnych nie sposób się tak upaść. Chyba, że jest się sklepową w gs-ie czy kucharką w stołówce PgR-u. Tak oto z wiejskiej idylli zostaje tylko niebo, krowy i wyżarta przez nie łąka. «Przekład z Chełmońskiego» znów ukazuje hybrydę”28. Twarz dziewczyny z rumieńcami na policzkach i delikatną cerą zastąpiona została monstrualną głową. Blond włosy zamienione na rude, a usta bez wyrazistych czerwonych kolorów. Monstrualna kobieta nie zachwyca się nitkami 23 L. Lameński, op. cit. 24 E. Hak, op. cit., s. 212. 25 M. wańczowski, M. Lenart, Księga żałoby i śmierci, warszawa 2009, s. 94. 26 E. Hak, op. cit., s. 213. 27 Galeria sztuki. Najsłynniejsze dzieła mistrzów malarstwa – Józef Chełmoński, 2005, nr 16, s. 26. 28 J. gondowicz, op. cit., s. 54. MAsKI PROwINCJI: PRzYCzYNEK DO ŻYCIA I TwóRCzOśCI... 130 babiego lata, zajęta jest słuchaniem muzyki i nie zwraca uwagi na otaczają ją naturę. w jej wizerunku brakuje subtelności, nie jest harmonijnie zaprezentowana: „Ten pastisz «Babiego lata» patroszono na różne sposoby, w perspektywie historii sztuki, kultury, bodaj moralności, nie zwracając jakoś uwagi, że korzystając z realistycznego wzoru mistrza, Duda gracz realistycznie namalował współczesną dziewczynę wiejską i tyle! Tyle i więcej: przywołując na pomoc klasyka sztuki polskiej, on tę dziewczynę wprowadził do galerii klasycznych postaci plebejskiego rozdziału polskich dziejów najnowszych”29. Kolejnym przykładem jest obraz pt. „Mały szał” i nawiązuje do dzieła władysława Podkowińskiego „szał uniesień”. Opisany został za pomocą wiersza wacława wolskiego w następujący sposób: „Na wściekłej bestyi – kobiece zwierzę/ Płomiennych włosów żarem się pali…/ Naga, rozkoszy pożąda szczerze/ I w przepaść wali!”30. Erotycznie zaprezentowana naga kobieta, która zatopiona jest w pożądaniu u Jerzego Dudy-gracza, nie jest obezwładniająca. Nie sprawia wrażenia dojrzalej kobiety, raczej jest młodą dziewczynką pochodzącą ze wsi. głowa ogiera z obrazu władysława Podkowińskiego sprawia ekspresyjne wrażenie, z jego pyska wycieka ślina i widać w nim energię. Niestety zapożyczony temat został przekształcony i w wersji współczesnej ogier jest ukazany jako okaz bezwładności, podobnie jak dziewczynka, która pogrążona jest w smutku. Hamlet polny, 1977 Olej, płyta pilśniowa, 55 x 55 cm Źródło: J. gondowicz, Jerzy Duda-Gracz (1941–2004), warszawa 2006, s. 6. 29 I. J. Kamiński, op. cit., s. 183. 30 Galeria sztuki. Najsłynniejsze dzieła mistrzów malarstwa – Władysław Podkowiński, 2005, nr 26, s. 18. Elżbieta Hak 131 Wnioski w malarstwie Jerzego Dudy-gracza głównym tematem jest kronika codzienności, czyli prezentacja prowincji, która związana jest z regionalizmem, lokalnością, parafiańszczyzną, jej społeczeństwem, rytuałami i ceremoniami. Artysta zaprezentował świat, który leży na peryferiach, czyli przedindustrialne widoki i pejzaże. Twórczość Jerzego Dudy-gracza krótko opisała Natalia Kruszyna w następujący sposób: „Był jednym z nielicznych twórców, których sztuka budziła i wciąż budzi gorące emocje. Obok jego obrazów nie da się przejść obojętnie, jednych zachwyca treść i przesłanie, inni oburzają się na literaturę w malarstwie lub nadmierną graficzność, bywają tacy, którzy zarzucają autorowi epigonizm i brak własnej drogi, czego by jednak nie wymyślić większość docenia wysublimowaną kolorystykę, charakterystyczny dukt i rozpoznawalny na pierwszy rzut oka styl… ”31. Postacie przypominają rubensowskie grubasy, są nimi przede wszystkim robotnicy, robole, towarzysze, złodzieje, baby, grzesznice i dewotki. Żyją własnym tempem i wolni są od nowinek i wpływów „wielkiego świata”. Podążają za swoimi lokalnymi zwyczajami, które pielęgnują albo niszczą. Człowiek z jego obrazów wygląda na zmęczonego, brudnego i wyniszczonego życiem. wszechobecny jest marazm, czyli niezdolność do pracy każdego przedstawionego robotnika, a ową problematykę szczególnie widać w obrazach „Babel 2”, „Hamlet polny”, „Jeźdźcy Apokalipsy, czyli Fucha”, „Chory fachowiec”. Brak porozumienia i chęci do pracy są przyczyną braku harmonii. Niewątpliwie twórczość Jerzego Dudy-gracza zasługuje na uwagę, ponieważ za pomocą zdeformowanych form wyraził swoje poglądy i idee na temat polskiego społeczeństwa. zaprezentował świat, którego już nie ma, który w sposób znaczący ukształtował jego program estetyczny. Bibliografia Chopinowi Duda Gracz, pod red. M. sroki, warszawa 2005. Duda-gracz J., Kalendarium Golgoty Jasnogórskiej, Częstochowa 2011. Galeria sztuki. Najsłynniejsze dzieła mistrzów malarstwa – Józef Chełmoński, De Agostini Polska sp. z o.o., 2005, nr 16. Galeria sztuki. Najsłynniejsze dzieła mistrzów malarstwa –Władysław Podkowiński, De Agostini Polska sp. z o.o., 2005, nr 26. gołaszewska M., Człowiek w zwierciadle sztuki, warszawa 1977. gondowicz J., Jerzy Duda-Gracz [1941–2004], warszawa 2006. Hak E., Pojęcie prowincji w malarstwie Jerzego Dudy-Gracza, [w:] Наукові записки Національного університету «Острозька академія» Серія «Філологічна». Випуск 61, 2016. Kamiński I.J, Duda Gracz, warszawa 1997. Kruszyna N., Gęby. Jerzy Duda-Gracz. Portrety i autoportrety, Katowice 2007. Lameński L., Jerzy Duda-gracz-artysta osobny, [w:] http://akcentpismo.pl [dostęp 06.01.2017] Matynia A., Jerzy Duda Gracza, Toruń 1990. Słownik wyrazów obcych, red. E. sobol, warszawa 1997. wańczowski M., Lenart M., Księga żałoby i śmierci, warszawa 2009. 31 N. Kruszyna, op. cit., s. 3. MAsKI PROwINCJI: PRzYCzYNEK DO ŻYCIA I TwóRCzOśCI...