Przyczyny, rozmiary i skutki przestępczości gospodarczej – refleksje ogólne, Publikacje z Diritto Dell'economia

Pobierz Przyczyny, rozmiary i skutki przestępczości gospodarczej – refleksje ogólne i więcej Publikacje w PDF z Diritto Dell'economia tylko na Docsity! M. MICHALSKI/D. PALACZ Rozdział I Przyczyny, rozmiary i skutki przestępczości gospodarczej – refleksje ogólne § 1. Uwagi ogólne Pojęcie „przestępstwo gospodarcze” stanowi zbiorcze i umowne nazwanie kategorii, głównie pozakodeksowych, przepisów karnych określających czyny zabronione mające związek z obrotem gospodarczym. Cechą, która pozwala na wyodrębnienie tych prze- stępstw, jest wspólny przedmiot ochrony odnoszący się do rodzaju zachowań przestęp- czych wskazanych w przepisach karnych, dotyczacy podstaw prawidłowego funkcjonowania obrotu gospodarczego. Przedmiotowe kryterium określa i wskazuje m.in. charakterystyczne cechy ustawowego źródła zarówno przestępstw gospodar- czych, jak i związanych z nimi elementów karygodnego zachowania się sprawcy do- puszczającego się ich popełnienia. Cechy te i okoliczności popełniania tych przestępstw pozwalają na wysnucie tezy, iż wszelkie przestępstwa gospodarcze charakteryzują się jednorodnością i wspólnymi specyficznymi formalnymi znamionami, które odróżniają je od innych rodzajów przestępstw1. Naturalną podstawę tych podobieństw determi- nuje natomiast szczególny charakter obrotu gospodarczego. Jako zespół złożonych czynności opiera się on na zasadach i przepisach, których celem jest regulacja działal- ności kształtującej określone dobra ekonomiczne. Normy te, stanowiące podstawę ob- rotu gospodarczego, charakteryzują się odmiennymi cechami niż normy materialnego prawa karnego, które w swych znamionach ujmują zakazyokreślonego zachowania pod groźbą odpowiedzialności karnej. Przestępstwa gospodarcze stanowią natomiast 1 Por. B. Hołyst, O realną ocenę, s. 836. Rozdział I. Przyczyny, rozmiary i skutki przestępczości gospodarczej – refleksje ogólne44 M. MICHALSKI/D. PALACZ struktury łączące dwie prawie przeciwne, aczkolwiek niewykluczające się, koncepcje działania społeczeństwa. Powyższa „synteza” sprzeczności ma zastosowanie nie tylko na etapie kryminalizacji określonej działalności gospodarczej, ale również przy dokony- waniu wykładni obowiązujących przepisów karnych oraz przy stwierdzeniu popełnie- nia przestępstwa gospodarczego. Przestępstwa gospodarcze związane z gospodarką wolnorynkową determinowane są przez zachowania, których społeczne niebezpieczeń- stwo nie jest mniejsze niż w przypadku innych przestępstw2. Powodów istnienia tego zjawiska jest wiele, niektóre z nich posiadają obiektywną istotę i nie mogą zostać wy- eliminowane3. Dzięki temu można wskazać i podkreślić w tym zakresie przede wszyst- kim niedoskonałości, które można usunąć. Wadliwe funkcjonowanie każdego systemu prawnego, w tym również obecnie obowiązującego prawa karnego gospodarczego, jest spowodowane kilkoma czynnikami. Zalicza się do nich błędną normę prawną, niedo- statek świadomości adresatów, do których jest kierowana, oraz nieprawidłowe funkcjo- nowanie instytucji wymiaru sprawiedliwości4. Rozważenie każdej ze wskazanych norm nieprawidłowego funkcjonowania prawa karnego gospodarczego wymaga w pierwszej kolejności analizy podstaw odpowiedzialności karnej, jaką może ponieść osoba za prze- stępstwa gospodarcze. Stąd też konieczne jest porównanie konkretnych przestępstw gospodarczych z ogólnymi zasadami prawa karnego. Potrzeba ta wynika z braku pogłę- bionej i rzeczowej dyskusji na temat przestępstw gospodarczych występujących w Pol- sce. Jak słusznie wskazała O. Górniok, jest ona „kamieniem probierczym” dla całego obowiązującego systemu prawa karnego5. Tymczasem zauważalny jest obecnie w tym zakresie istotny niedostatek badań teoretycznych odnoszących się do podstaw odpo- wiedzialności karnej w gospodarce6. Charakter działalności gospodarczej powoduje, iż  domena ta stanowi jedno z najtrudniejszych zadań legislacyjnych. Należy dodać, że wymaga ono uwzględnienia nie tylko reguł z zakresu stosunków gospodarczych, ale także specjalistycznej wiedzy z zakresu polityki kryminalnej oraz kryminologii. Efek- tem prawidłowej kryminalizacji zachowania gospodarczego jest jednak prawie zawsze przepis prawnokarny o wyjątkowo złożonym charakterze. W konsekwencji prawidłowe jego stosowanie wymaga szerokiej wiedzy spoza obszaru prawa karnego, w tym także z zakresu praktycznych elementów obrotu gospodarczego. Przede wszystkim wymaga- ne jest prawidłowe ujęcie ogólnych reguł odpowiedzialności karnej. Jest to główny i najważniejszy etap definiowania przepisu karnego określającego przestępstwo gospo- darcze, ponieważ pozwala on na jego właściwe i umiejętne zastosowanie. Stwierdzenie popełnienia określonego przestępstwa gospodarczego często ogranicza się jedynie do wskazania prawnokarnej kwalifikacji zachowania się sprawcy, czyli w rzeczywistości do aktu subsumcji. Pomija się tutaj jednak wiele okoliczności wynikających z faktu, iż z zasady działalność gospodarcza nie daje się ująć w jednozdaniowe przepisy karne. 2 G. Grabarczyk, Przestępczość gospodarcza, s. 11. 3 Jak słusznie wskazuje D. Czura-Kalinowska, „życie gospodarcze jest dziedziną bodaj najtrudniej- szą do penalizacji kodeksowej”, zob. D. Czura-Kalinowska, Odpowiedzialność karna, s. 80. 4 Por. D. Czajka, Przestępstwa menedżerskie, s. 8–9. 5 Por. O. Górniok, Przestępczość gospodarcza, 1994, s. 199. 6 E. Szwedek, Z problematyki, s. 295. § 2. Rozmiary zorganizowanej przestępczości gospodarczej 47 M. MICHALSKI/D. PALACZ § 2. Rozmiary zorganizowanej przestępczości gospodarczej Prawdziwe rozmiary przestępczości gospodarczej nie są dokładnie znane. Postępowa- nia przygotowawcze związane z przestępczością ekonomiczną są w zdecydowanej większości przypadków wszczynane nie w oparciu o doniesienia osób pokrzywdzo- nych, ale na podstawie informacji własnych (operacyjnych) organów ścigania i kontro- li, pozyskiwanych w toku prowadzonych działań. Uwzględnienie przestępczości gospodarczej w statystyce obarczone jest zatem błędem wynikającym z faktu, że reje- stracji podlegają jedynie zdarzenia przestępcze odkryte dzięki aktywności organów kontroli oraz organów ścigania, które stanowią tylko fragment, wycinek faktycznej przestępczości ekonomicznej, należy bowiem wziąć pod uwagę, że istnieje tzw. ciemna liczba przestępstw – czyli tych faktycznie popełnionych, lecz nieujętych w statystykach kryminalnych, ponieważ nie zostały ujawnione przez organy ścigania – zatem rzeczy- wiste rozmiary przestępczości ekonomicznej/gospodarczej nie są znane i w tym zakre- sie można się opierać wyłącznie na szacunkach i przypuszczeniach14. Dane dotyczące zorganizowanych grup przestępczych pozostających w zaintereso- waniu służb prowadzących aktywne działania operacyjno-procesowe za 2014 r. przed- stawiały się następująco (różnice wynikają z ustawowego zakresu zadań poszczególnych służb): Policja prowadziła rozpoznanie w stosunku do 920 grup o różnym profilu (eko- nomiczne – 388, kryminalne, narkotykowe, multiprzestępcze – 532); Straż Graniczna (dalej: SG) prowadziła rozpoznanie 293 tego rodzaju grup (ekonomiczne – 145, kry- minalne – 94, narkotykowe – 36, multiprzestępcze – 18); Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego rozpracowywała 187 grup (ekonomiczne – 179, narkotykowe – 4, multiprzestępcze – 4), a Żandarmeria Wojskowa – 2415. Grupy przestępcze o charakterze ekonomicznym w 2014 r. stanowiły najwyższy odsetek wśród kategorii grup pozostających w polu zainteresowania Policji, SG i ABW. Zgodnie z danymi CBŚP stanowiły one 42% ogółu grup przestępczych, którymi w tym czasie interesowała się Policja, według danych SG było to około 50% grup, a według szacunków ABW – 96% grup. W tym obszarze działały również wszystkie grupy pozo- stające w zainteresowaniu Żandarmerii Wojskowej16. Dane statystyczne obrazujące skalę zjawiska przestępczości kryminalnej i gospo- darczej za lata 2010–2015 zaprezentowano w tabeli Nr 1. 14 Program przeciwdziałania i zwalczania, s. 7. 15 Ibidem, s. 9. 16 Ibidem. Rozdział I. Przyczyny, rozmiary i skutki przestępczości gospodarczej – refleksje ogólne48 M. MICHALSKI/D. PALACZ Tabela Nr 1 Statystyka przestępstw kryminalnych i gospodarczych w Polsce w latach 2010–2015 Rok Przestępstwa kryminalne Przestępstwa gospodarcze Postępowania wszczęte Przestępstwa stwierdzone Postępowania wszczęte Przestępstwa stwierdzone 2015 559 234 522 561 102 886 167 733 2014 599 534 594 318 98 838 161 210 2013 663 052 730 226 95 353 159 553 2012 663 285 781 340 82 382 141 483 2011 684 000 794 102 75 842 151 655 2010 681 532 778 905 73 371 154 341 Źródło: Platforma Policja.pl, http://statystyka.policja.pl/st/ogolne-statystyki/47682, Postepowa- nia-wszczete-przestepstwa-stwierdzone-i-wykrywalnosc-w-latach-1999-2015.html (dostęp: 20.3.2017 r.). Dane zawarte w powyższej tabeli pokazują trendy, które obecnie determinują ewo- lucję przestępczości gospodarczej/ekonomicznej w Polsce na przestrzeni ostatnich pię- ciu lat. Możemy zaobserwować tendencję spadkową w obszarze przestępstw kryminalnych, zarówno w obszarze postępowań wszczętych, jak i przestępstw stwier- dzonych. Ostatnie lata niosą ze sobą wyraźną tendencję wzrostową liczby przestępstw gospodarczych, nie tylko postępowań wszczętych, lecz także przestępstw stwierdzo- nych. Spowodowane jest to faktem, iż przestępczość typowo kryminalna przestała się opłacać. Ryzyko wpadki i możliwość wieloletnich wyroków są zbyt duże. Ponadto Po- licja wypracowała precyzyjne metody i zaczęła skutecznie eliminować pospolitą prze- stępczości kryminalną. Dlatego przestępcy skupili swoją aktywność na mało spektakularnych polach działalności, wybrali przestępczość gospodarczą przynoszącą nieosiągalne dla nich wcześniej dochody, a zarezerwowaną pierwotnie dla białych koł- nierzyków. Zorganizowana przestępczość gospodarcza generuje aktualnie największe straty dla Skarbu Państwa, co zostało potwierdzone w Krajowym programie przeciw- działania i zwalczania przestępczości zorganizowanej na lata 2012–201617. Zorganizowana przestępczość gospodarcza, określana również mianem przestęp- czości ekonomicznej, nie tylko generuje straty w przychodach Skarbu Państwa, ale również destrukcyjnie wpływa na wszystkie gałęzie gospodarki. Zaniżanie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej przez podmioty gospodarcze działające z naru- szeniem prawa przyczynia się do spadku konkurencyjności i ma bezpośredni wpływ na zmniejszanie dochodów firm stosujących się do obowiązujących norm prawnych. Ist- nienie podmiotów gospodarczych funkcjonujących w szarej strefie, dopuszczających 17 Krajowy program przeciwdziałania i zwalczania przestępczości zorganizowanej na lata 2012–2016, s. 24. § 2. Rozmiary zorganizowanej przestępczości gospodarczej 49 M. MICHALSKI/D. PALACZ się przestępstw ekonomicznych, jest nie tyle uciążliwe dla sfery bezpieczeństwa i po- rządku publicznego, ile przede wszystkim znacząco przyczynia się do dekompozycji systemu finansów państwa. Sprawcy przestępczości ekonomicznej, zajmując się tego typu procederem, cały czas dostosowują metody działania do zmieniającej się sytuacji ekonomicznej oraz przepisów prawa krajowego i wspólnotowego. Na bieżąco wyko- rzystują istniejące regulacje oraz luki prawne. Przestępcy dopasowują profil prowadzo- nej działalności do zmiennych warunków administracyjno-gospodarczych i co za tym idzie nowych wyzwań. Taka dynamika zmian stanowi wyzwanie dla wymiaru sprawie- dliwości oraz organów ścigania, które na bieżąco aktualizują wiedzę o przestępczości ekonomicznej. Tym samym zagrożenie umocnienia się zorganizowanych struktur prze- stępczych w państwie jest w miarę skutecznie niwelowane. Niemniej jednak struktury przestępczości ekonomicznej wykorzystują swoistą inercję organów ścigania, a to spro- wadza zagrożenie bezradności instytucji państwowych względem struktur przestęp- czych w kraju. Tendencja spadkowa przestępstw typowo kryminalnych wynika przede wszystkim z faktu, iż przestępstwa gospodarcze umożliwiają osiąganie zdecydowanie większych zysków. Są one również trudniejsze do wykrycia, a także skala odpowie- dzialności przestępców jest mniejsza niż za delikty kryminalne. Istotne znaczenie mają w tym przypadku również konsekwencje prawnokarne grożące osobom biorącym udział w tym procederze, jeżeli zostanie zastosowany wobec nich kodeks karny skar- bowy. W przypadku przestępczości paliwowej możliwa jest kwalifikacja obejmująca zachowania sprawcze, zdefiniowane zarówno w Kodeksie karnym, jak i Kodeksie kar- nym skarbowym. W przypadku wystawienia fikcyjnej faktury VAT dotyczącej obrotu paliwami lub ich komponentami zachowanie sprawcy zostało stypizowane w art. 271 § 1 KK, natomiast wystawienie faktury nierzetelnej w art. 62 § 2 KKS. Przedłożenie fikcyjnej faktury VAT w urzędzie skarbowym w celu rozliczenia podatku i uzyskania jego zwrotu wyczerpuje znamiona oszustwa na szkodę Skarbu Państwa i zostało stypi- zowane art. 286 § 1 KK, natomiast w przypadku przedłożenia nierzetelnej faktury VAT wyczerpuje znamiona art. 76 KKS. W przypadku zastosowania kwalifikacji z Kodeksu karnego skarbowego niższa jest represyjność oraz znacznie krótsze terminy przedawnienia karalności. Przyjęcie kwali- fikacji z Kodeksu karnego skarbowego daje możliwość zorganizowanej przestępczości minimalizowania konsekwencji prawych za popełnione czyny. Problematyka prawnokarnej oceny czynów popełnionych w związku z przestęp- czością, zwłaszcza podatkową, budzi kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w prak- tyce. Brak precyzyjnej linii orzeczniczej18 powoduje swoisty chaos w przyjmowaniu właściwej kwalifikacji prawnej, co ewidentnie sprzyja środowiskom przestępczym. 18 J. Więckowski, Wybrane problemy kwalifikacji czynów, s. 103–145. Środowiska prawnicze są podzielone na zwolenników kwalifikowania omawianych zachowań sprawczych zarówno z KKS, jak i z KK. Istnieje również liczna grupa zwolenników skłonnych do przyjęcia konstrukcji idealnego zbiegu przestępstw zdefiniowaną w art. 8 § 1 KKS. Rozdział II. Pojęcie, symptomy i cechy przestępczości gospodarczej52 D. PALACZ Już w Kodeksie Hammurabiego2 wyznaczono procedurę postępowania sądowego oraz wymieniono przestępstwa i grożące za nie sankcje karne. Blisko połowa z 282 pa- ragrafów Kodeksu3 poświęcona została problemom handlowym, kredytom, umowom, odpowiedzialności z tytułu wynagrodzenia za szkody. Uwzględniono rozstrzygnięcia dotyczące ustalania podstawowych cen towarów i usług. Ustanowienie jednolitych norm, spisanie panujących zwyczajów i praw w intencji prawodawcy miało ułatwić rozwój społeczno-gospodarczy Mezopotamii. Zatem już na etapie powstawania pierw- szych miast-państw zaczęły się pojawiać nadużycia w wymianie handlowej oraz nega- tywne zachowania w rozdysponowywaniu środków materialnych i finansowych mających na celu budowę potęgi gospodarczej i militarnej organizmu państwowego. Wraz z postępem cywilizacyjnym i powstawaniem nowych systemów gospodar- czych, zwłaszcza w czasach republiki, a następnie Cesarstwa Rzymskiego, niektóre ga- łęzie gospodarki obarczone zostały szczególnie wysokim ryzykiem i stopniem kryminogenności. W literaturze jako najbardziej kryminogenne wymieniane są m.in. środki płatnicze w formie kruszców, które były „pogarszane”, „puste”, „psute”, czy też system celno-podatkowy oraz handel. Znacznie wzrósł stopień kryminogenności w bu- downictwie, przetwórstwie surowców naturalnych (materiałów budowlanych) czy pro- duktów rolnych (fałszowanie wina i oliwy)4. Za prorocze w zakresie odpowiedzialności karnej oraz specyfiki przestępstw gospo- darczych popełnianych w XX i XXI w. (z niewielkimi modyfikacjami) należy uznać tezy głoszone już w XVI w. przez Erazma z Rotterdamu5, który pisał: „Tego, kto grosz krad- nie, śmiercią karzą. Tego, kto przywłaszcza publiczne pieniądze lub przysparza sobie drogą monopoli, lichwy czy innymi nieuczciwymi sposobami o wiele wyższe korzyści, współobywatele darzą wysokim szacunkiem. Kto zada drugiemu truciznę będzie skaza- ny za zbrodnię trucicielstwa, ale ten kto zepsutym winem lub olejem truje całe społe- czeństwa, pozostaje na wolności”6. Nadużycia finansowe, zjawisko afer, patologiczne zachowania w obrocie gospodar- czym o podłożu kryminogennym znane były również w życiu społeczno-ekonomicznym Polski. Działania ukierunkowane na budowę podstaw gospodarczych odradzającego się państwa polskiego w 1918 r. od samego początku narażone były na szereg niebezpie- czeństw noszących znamiona przestępstw godzących w gospodarkę. Odziedziczony po zaborcach system prawny, początkowy brak sprawnych organów władzy lub ich słabość skutkowały szerzeniem się na wielką skalę przestępstw skierowanych przeciwko przed- sięwzięciom ekonomicznym, podejmowanych zarówno przez państwo, jak i przedsię- biorców prywatnych. Do największych czy raczej najbardziej spektakularnych należy 2 Babiloński zbiór praw zredagowany i spisany w XVIII w. p.n.e. za panowania króla Hammurabie- go, władcy Babilonu. 3 Kodeks Hammurabiego, przekład M. Stępień. 4 O. Górniok, Przestępczość gospodarcza, 1994, s. 26–27. 5 Żył i tworzył w latach 1466–1536. Niderlandzki filozof, jeden z czołowych humanistów renesan- su, duchowny i myśliciel chrześcijański. Głosił, że człowiek z natury jest dobry, a zło pochodzi z niewie- dzy. 6 Za O. Górniok, Przestępczość gospodarcza, 1994, s. 21–22. § 1. Uwagi ogólne 53 D. PALACZ zaliczyć afery: dojlidzką, żyrardowską, Frankopolu, porozumień kartelowych7. Czy- nów tych dopuszczali się urzędnicy państwowi, samorządowi oraz związani z nimi przedsiębiorcy lub handlowcy (kupcy)8. Charakter przestępstw w istotny sposób zagra- żał podstawom bezpieczeństwa państwa. Aby skutecznie zniechęcić lub odstraszyć osoby czerpiące nienależne korzyści majątkowe, wprowadzono ustawę z 18.3.1921 r. o zwalczaniu przestępstw z chęci zysku, popełnionych przez urzędników9. Zgodnie z postanowieniami art. 1 i 2 tej ustawy urzędnikowi winnemu popełnienia przestęp- stwa kradzieży lub przywłaszczenia powierzonego mu mienia państwowego, oszustwa czy też przestępstw natury korupcyjnej, popełnionych w związku z czynnościami służ- bowymi lub urzędowymi, groziła kara śmierci przez rozstrzelanie. Po zmianie ustroju praktycznie przez cały okres PRL zjawisko nadużyć gospodar- czych istniało bez mała w każdej dziedzinie gospodarki. Uczestnikami tego procederu byli ludzie władzy, od decydentów partyjno-państwowych, dyrektorów zakładów pra- cy, kierowników różnego szczebla, prezesów spółdzielni począwszy, a na niezwiąza- nych z establishmentem partyjnym, prostych, szeregowych obywatelach skończywszy. Sprawującym władzę zajmowane stanowiska umożliwiały załatwianie spraw znacząco zwiększających ich stan posiadania, co niejednokrotnie prowadziło do pogwałcenia reguł prawnych. Dla zwykłych natomiast obywateli, mniej lub bardziej świadomych faktu, że dopuszczają się łamania prawa, stanowiło możliwość dodatkowego przycho- du, a co za tym idzie zapewniania podstaw egzystencji lub podniesienia standardu życia ich rodzinom. Swoista symbioza władzy, świata przestępczego i społeczeństwa sprawiła, że przez wiele lat nadużyć gospodarczych nie udało się wyeliminować. Moż- liwość czerpania zysku z tego typu działalności zapewne była przyczyną braku skutecz- nych programów oraz regulacji prawnych umożliwiających efektywne jej zwalczanie oraz zapobieganie. Stąd tzw. drugi obieg gospodarczy, handel dewizami, spekulacja na rynku żywności, przemyt dóbr niedostępnych w oficjalnym obrocie gospodarczym. Po- twierdzają to m.in. afery: mięsna, garbarska, „Żelazo”, „Zalew”10. Zapewne ze wzglę- dów polityczno-doktrynalnych w nomenklaturze stosowanej przez władze Polski Ludowej uczestników tych zdarzeń przestępczych określano mianem aferzystów, a nie adekwatnie do poziomu funkcjonowania i zorganizowania jako przedstawicieli zorga- nizowanych grup przestępczych. 7 Zob. S. Koper, Afery i skandale; P. Waingertner, Polskie grzechy; A. Miodowski, Przewłaszczenia dóbr. Spośród innych głośnych spraw aferalnych można wymienić oskarżenie w 1927 r. Wojciecha Korfantego, ówczesnego przywódcy chadecji, o korzystanie z finansowego wsparcia niemieckiego prze- mysłu i malwersacje podatkowe. W 1932 r. minister przemysłu i handlu, gen. Ferdynand Zarzycki, za- rzucił czołowym przedstawicielom ówczesnej elity politycznej i gospodarczej, tj. księciu Januszowi Radziwiłłowi, hrabiemu Antoniemu Potockiemu oraz byłemu ministrowi przemysłu Hipolitowi Gliwico- wi, działanie na szkodę polskich interesów w zamian za korzyści materialne otrzymywane od niemiec- kiego koncernu należącego do Friedricha Flicka. Ponadto ministrowi poczt i telegrafów Bogusławowi Miedzińskiemu i ministrowi skarbu Gabrielowi Czechowiczowi NIK zarzuciła niegospodarność i zakwe- stionowała wydatki kierowanych przez nich resortów. 8 Art. 2 § 1 KH. 9 Dz.U. Nr 30, poz. 177. 10 Szerzej na ten temat zob. M. Romański, Afery i nadużycia gospodarcze, s. 123–135. Rozdział II. Pojęcie, symptomy i cechy przestępczości gospodarczej54 D. PALACZ Przemiany gospodarczo-ustrojowe, które dokonały się w Polsce po 1989 r., stano- wiły impuls do powstania zaawansowanych struktur zorganizowanej przestępczości ekonomicznej. Po wieloletnim okresie braku swobody gospodarczej oraz centralnym planowaniu w kluczowych dziedzinach gospodarki wprowadzono gospodarkę wolno- rynkową. Otwarcie granic i nieskrępowany przepływ osób umożliwiły import towarów niedostępnych do tego czasu na rynku. Doprowadzono do prywatyzacji podmiotów gospodarczych będących własnością Skarbu Państwa. Ułatwiono swobodę rejestracji działalności gospodarczej. Demokratyzując życie społeczne, ustawodawca nie zadbał o unormowania prawne lub nie zdążył wyposażyć w niezbędne narzędzia prawne organów powołanych do egzekwowania prawa. Organem wyspecjalizowanym w kompleksowym zwalczaniu przestępczości, w tym gospodarczej, była i pozostaje Policja11. Jednakże, głównie z przyczyn kadrowych, w początkowym okresie Policja okazała się niezdolna do pełne- go realizowania postawionych przed nią zadań, zwłaszcza w zakresie zwalczania prze- stępczości gospodarczej. Wielce symptomatyczne było rozwiązanie w 1990 r. wydzia- łów do spraw zwalczania przestępczości gospodarczej. Należy jednocześnie podkreślić, że nie powołano analogicznych struktur zwalczających ten proceder. Jest zatem oczy- wiste, że znacząco przyczyniło się to do nieskrępowanego rozwoju przestępczości go- spodarczej. Jednocześnie prowadzona weryfikacja12 stanu osobowego Policji przejętego po Milicji Obywatelskiej doprowadziła do wydalenia ze służby lub przesu- nięcia do innych pionów wielu doświadczonych funkcjonariuszy zajmujących się do- tychczas zwalczaniem przestępczości gospodarczej. Wskazane wyżej okoliczności bezsprzecznie przyczyniły się do powstania doskonale zorganizowanych grup lub związków przestępczych, wyspecjalizowanych w dokonywaniu przestępstw gospodar- czych13. Uwzględniając badania nad motywami przestępstw gospodarczych14 i przedsta- wione kwestie ideologiczno-polityczne oraz socjologiczne w odniesieniu do Polski, nie będzie nadużyciem postawienie tezy, że fenomen patologicznych zachowań gospodar- czych jest immanentnie związany z funkcjonowaniem państwa jako regulatora i gwa- ranta określonych rozwiązań prawnoustrojowych. To państwo ze swoimi obywatelami oraz ułomnym systemem prawnym i niewydolnym aparatem administracyjnym jest 11 Ustawa z 6.4.1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 1782 ze zm.). 12 Głównym założeniem weryfikacji było usunięcie ze struktur Policji byłych funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa, którym zarzucano brak „walorów moralnych i kompetencji”. Służba Bezpie- czeństwa była organem wkomponowanym w struktury Milicji Obywatelskiej, odgrywającym rolę poli- cji politycznej chroniącej władze PRL. Swoje zadania realizowała poprzez zwalczanie demokratycznej opozycji oraz Kościoła katolickiego. Odpowiadała za inwigilację społeczeństwa polskiego, rozbudowę agentury oraz zabójstwa na tle politycznym. Wykorzystując posiadane doświadczenie oraz wiedzę, wielu negatywnie zweryfikowanych funkcjonariuszy zasiliło szeregi grup przestępczych, w niektórych przypadkach przejmując nad nimi realną kontrolę. 13 H. Fedewicz, P. Kisiel, Przestępczość gospodarcza, s. 12–20. 14 E.H. Sutherland, White Collar Crime; K. Lindemann, Gibt es ein eigenes Wirtschaftsstrafrecht?; O. Górniok, Prawo gospodarcze; S. Żółtek, Prawo karne gospodarcze; P. Ochman, Ochrona działalności bankowej. § 2. Przegląd wybranych definicji terminu „przestępczość gospodarcza” 57 D. PALACZ przestępstwa dotyczące kredytów publicznych, przestępstwa dotyczące zaopatrzenia w surowce i inne środki obrotu oraz przestępstwa przeciwko sile roboczej22. Klaus Tiedemann, badając zagadnienie, doszedł do wniosku, iż „przestępczość go- spodarcza składa się z zakazanych przez prawo zachowań zabronionych, które uderza- ją w ponadindywidualne interesy gospodarcze, przy czym istota czynów dokonywanych przez sprawców sprowadza się do wykorzystywania zaufania niezbędnego do prowa- dzenia działalności w obrocie gospodarczym”23. Kolejny z przedstawicieli nurtu kontynentalnego, E. Zimmerli przyjął, że przestęp- stwami gospodarczymi są „czyny karalne naruszające interesy prawne, chronione prze- pisami o obrocie gospodarczym i zarządzaniu publicznymi dobrami majątkowymi”24. Krytyka definicji wprowadzonych w obszar badawczy przez przedstawicieli szkoły niemieckiej, odbywająca się na gruncie nauki polskiej z zakresu kryminologii oraz kar- nego prawa materialnego, przyniosła szereg prób dookreślenia definicji przestępczości gospodarczej. Ze względu na złożoność procesów, jakim podlegała polska gospodarka funkcjonu- jąca początkowo w systemie nakazowo-rozdzielczym (centralnie sterowanym), a po 1989 r. w systemie gospodarki rynkowej, podejmowane próby definiowania patolo- gicznych zachowań w obszarze gospodarki uwzględniały w poszczególnych okresach aspekty socjologiczne, polityczne, kryminologiczne i dogmatycznoprawne tej proble- matyki. Pojawiające się zachowania o charakterze przestępnym w systemie gospodarki na- kazowo-rozdzielczej zaowocowały próbami zdefiniowania tego zjawiska przez Cz. Go- fronia25, T. Cypriana26, L. Lernella27, I. Majchrzak28, A. Bachracha29, W. Pawełkę30, J. Bafię31. W opracowaniach tych autorzy, definiując zakres pojęciowy przestępstwa gospodarczego, przywołują terminy: „własność społeczna”, „ustrój społeczny”, „ogól- nospołeczny interes ekonomiczny”, „gospodarka socjalistyczna”, traktując je jako de- terminanty deliktów przestępnych, które naruszają działalność gospodarczą lub porządek gospodarczy. Uwzględniając fakt, że definicje te opisywały problem, stosując dialektykę gospodarki socjalistycznej oraz doktryny prawnej z tego okresu, w chwili obecnej w znacznym zakresie pojęciowym mają one jedynie charakter poznawczo-hi- storyczny i nie będą szczegółowo omawiane. 22 A. Zientara, Przestępstwo nadużycia zaufania, s. 47. 23 S. Żółtek, Prawo karne gospodarcze, s. 54. 24 O. Górniok, Koncepcja przestępstw gospodarczych, s. 63. 25 Cz. Gofroń, O pojęciu i systematyce przestępstw. 26 T. Cyprian, W przededniu kodyfikacji. 27 L. Lernell, Uwagi o pojęciu przestępczości. 28 I. Majchrzak, Pracownicze przestępstwo. 29 A. Bachrach, Przestępczość gospodarcza. 30 W. Pawełko, Zapobieganie przestępstwom. 31 J. Bafia, Przestępstwo gospodarcze. Rozdział II. Pojęcie, symptomy i cechy przestępczości gospodarczej58 D. PALACZ Po zmianie warunków ekonomiczno-prawnych definiujących gospodarkę wolno- rynkową konieczne było zajęcie stanowiska przez przedstawicieli nauk prawnych w kwestii pojmowania przestępstwa gospodarczego oraz prawa karnego gospodarcze- go w nowych realiach gospodarczych Polski. Spośród licznych prac powstałych po 1989 r. dotyczących przestępstw gospodarczych (przestępczości gospodarczej), w któ- rych podjęto wysiłek sformułowania definicji tego zjawiska, zaprezentowane zostaną jedynie wybrane próby, które w literaturze przedmiotu budzą najmniej kontrowersji. Należy jednakże zauważyć, że każda zaproponowana definicja jest szeroko komento- wana przez przedstawicieli nauki zgłębiających powyższą problematykę. Definicja przestępstwa gospodarczego zaproponowana przez R. Zawłockiego ma charakter jurydyczny, gdyż odwołuje się do przedmiotu ochrony wymienionego w art. 296–309 Rozdziału XXXVI KK zatytułowanego „Przestępstwa przeciwko obroto- wi gospodarczemu”. R. Zawłocki za przestępstwo gospodarcze uznaje „czyn zabroniony o określonych cechach ustawowych, określony w przepisie karnym, którego głównym rodzajowym przedmiotem ochrony są określone podstawy prawidłowego obrotu go- spodarczego”32. Opierając definicję na rozwiązaniach prawnych wynikających wprost z ustawy z 12.10.1994 r. o ochronie obrotu gospodarczego i zmianie niektórych prze- pisów prawa karnego33, R. Zawłocki zastrzega, że do tak pojmowanego przestępstwa gospodarczego nie będą mogły być zaliczone czyny penalne, w których obrót gospo- darczy stanowi jedynie uboczny lub indywidualny przedmiot ochrony34. W swoich roz- ważaniach przywołuje termin „przestępstwa o charakterze gospodarczym”, precyzując, że nie są to delikty w sensie dosłownym wymienione w rozdziale XXXVI KK, ale czyny indywidualne mogące wypełniać znamiona innego przepisu karnego, które zostały po- pełnione w związku z zachowaniami kryminogennymi w obrocie gospodarczym35. Szczególną aktywność w badaniu zjawiska społecznego, jakim bezsprzecznie jest przestępczość gospodarcza, wykazała O. Górniok, która eksploatując zagadnienie ba- dawcze, dookreślała (uzupełniała) wcześniejsze propozycje swoich definicji. Pierwot- nie pod pojęciem przestępstwa gospodarczego dostrzegała: „czyny karalne godzące lub zagrażające ponadindywidualnym dobrom w sferze życia gospodarczego, polega- jące na naruszeniu zaufania związanego z pozycją sprawcy lub instytucją życia gospo- darczego, grożące utratą zaufania społecznego do systemu gospodarczego lub jego podstawowych instytucji”36. Dostrzegając potrzebę poszerzenia definiowanego poję- cia, wprowadziła kolejny element, tj. regułę gospodarowania. Zaproponowała nastę- pujące ujęcie dotyczące przestępstwa gospodarczego, uznając je za „(…) czyn zagrażający systemowi gospodarczemu i jego regułom, jako całości albo jego poszcze- gólnym instytucjom czy elementom oraz wyłącznie lub głównie ponadindywidualnym interesom gospodarczym społeczeństwa jako całości lub jego grup”37. Uzupełnieniem 32 R. Zawłocki, Podstawy odpowiedzialności karnej, s. 55. 33 Dz.U. Nr 126, poz. 615 – ustawa nieobowiązująca. 34 R. Zawłocki, Podstawy odpowiedzialności karnej, s. 55. 35 Ibidem, s. 57. 36 O. Górniok, Koncepcja przestępstw gospodarczych, s. 64. 37 O. Górniok, Ochrona obrotu gospodarczego, s. 84. § 2. Przegląd wybranych definicji terminu „przestępczość gospodarcza” 59 D. PALACZ wymienionych wyżej definicji była kolejna próba uwzględniająca przemiany, jakie za- szły w systemie gospodarowania. W tym ujęciu za przestępstwo gospodarcze uznała „ogół bezprawnych zachowań naruszających lub zagrażających naruszeniem przyję- tych w systemie gospodarczym zasad podziału majątku i dochodu społecznego oraz zabezpieczenie egzystencjonalnych warunków bytu jednostki przed ekscesami przed- siębiorstw”38. Definicja przestępstwa gospodarczego opracowana przez K. Stefanowi- cza wyodrębniała trzy kategorie czynów penalnych immanentnie związanych z aktywnością ekonomiczną podmiotów gospodarczych39. Do pierwszej kategorii zali- czył działania jednoznacznie kryminalne, ale podejmowane w związku z nielegalną, pozorowaną działalnością. Drugą kategorią według autora były przestępstwa popeł- niane przez podmioty gospodarcze funkcjonujące legalnie i podejmujące przedsięwzię- cia gospodarcze zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa. Jednakże w trakcie swojej aktywności podmioty z tej kategorii popełniają przestępstwa gospodarcze nieja- ko przy okazji, wykorzystując nadarzające się możliwości zwiększenia, zwielokrotnie- nia zysku finansowego. Do trzeciej kategorii przestępstw gospodarczych zaliczył „czyny polegające na wadliwym lub nieudolnym gospodarowaniu”40. Koncepcja przestępczości gospodarczej zaproponowana przez D. Czajkę nawiązuje do ostatniej kategorii przestępstw definiowanych przez K. Stefanowicza. D. Czajka za- proponował termin „przestępstwo menedżerskie”. Przedstawiona koncepcja ma cha- rakter podmiotowo-przedmiotowy. Stawiając na pierwszym planie konkretną grupę osób, która zarządzając zasobami materialnymi i niematerialnymi przedsiębiorstw, wy- korzystuje uprzywilejowane stanowisko do naruszania norm kodeksowych i pozako- deksowych regulujących obrót gospodarczy, nawiązuje tym samym do ujęcia podmiotowego. Odwołując się do rodzajowego przedmiotu ochrony w czynach penal- nych umiejscowionych w kategorii przestępstw gospodarczych, przesuwa ciężar defini- cji w kierunku przedmiotowym, uwypuklając elementy dobra chronionego wskazane w stosownych przepisach prawa41. S. Żółtek, odnosząc się do definicji prawa karnego gospodarczego, w interesujący sposób doprowadził do korelacji tego zagadnienia z przestępczością gospodarczą, sytu- ując wywód w zakresie przedmiotowym, gdyż jako przedmiot ochrony wskazuje obrót gospodarczy. Stwierdził, „(…) normy budowane z przepisów ustawowych, w których ustawodawca skryminalizował patologiczne zachowania naruszające lub zagrażające obrotowi gospodarczemu a zarazem z niego wynikające. Podkreślić trzeba, że prawo to 38 O. Górniok, Pojęcie przestępczości gospodarczej, s. 176. 39 Podmiot gospodarczy to każdy, niezależnie od jego formy organizacyjnej (osoby fizyczne wyko- nujące działalność gospodarczą, przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, spółki osobowe, kapitało- we), aktywny uczestnik procesów gospodarczych, którego decyzje i działania wywołują skutki ekonomiczne. Celem ich istnienia jest prowadzenie działalności gospodarczej ukierunkowanej na osią- gnięcie zysku. W związku z akcesją do Unii Europejskiej i koniecznością przetłumaczenia polskich ustaw na języki państw UE termin „podmiot gospodarczy” można było przetłumaczyć jedynie metodą opisową. Problem ten rozwiązała nieobowiązująca już ustawa z 19.11.1999 r. – Prawo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), w której termin „podmiot gospodarczy” zastąpiono pojęciem „przedsiębiorca”. 40 K. Stefanowicz, Odpowiedzialność karna, s. 10. 41 D. Czajka, Przestępstwa menedżerskie, s. 47.