Przysposobienie rozwiązywalne w orzecznictwie sądów ..., Prezentacje z Prawo rodzinne

Pobierz Przysposobienie rozwiązywalne w orzecznictwie sądów ... i więcej Prezentacje w PDF z Prawo rodzinne tylko na Docsity!

Prawo rodzinne

Warszawa 2020

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości

Przysposobienie rozwiązywalne w orzecznictwie sądów powszechnych dr hab. Elżbieta Holewińska-Łapińska, prof. IWS

4 SPIS^ tREścI

3.2. Dokumentacja przekazana do sądu przez ośrodek adopcyjny w ślad za wnioskiem złożonym w sądzie bezpośrednio przez wnioskodawców 55 3.3. Dokumentacja wniosku o przysposobienie, którego orzeczenie spowoduje przeniesienie miejsca zamieszkania dziecka z Rzeczypospolitej Polskiej do USA, przygotowana przez zagraniczną organizację adopcyjną 59 IV. Sądowe postępowanie o przysposobienie 71

1. Wnioskodawcy 71 1.1. Informacje ogólne o wnioskodawcach 71 1.2. Podmiot składający w sądzie wniosek o przysposobienie 72
2. Wniosek o przysposobienie wraz z dokumentacją przedstawioną z wnioskiem 72
3. Istotne czynności przygotowujące pierwsze posiedzenie sądu w formie rozprawy 75
4. Osobista styczność stron wnioskowanego przysposobienia 77 4.1. Uwaga wprowadzająca 77 4.2. Ustalenia ogólne 77 4.3. Rozstrzygnięcie o styczności – podstawa prawna, okres styczności, nadzór nad stycznością 78
5. Przegląd dowodów przeprowadzonych w zbadanych sprawach i innych materiałów informacyjnych dotyczących przedmiotu postępowania 79
6. czynna i bierna zdolność do przysposobienia w świetle materiału dowodowego zgromadzonego w aktach 82 6.1. czynna zdolność wnioskodawców do przysposobienia w świetle materiału dowodowego zgromadzonego w aktach 82 6.1.1. Pełna zdolność do czynności prawnych 82 6.1.2. Kwalifikacje osobiste 82 6.1.3. Opinia kwalifikacyjna oraz świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ośrodek adopcyjny 86 6.2. Bierna zdolność do przysposobienia (bycia przysposobionym) w świetle materiału dowodowego zgromadzonego w aktach 87 6.2.1. Małoletność przysposabianego 87 6.2.2. Odpowiednia różnica wieku 87 6.2.3. Niepozostawanie w innym stosunku przysposobienia 87
7. Wypełnienie elementów stanu faktycznego prowadzącego do orzeczenia przysposobienia w analizowanych postępowaniach 88 7.1. Sposób wyrażenia „żądania przysposobienia” przez osobę przysposabiającą 88 7.2. Podmioty uprawnione do wyrażenia zgody na przysposobienie – inne niż osoba przysposabiana 88 7.2.1. Uwaga wprowadzająca 88 7.2.2. Rodzice dzieci 89 7.2.3. Opiekunowie 90 7.3. Współdecydowanie dziecka o przysposobieniu 91

VI. Przysposobienia powodujące zmianę dotychczasowego miejsca zamieszkania

 - I. Wstęp - 1. Uwagi wprowadzające - 2. Dobór próby badawczej akt spraw o orzeczenie przysposobienia - 3. Hipotezy badawcze 

• II. Charakterystyka stron wnioskowanego przysposobienia - 1. Przysposabiający - 1.1. Kobiety wnioskujące o orzeczenie przysposobienia - 1.2. Mężczyźni wnioskujący o orzeczenie przysposobienia - 2. Dzieci - 2.1. Płeć, wiek, stan cywilny, stan rozwoju i stan zdrowia dzieci - 2.2. „Obciążenia rodzinne” przysposabianych dzieci - 2.3. Informacje dotyczące rodzeństwa przysposabianych dzieci - w okresie bezpośrednio poprzedzającym wpływ wniosku o ich przysposobienie 2.4. Bezpośrednia piecza nad przysposabianymi dziećmi - 2.5. Przedstawicielstwo ustawowe dzieci
• III. Sposób doboru stron wnioskowanego przysposobienia - przy doborze stron zamierzonego przysposobienia 1. Obowiązek korzystania z pośrednictwa ośrodków adopcyjnych - 1.1. Ustalenia ogólne - przedstawiona przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej 1.2. Procedura kwalifikacji kandydatów do przysposobienia dziecka - 1.2.1. Etapy postępowania kwalifikacyjnego - 1.2.2. Obowiązki kandydatów, kryteria kwalifikacyjne - wynikające z akt zbadanych spraw 2. Informacje ogólne o przedsądowym etapie przygotowań do przysposobienia - 2.1. Dobór stron zgodny z modelem ustawowym - 2.2. Dobór stron z pominięciem wskazania dziecka przez ośrodek adopcyjny - 3. Przykładowa dokumentacja wniosku o przysposobienie przygotowana przez ośrodek adopcyjny - przez ośrodek adopcyjny wraz z wnioskiem przysposabiających 3.1. Dokumentacja wniosku o przysposobienie, przygotowana i przesłana do sądu - SPIS tREścI - 7.4. Dobro osoby przysposabianej - 8. Wynik postępowania - 8.1. Wynik postępowania – informacja ogólna - 8.2. Postanowienie orzekające przysposobienie - 8.3. Postanowienia oddalające wniosek o przysposobienie - 9. Sprawność postępowania - 9.1. czas trwania rozprawy, odroczenia posiedzeń - 9.2. czas trwania postępowania o orzeczenia przysposobienia
  • V. Przysposobienia pasierbów - 1. Wnioskodawcy - 2. Przysposabiani pasierbowie - 3. Wniosek w sprawie o przysposobienie pasierba i załączniki do niego dołączone - 4. Wybrane informacje o przebiegu postępowania
    • przysposabianego w Rzeczypospolitej Polskiej na miejsce zamieszkania w innym państwie
      • 1. Uwagi wprowadzające
        • 1.1. Przesłanki stosowania art. 1142§ 1 k.r.o - i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego 1.2. Zobowiązania Rzeczypospolitej Polskiej wynikające z Konwencji haskiej o ochronie dzieci - oczekujących na przysposobienie do „adopcji zagranicznej” 1.3. Zmiana polityki państwa w zakresie kierowania dzieci - wobec kandydatów na rodziców adopcyjnych 1.4. Wymagania ośrodka adopcyjnego upoważnionego do prowadzenia spraw „zagranicznych”
      • 2. Informacja o sprawach „zagranicznych” w zbiorze zbadanych spraw
        • 2.1. Informacje ogólne
          • 2.2. charakterystyka wnioskodawców
          • 2.3. charakterystyka przysposobionych dzieci
          • 2.4. Informacje o postępowaniu o przysposobienie
• VII. Podsumowanie wyników badania - 1. Weryfikacja hipotez badawczych - 2. Uwagi na temat realizacji ustawowego modelu przysposobienia

I. Wstęp

1. Uwagi wprowadzające

Najistotniejsze unormowania kształtujące aktualnie obowiązujący normatywny model instytucji przysposobienia w Polsce są zawarte Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964 r. Od wejścia w życie kodeksu instytucja ta była udoskonalana w sposób realizujący aktualne w danym czasie potrzeby społeczne. Szczególnie doniosłą rolę odegrały nowelizacje z dnia 19 grudnia 1975 r.2 oraz z dnia 26 maja 1995 r.3 Konieczne jest też odnotowanie unormowa- nia pozakodeksowego, zawartego w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej4, wprowadzonego z dniem 1 stycznia 2012 r., regulującego przedsądowy etap doboru stron przysposobienia i przygotowania do niego osób kandydu- jących na rodziców adopcyjnych. Przesłanki orzeczenia przysposobienia i wszechstronna charakterystyka tej instytucji prawnej są przedmiotem opracowań systemowych5, monograficznych6 i komentarzowych7, do których odsyłam. Niniejsze opracowanie jest raportem z badania orzecznictwa sądów powszechnych w sprawach o orzeczenie przysposobienia rozwiązywalnego. Z tej przyczyny teoretyczna problematyka unormowania przysposobienia nie jest jego przedmiotem. Tytułem wprowadzenia przypomnieć jedynie wypada, iż art. 121 k.r.o. stanowi, że przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek,

1 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dalej też k.r.o., Dz.U. Nr 9, poz. 59 t.j. Dz.U. 2019, poz. 2086. 2 Dz.U. Nr 45, poz. 234. 3 Dz.U. Nr 83, poz. 417. 4 Dz.U. Nr 149, poz. 887, t.j. Dz.U. 2019, poz. 1111 ze zm. Ustawa ta w dalszych wywodach będzie też powoływana jako u.w.r.s.p.z. 5 J. Ignatowicz [w:] J.S. Piątowski (red.), System prawa rodzinnego i opiekuńczego , Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk–Łódź 1985, s. 908–993; E. Holewińska-Łapińska [w:] T. Smyczyński (red.), System prawa prywatnego , t. 12: Prawo rodzinne i opiekuńcze , Warszawa 2011, s. 489–750. 6 B. Walaszek, Przysposobienie w polskim prawie rodzinnym oraz w polskim prawie międzynarodowym pry- watnym i procesowym , Warszawa 1966; E. Płonka, Przysposobienie całkowite w prawie polskim , Wrocław 1986; E. Holewińska-Łapińska, „Adopcje zagraniczne” w praktyce polskich sądów , Warszawa 1998; K. Bogan-Kurlata, Przysposobienie międzynarodowe dzieci , Białystok 2009; J. Gajda, Tajemnica przysposobienia i jej ochrona w pol- skim prawie cywilnym , Przemyśl–Rzeszów 2012; R. Łukasiewicz, Dobro dziecka a interesy innych podmiotów w polskiej regulacji prawnej przysposobienia, Warszawa 2019. 7 Przykładowo H. Ciepła [w:] K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy , Warszawa 2011, s. 831–915; J. Gajda [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz , Warszawa 2020, s. 897–993; R. Zegadło [w:] J. Wierciński (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz , Warszawa 2014, s. 778–875.

8 I. Wstęp

jak między rodzicami a dziećmi. Przysposobiony nabywa prawa i obowiązki wynikające z pokrewieństwa w stosunku do krewnych przysposabiającego. Ustają prawa i obowiązki przysposobionego wynikające z pokrewieństwa względem jego krewnych, jak również prawa i obowiązki tych krewnych względem niego, a skutki przysposobienia rozciągają się na zstępnych przysposobionego. Zgodnie z art. 114 § 1 k.r.o. przysposobić można osobę małoletnią, tylko dla jej dobra. W konsekwencji osoba przysposobiona pozostaje pod władzą rodzicielską osoby przysposabiającej, a – w sytuacji najczęściej występującej – pod władzą rodzicielską przysposabiających małżonków, którzy dokonali przysposobienia wspólnego. Już na podstawie powołanych przepisów można stwierdzić, iż celem instytucji przysposobienia jest stworzenie dla dziecka formy pieczy analogicznej jak rodzicielska o takich skutkach prawnych, jakie wynikają z pokrewieństwa. Zważywszy na treść art. 20 Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r., obowiązującej Rzeczpospolitą Polską od dnia 7 lipca 1991 r.8, można założyć, iż przysposobienie jest środkiem prawnym mającym realizować głównie trwałą „opiekę zastępczą” dla dzieci pozbawionych na stałe swego środowiska rodzinnego lub niemogących, ze względu na swoje dobro, pozostawać w tym środowisku. Przysposobienie jest więc, ze swej istoty, instytucją subsydiarną wobec prawnego stosunku rodzicielskiego wynikającego, w sytuacjach typowych, ze związku gene- tycznego rodziców i dzieci. Prawo dziecka do wychowania we własnej rodzinie jednoznacznie wynika z art. 7, 8, 9 Konwencji o prawach dziecka9. Najprawdopodobniej większość osób małoletnich, których było w Polsce, według danych na dzień 31 grudnia 2018 r., 7 314 22010, była wychowy- wana w rodzinach pochodzenia funkcjonujących, co najmniej, zadawalająco. Nie zachodziła potrzeba rozważania przysposobienia jako alternatywy dla wychowania przez rodziców. Zważywszy na subsydiarny charakter przysposobienia jako źródła powstania prawnego stosunku rodzinnego nieopartego na pochodzeniu genetycznym dziecka od rodzica, ale na prawomocnym orzeczeniu sądu, skala orzekania przysposobienia w dobrze funkcjonującym społeczeństwie, w okresie wolnym od wojny i klęsk żywiołowych, nie powinna być duża. Tezę tę wspierają dane liczbowe. Wiadomo, że najwięcej przysposobień było orzekanych w Polsce po zakończeniu drugiej wojny światowej, a zarazem po wejściu w życie Kodeksu rodzinnego

8 Dz.U. 1991 Nr 120, poz. 526. 9 S.L. Stadniczeńko, Prawo dziecka do wychowywania w rodzinie, [w:] S.L. Stadniczeńko (red.), Kon- wencja o prawach dziecka. Wybór zagadnień (artykuły i komentarze), Warszawa 2015, s. 85–118. 10 GUS, Rocznik demograficzny , Warszawa 2019, s. 140, tabl. 15. Ludność według płci i wieku. W 2018 r. odno- towano 388 178 żywych urodzeń, a wśród nich 102 584 pozamałżeńskich (26,4% urodzeń żywych (GUS, Piecza zastępcza. Informacje sygnalizacyjne z dnia 23 maja 2019 r .). Wśród dzieci pozamałżeńskich zapewne znaczna część wychowywała się w związkach kohabitacyjnych utworzonych przez ich rodziców charakteryzujących się co najmniej pewną trwałością.

10 I. Wstęp

Z art. 33 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wynika, że o ile praca z rodziną nie przyniosła efektu umożliwiającego powrót do niej dziecka, w pierwszej kolejności należy podejmować działania zmierzające do przysposobienia dziecka, a dopiero w przypadku braku możliwości przysposobienia rozważać należy wychowanie w środowisku zastępczym. Kandydatami do przysposobienia są głównie dzieci, które ze względu na swoje dobro nie mogą pozostawać we własnym środowisku rodzinnym, w tym dzieci pozostające w pieczy zastępczej. Jak wynika z informacji Głównego Urzędu Statystycznego16, na koniec 2018 r. w pieczy zastępczej przebywało 71,8 tys. dzieci, w tym 55,2 tys. w pieczy rodzinnej17, a 16,7 tys. w instytucjonalnej. Tylko 2906 dzieci pozostających w pieczy zastępczej było sierotami. Pozostałe można zaliczyć do kategorii tzw. „sierot społecznych”18. Wśród dzieci umieszczonych w rodzinnej pieczy zastępczej najliczniejszą grupę (19 615 osób) stanowiły dzieci w wieku 7–13 lat (19 615 osób). Wśród wychowanków placówek najwięcej dzieci (7467 dzieci) było w wieku od 14 do17 lat oraz od 10 do 13 lat (3881 osób). Najmniej liczna była najmłodsza grupa wiekowa poniżej jednego roku (209 wychowanków). Podczas wskazanego roku rodzinną pieczę zastępczą opuściło 5970 dzieci, a instytu- cjonalną – 4378. Spośród nich do własnych rodzin powróciło 33,3% wychowanków pieczy rodzinnej19 oraz 42,6% instytucjonalnej20. Pozostali zmienili formę pieczy bądź osiągnęli pełnoletność i się usamodzielnili, a jedynie nieliczni wychowankowie pieczy zastępczej zostali przysposobieni. W 2018 r. orzeczono przysposobienie 2661 dzieci w 2307 sprawach. Przysposobienie dotyczyło głównie dzieci, które nie przekroczyły 10 roku życia. Udział dzieci starszych niż dziesięcioletnie wynosił 21,4%.

16 GUS, Piecza zastępcza. Informacje sygnalizacyjne z dnia 23 maja 2019 r. 17 Rodziny spokrewnione stanowiły ponad połowę wszystkich rodzin zastępczych (54,8% ogólnej liczby osób prowadzących rodziny zastępcze). 18 A. Szymborska, Sieroctwo społeczne , Warszawa 1969; S. Kozak, Sieroctwo społeczne. Psychologiczna ana- liza zaburzeń w zachowaniu się wychowanków domów dziecka, Warszawa 1986; B. Passini, Sieroctwo społeczne, Warszawa 1996; I. Wagner, Sieroctwo społeczne – przyczyny, następstwa, formy kompensacji: studium teoretyczno -badawcze, Częstochowa 1997. 19 Przekazanych do adopcji zostało 1206 dzieci, 1403 trafiło do innej formy rodzinnej pieczy zastęp- czej. 1372 dzieci opuściło dotychczasowe rodziny głównie z powodu przeniesienia do instytucjonalnej pieczy zastępczej. 20 Powodem opuszczenia placówki przez 22,3% wychowanków było przeniesienie do innego typu instytu- cjonalnej pieczy zastępczej. Do rodzinnej pieczy zastępczej odeszło 19,1% wychowanków, a 8% dzieci znalazło nową rodzinę i zostało przekazane do adopcji. Spośród 2302 wychowanków powyżej 18 roku życia, którzy w ciągu 2018 r. opuścili placówki, 1114 założyło własne gospodarstwo domowe, a 927 powróciło do rodziny naturalnej.

1. UWagI WproWadzające 11

Rysunek 1. Liczba dzieci przysposobionych w 2018 r. według wieku Źródło: Informacja Rady Ministrów o realizacji w roku 2018 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. 2019, poz. 1111 i 924, s. 35.

Podane liczby obejmują przysposobienia przez krewnych (zwykle nieliczne) oraz przy- sposobienia pasierbów. Tacy przysposabiający przed orzeczeniem przysposobienia zwykle uczestniczyli w wychowywaniu dzieci, pozostając z nimi we wspólnych gospodarstwach domowych. W konsekwencji udział przysposobień w ograniczaniu negatywnych skutków sieroctwa społecznego jest niższy niż można by sądzić, uwzględniając tylko informacje o liczbie orzeczonych przysposobień. Art. 154 ust. 1 ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stanowi, że „prowadzenie procedur przysposobienia oraz przygotowanie osób zgłaszających gotowość do przysposobienia dziecka […] stanowi wyłączną kompetencję ośrodka adopcyjnego”21. Według danych Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej22 w 2018 r. ośrodki adop- cyjne, których było 65 (w tym 61% stanowiły ośrodki niepubliczne), zakwalifikowały do przysposobienia 2254 dzieci. Na dzień 31 grudnia 2018 r. liczba dzieci zakwalifikowanych do przysposobienia, dla których nie dobrano kandydatów na rodziców adopcyjnych, wyniosła 1803, w tym dzieci poniżej pierwszego roku życia było 98, w wieku od jednego do czterech lat – 390, od pięciu do dziewięciu lat – 571, od dziesięciu do czternastu – 569, zaś dzieci, które osiągnęły nie mniej niż piętnaście lat, było 175.

21 Uprzednio takie unormowanie było zawarte w art. 83 ust. 5 ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 r., t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późniejszymi zmianami. 22 Wszystkie przytaczane w tym fragmencie opracowania dane liczbowe pochodzą z Informacji Rady Ministrów o realizacji w roku 2018 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

1. UWagI WproWadzające 13

matkę (rodziców), a nie wskazaną przez ośrodek adopcyjny. Aby wyeliminować naganną praktykę domniemywanego uzależniania zgody na przysposobienie od uzyskania korzy- ści majątkowej, RPD wystąpił do Przewodniczącego Sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny o podjęcie działań mających doprowadzić do nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przez wprowadzenie nowego uregulowania nazwanego „przysposobieniem ze wskazaniem”. W piśmie z dnia 19 kwietnia 2013 r.27 RPD przedstawił projekt stosownej nowelizacji, opracowany przez Społeczną Komisję Kodyfikacyjną Prawa Rodzinnego działa- jącą przy jego Urzędzie. Członkowie Sejmowej Komisji Polityki Społecznej i Rodziny w dniu 14 marca 2014 r. wnieśli do Sejmu projekt ustawy o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opie- kuńczy oraz ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (druk Sejmu RP VII kadencji nr 2361). Jeszcze przed zakończeniem prac parlamentarnych nad projektem wymienionej ustawy Ministerstwo Sprawiedliwości zleciło Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości zbadanie orzecz- nictwa sądów powszechnych w sprawach o przysposobienie w celu ustalenia liczebności przypadków, w których rodzice podczas postępowania w sprawie o przysposobienie wyrażają zgodę na adopcję przez wnioskodawców, a także w celu ujawnienia, czy ewentualnie wystę- pują inne nieprawidłowości, możliwe do zaobserwowania w badaniu orzecznictwa, które mogłyby wskazywać na prawdopodobieństwo zagrożenia dobra przysposabianych dzieci, zwłaszcza gdy przysposobienia w fazie przesądowej nie przygotował ośrodek adopcyjny. Zbadano akta wszystkich spraw o przysposobienie rozwiązywalne, z wyjątkiem spraw dotyczących przysposobienia pasierba, w których w czwartym kwartale 2013 r. zapadło roz- strzygnięcie merytoryczne (uwzględniające lub oddalające wniosek) i było prawomocne, nie- zależnie od tego, kiedy wpłynął wniosek o orzeczenie przysposobienia28. Przedmiotem analizy były akta 341 spraw dotyczących 425 dzieci. Wniosek został prawomocnie oddalony tylko w jednym przypadku. Orzeczone przysposobienia w 44 sprawach spowodowały przeniesienie miejsca zamieszkania dzieci z Polski za granicę. We wszystkich sprawach „zagranicznych” zastosowano dobór stron zamierzonego przysposobienia przewidziany w Konwencji haskiej o ochronie dzieci i współpracy w dziedzinie przysposobienia międzynarodowego z 29 maja 1993 r.29 W żadnym przypadku „adopcji zagranicznych” rodzicom przysposabianych dzieci nie przysługiwało uprawnienie do wyrażenia zgody na ich przysposobienie. Przypuszczenie projektodawców, iż zgoda rodziców (matki) na przysposobienie prowa- dzi do „legalizacji” doboru stron przysposobienia w licznych przypadkach, gdy dobór stron nastąpił z pominięciem ośrodka adopcyjnego i być może był związany z uzyskaniem przez

27 Pismo Rzecznika Praw Dziecka ZSR/500/7/2013/LP. 28 Instytut Wymiaru Sprawiedliwości E. Holewińska-Łapińska, Przysposobienie rozwiązywalne w orzecz- nictwie sądów powszechnych (z wyłączeniem przysposobienia pasierbów) , Warszawa 2014, s. 173–183, https://iws. gov.pl/wp-content/uploads/2018/08/Przysposobienie-rozwiązywalne-w-orzecznictwie-sądów-powszechnych -wersja-bez-sygnatur.pdf (dostęp: 22.01.2020 r.). Wyniki badania zostały także przedstawione w artykule E. Holewińska-Łapińska, Przysposobienie rozwiązywalne w orzecznictwie sądów powszechnych (z wyłączeniem przysposobienia pasierbów) , „Prawo w Działaniu” 2015/21, s. 80–154. 29 Dz.U. z 2000 r. Nr 39, poz. 448 z pózn. zm.

14 I. Wstęp

rodziców (matkę) korzyści majątkowej, lub innej, nie potwierdziło się. W dwóch sprawach podczas rozprawy w sprawie o przysposobienie była wyrażona przez rodziców oraz w jednej sprawie przez matkę pozamałżeńskiego dziecka zgoda na przysposobienie przez wniosko- dawców, będących dla dzieci osobami obcymi, które nie miały statusu rodzin zastępczych30. Badanie wykazało, że w sprawach „krajowych” pośrednictwo ośrodków adopcyjnych wyniosło 80,5%31. Z badania wynikało także, między innymi, że krewni rzadko przyspo- sabiają dzieci – wśród 341 zbadanych spraw było 12 takich przypadków. W 54 sprawach wnioskodawcy sprawowali funkcję rodziny zastępczej dla dzieci, które chcieli przysposo- bić. W tej grupie były zarówno rodziny zastępcze utworzone przez obce osoby, jak i rodziny spokrewnione z dziećmi. Mimo kontrowersyjności projektu zawartego w druku Sejmu RP VII kadencji nr 236132, po wprowadzeniu zmian w toku prac parlamentarnych, ustawa została uchwalona w dniu 23 lipca 2015 r. w wersji zawartej w druku sejmowym nr 3631, zaś poseł sprawozdawca wyraził przeświadczenie, że dzięki temu „podziemie adopcyjne” zostanie wyeliminowane33. Dnia 18 września 2015 r. weszła w życie ustawa wprowadzająca do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego art. 1191a. o brzmieniu: „Rodzice mogą przed sądem opiekuńczym wskazać osobę przysposabiającego, którą może być wyłącznie krewny rodziców dziecka za zgodą tej osoby złożoną przed tym sądem. Osobą wskazaną może być również małżonek jednego z rodziców”. Równocześnie ta sama ustawa34 dokonała zmiany niektórych unormowań

30 Rodzice wyrazili też zgodę na przysposobienie wewnątrzrodzinne ich trzymiesięcznego dziecka w spra- wie, w której wnioskodawcy nie sprawowali funkcji rodziny zastępczej dla tego dziecka, ale taką funkcję sprawowali wobec jego starszego rodzeństwa. Bez pośrednictwa ośrodka adopcyjnego, za zgodą opiekuna, nastąpiło przysposobienie przez małżonków obcego dla obojga dziecka, pochodzącego od byłej konkubiny męża, który nie był ojcem tego dziecka. Przysposabiający małżonkowie nie pozostawali w związku rodzinnym z dzieckiem, ani nie byli dla niego rodziną zastępczą. Funkcję rodziny zastępczej dla tego dziecka sprawowali rodzice przysposabiającego. 31 W 239 (70,1 %) zbadanych sprawach w doborze stron przysposobienia pośredniczyły ośrodki adopcyjne, a co najmniej w 12 innych, mimo że nie pośredniczyły w doborze stron, to go akceptowały i udzieliły pomocy związanej z przygotowaniem dokumentacji wniosku do sądu, co dotyczyło głównie osób sprawujących wobec dzieci funkcję rodziny zastępczej. 32 Zob. rozdział IX powołanego raportu Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości Elżbieta Holewińska-Ła- pińska, Przysposobienie rozwiązywalne w orzecznictwie sądów powszechnych (z wyłączeniem przysposobienia pasierbów) , Warszawa 2014, s. 173–183. Negatywne opinie o projekcie nowelizacji nadesłane do Sejmu zostały przedstawione przez Krajową Radę Sądownictwa, Prokuratora Generalnego, Sąd Najwyższy. Opinię aprobu- jącą przedstawił Rzecznik Praw Dziecka. Jedna z opinii Biura Analiz Sejmowych (autorstwa J. Szymańczak) jest krytyczna, druga (autorstwa J. Waszczuk-Napiórkowskiej) aprobuje ograniczenia co do wyrażania przez rodziców zgody na przysposobienie, ale opowiada się zdecydowanie przeciwko obligatoryjnemu pośrednictwu ośrodków adopcyjnych w składaniu wniosków o przysposobienie do sądu. 33 Poseł sprawozdawca R. Maciaszek stwierdził, że „dochodzi do nagannego procederu tzw. handlu dziećmi, z którym komisja i wnioskodawcy chcą raz na zawsze skończyć czy też wyeliminować go w znacznym stopniu”; por. Sejm RP Kadencja VII, Sprawozdanie stenograficzne z 97. posiedzenia Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 23 lipca 2015 r. (trzeci dzień obrad) , Warszawa 2015, s_._ 341. Za przyjęciem projektu głosowało 269 posłów, przeciwko przyjęciu jeden, a 136 wstrzymało się od głosu. Podczas debaty sejmowej nad projektem ustawy tylko w jednej wypowiedzi wskazano, że głosowana ustawa „zakrywa prawdziwy problem, tworząc jedynie pozorne, ale […] nieskuteczne rozwiązanie”, Sejm RP Kadencja VII, Sprawozdanie stenograficzne… , s. 342. 34 Ustawa z dnia 24 lipca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. 2015, poz. 1199.

16 I. Wstęp

sądów w zakresie weryfikowania przedstawionego materiału dowodowego, wśród którego dominującą rolę odgrywały dokumenty i opinie przygotowane na etapie przedsądowym oraz brak kontroli instancyjnej orzeczeń (zaskarżono tylko jedno orzeczenie oddalające wniosek). Rzadko wykorzystywane były środki weryfikujące trafność doboru stron zamierzonego przy- sposobienia, a zawarte w aktach informacje o przysposabianym dziecku, jego stanie zdrowia, rozwoju, rodzinie i rodzeństwie były bardzo ograniczone (przykładowo karta dziecka była dowodem w 17,9% spraw, wynik badania stanu psychicznego dziecka w 6,2%, opis stanu zdrowia dziecka w 6,5%, opinia o dziecku w 7,3% spraw). Sporadyczne były wysłuchiwane dzieci. Sąd miał bezpośrednią styczność z dziećmi zaledwie w 19 sprawach (5,6%). Nie uległo poprawie orzecznictwo w sprawach z elementem międzynarodowym odnośnie do stosowa- nia prawa obcego. Można nawet bronić tezy, że sądy praktycznie w ogóle nie stosują prawa ojczystego wnioskodawców. Biorąc pod uwagę upływ pięcioletniego okresu od poprzedniego badania, wprowadzenie z dniem 18 września 2015 r. do Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego art. 1191a oraz przepisów związkowych, Ministerstwo Sprawiedliwości uznało za celowe przeprowadzenie kolejnego badania orzecznictwa sądów powszechnych w sprawach o przysposobienie, zlecając to zada- nie Instytutowi Wymiaru Sprawiedliwości.

2. Dobór próby badawczej akt spraw o orzeczenie przysposobienia

Przedmiotem badania były orzeczenia rozstrzygające merytorycznie wniosek o przysposo- bienie rozwiązywalne, które zostały wydane i uprawomocniły się w pierwszym półroczu 2019 r. Zgodnie z informacją statystyczną Ministerstwa Sprawiedliwości w tym okresie orzeczenia zapadły w 1147 sprawach38. Decyzja o wyłączeniu z badania przysposobień nierozwiązywalnych wynika z faktu, iż istotnym problemem badawczym, wynikającym ze zmiany stanu prawnego dokonanej na mocy ustawy z dnia 24 lipca 2015 r.39, jest stosowanie nowego przepisu o tzw. wskazaniu osoby przysposabiającej (art. 1191a k.r.o.). Przepis ten wprowadził, w założeniu twórców, nową instytucję – przeciwstawną ze swej istoty – do zgody rodziców na przysposobienie ich dziecka w przyszłości bez wskazania osoby przysposabiającej (art. 1191 k.r.o.). Nowe rozwiązanie, z istoty rzeczy, nie ma zastosowania do przypadków wyrażenia tzw. blankietowej zgody na przysposobienie, której konsekwencją jest wyłączna możliwość orzeczenia przysposobienia nierozwiązywalnego (art. 1251 k.r.o.).

38 W 133 sprawach na orzeczenie przysposobienia rodzice (bądź tylko matki) wyrazili zgodę blankietową, a więc możliwe było w tych przypadkach orzeczenie wyłącznie przysposobienia pełnego nierozwiązywalnego (całkowitego). Nie były one rozważane jako przedmiot analizy. 39 Dz.U. 2015, poz. 1199.

3. HIpotezy badaWcze 17

W porównaniu do powoływanej wcześniej analizy wykonanej w 2014 r. w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości aktualne badanie dotyczy również przysposobień pasierbów. Jest to uzasadnione, po pierwsze, z tej przyczyny, że tzw. „przysposobienie ze wskazaniem” (art. 1191a k.r.o.) może dotyczyć tej grupy spraw, po drugie zaś celowe jest zweryfikowanie skali przysposobień pasierbów. W niektórych sądach w pierwszym półroczu 2019 r. żadnej sprawy o przysposobienie nie zakończono rozstrzygnięciem merytorycznym (uwzględnieniem lub oddaleniem wniosku). Odrzucono z losowania sądy, w których w pierwszym półroczu 2019 r. nie wydano żadnego orzeczenia albo wydano tylko jedno orzeczenie. Losowanie objęło sądy, w których zapadło nie mniej niż dwa orzeczenia. W sądach, w których takie orzeczenia zapadły, ich liczba była zróżnicowana. Przygotowując próbę badawczą, w pierwszej kolejności dokonano losowania sądów40, w których zapadły orzeczenia w sprawach o przysposobienie. Wszystkie sądy zostały podzielone na trzy warstwy ze względu na liczbę tych spraw. W pierwszej warstwie znalazło się 26 sądów, w których łącznie przeprowadzono w pierw- szym półroczu 2019 r. 333 postępowania o przysposobienie. Wylosowano z niej sześć sądów. W drugiej warstwie znalazły się 63 sądy, w których przeprowadzono 412 postępowań o przy- sposobienie. Wylosowano spośród nich 14 sądów. W trzeciej warstwie znalazło się 119 sądów, w których łącznie w okresie objętym badaniem przeprowadzono 335 postępowań. Z tej grupy wylosowano 28 sądów. Ogółem wylosowano 48 sądów. Zostały one poproszone o nadesłanie akt wszystkich spraw o przysposobienie rozwiązywalne, w których w pierwszym półroczu 2019 r. zapadło rozstrzy- gnięcie merytoryczne (orzeczenie przysposobienia, oddalenie wniosku) i było prawomocne.

3. Hipotezy badawcze

Przed przystąpieniem do badania zostało sformułowanych kilka hipotez badawczych.

Hipoteza pierwsza Postępowanie w ośrodkach adopcyjnych przygotowujące do przysposobienia na etapie poprzedzającym wniesienie do sądu wniosku o przysposobienie jest zróżnicowane, co potwierdzi zróżnicowana jego dokumentacja przedstawiona sądowi.

40 Losowanie przeprowadził pan dr Paweł Ostaszewski, kierownik Sekcji Analiz Ekonomicznych Wymiaru Sprawiedliwości Instytutu Wymiaru Sprawiedliwości.

3. HIpotezy badaWcze 19

jest pierwszym dla jego stron, bądź jednej z nich, ośrodek oczekuje przedstawienia odpisu wyroku rozwodowego lub aktu zgonu małżonka z poprzedniego związku. Osoby samotne powinny przedstawić skrócony odpis aktu urodzenia. Stan materialny każdego kandydata powinien być wykazany za pomocą zaświadczenia z zakładu pracy o zatrudnieniu i miesięcznym wynagrodzeniu netto oraz ostatniego zeznania podatkowego. Osoby prowadzące działalność gospodarczą powinny przedstawić wpis do ewi- dencji działalności gospodarczej i zaświadczenia o niezaleganiu w opłacaniu składek do ZUS i podatków (z Urzędu Skarbowego), rolnicy zaś zaświadczenie o dochodach z Urzędu Gminy. Kandydaci powinni też przedstawić zaświadczenie lekarskie o ogólnym stanie zdrowia z adnotacją, że brak jest przeciwwskazań do adopcji, zaświadczenie z Krajowego Rejestru Karnego o niekaralności, fotografie ze swoim wizerunkiem (np. z wakacji, wycieczki), wypeł- nione oświadczenia oraz kartę zgłoszenia (formularze są do pobrania na stronie internetowej ośrodka adopcyjnego). Ośrodek adopcyjny Towarzystwa Przyjaciół Dzieci w Warszawie45 ma jeszcze wyższe wymagania. Przykładowo, gdy kandydat jest osobą rozwiedzioną, powinien przedstawić odpis orzeczenia rozwodowego z uzasadnieniem. Wymagane jest także w ramach dokumen- tacji lekarskiej zaświadczenie o „przyczynach nieposiadania dziecka na drodze naturalnej”. Ośrodek sprecyzował, że potrzebne jest zaświadczenie „o ogólnym stanie zdrowia każdego z małżonków i braku chorób zakaźnych, na podstawie badań zleconych przez lekarza pierw- szego kontaktu, o stanie zdrowia psychicznego z poradni specjalistycznej, podpisane przez lekarza psychiatrę”. Ośrodek TPD w Warszawie oczekuje także przedstawienia eseju na temat „wyrażanych w domu rodzinnym emocji i uczuć”. Wymogi formalne dotyczące rodzin adopcyjnych przedstawione przez Katolicki Ośrodek Adopcyjny w Warszawie46 obejmują w szczególności „dojrzałość decyzji o przysposobieniu dziecka u obojga małżonków”, kwalifikacje osobiste pozwalające na wywiązywanie się z obo- wiązków rodzicielskich w przyszłości, pełną zdolność do czynności prawnych, umożliwia- jącą sprawowanie władzy rodzicielskiej, niekaralność, dobre zdrowie fizyczne i psychiczne, warunki materialne i mieszkaniowe umożliwiające wychowywanie dziecka. Ośrodek wskazał, że różnica wieku między starszym z małżonków a adoptowanym dzieckiem nie może być większa niż 40 lat. Niezależnie od tego Ośrodek oczekuje, aby kandydaci na rodziców adop- cyjnych – z zasady małżonkowie – mogli wykazać, że zawarli małżeństwo sakramentalne trwające nie mniej niż pięć lat. Jedynie w indywidualnych przypadkach rozpatrywane są również kandydatury samotnych kobiet. Ośrodek ten uzależnia prowadzenie procedury przysposobienia od „uczestnictwa obojga małżonków w toku kwalifikacyjnym”.

45 http://www.adopcjatpd.pl/dokumenty/ (dostęp: 23.03.2020 r.). 46 http://adopcja.org/warunki-kwalifikacji-rodzin-adopcyjnych/ (dostęp: 23.03.2020 r.).

20 I. Wstęp

Katolicki Ośrodek Adopcyjny przy Caritas Diecezji Radomskiej wśród wymaganych doku- mentów wymienia47 podanie z prośbą o pomoc w adopcji z uzasadnieniem, życiorysy kan- dydatów, oryginał odpisu aktu małżeństwa wydany przez USC, zaświadczenia lekarskie o stanie zdrowia, bez precyzowania dalszych oczekiwań, oświadczenia o stanie majątkowym, zaświadczenia z Urzędu Gminy o przychodowości gospodarstwa rolnego, roczne zeznanie podatkowe, aktualne zdjęcie kandydatów. Wymagana jest także opinia księdza proboszcza. Ośrodek Adopcyjny Stowarzyszenia Rodzin Katolickich Archidiecezji Szczecińsko- -Kamieńskiej48 wśród dokumentów wymaganych do kwalifikacji kandydatów wymienia potwierdzenie własności lokalu lub innego tytułu prawnego do jego zajmowania, poświad- czenie zameldowania na terytorium RP, zaświadczenie o zatrudnieniu i o zarobkach, odpis zupełny aktu małżeństwa, a w przypadku osób samotnych odpis zupełny aktu urodzenia. Informuje też, że dane na temat karalności z Krajowego Rejestru Karnego ośrodek uzyskuje je we własnym zakresie. Kandydaci na rodziców adopcyjnych w publicznym ośrodku adopcyjnym w Warszawie zobowiązani są do przedstawienia następujących dokumentów: wniosku (prośby) rodziny skierowania do Ośrodka określającego cel współpracy, odpisu skróconego aktu małżeństwa, zaświadczeń o zarobkach lub oświadczenia o stanie majątkowym, źródłach dochodu, opinii z miejsca pracy, ale w przypadku wykonywania pracy związanej z dziećmi, życiorysu. Powinni przedstawić także zaświadczenie lekarskie o ogólnym stanie zdrowia (w przypadku medycz- nych przyczyn nieposiadania biologicznego dziecka ośrodek oczekuje dołączenia potwier- dzającego ten fakt zaświadczenia od lekarza specjalisty), zaświadczenie od lekarza psychiatry dotyczące stanu zdrowia i braku przeciwwskazań do adopcji lub pełnienia funkcji rodziny zastępczej, zaświadczenie z poradni przeciwalkoholowej, zaświadczenie o niekaralności. Niepubliczny ośrodek adopcyjny prowadzony przez Lubuski Ruch na Rzecz Kobiet i Rodziny „Żar” w Żarach50 informuje, że w celu załatwienia formalności związanych z przy- sposobieniem dziecka należy złożyć własnoręcznie napisany wniosek z motywacją do przy- jęcia dziecka, aktualny odpis zupełny aktu małżeństwa. Kandydaci pozostający w kolejnym związku małżeńskim lub osoby samotne zgłaszające gotowość przysposobienia, które pozo- stawały wcześniej w związku małżeńskim, w przypadku, kiedy małżeństwo rozwiązane zostało przez rozwód lub unieważnione, przedkładają do wglądu odpis wyroku rozwodowego bądź unieważniającego małżeństwo. Kandydaci powinni przedstawić „życiorysy rodzinne w formie opowieści o swoim życiu”, zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez lekarza pierwszego kontaktu oraz osób wspólnie zamieszkujących, zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez lekarza

47 http://www.adopcjaradom.pl/rodzice-adopcyjni/wymagane-dokumenty/ (dostęp: 23.03.2020 r.). 48 http://www.adopcje.pl/ (dostęp: 23.03.2020 r.). 49 Wojewódzki Ośrodek Adopcyjny w Warszawie https://adopcjawarszawa.pl/strefa-kandydata-na-ro- dzica-adopcyjnego/wykaz-dokumentow/ (dostęp: 23.03.2020 r.). 50 http://adopcjazary.pl/ (dostęp: 23.03.2020 r.).