Psychologia dla nauczycieli - skrypt z prezentacji, Notatki z Psychologia

Pobierz Psychologia dla nauczycieli - skrypt z prezentacji i więcej Notatki w PDF z Psychologia tylko na Docsity! 1. Psychologia jako nauka - podstawowe zmienne Definicja nauki - system empirycznie weryfikowalnych logicznie skonstruowanych, twierdzeń o rzeczywistości - Najważniejsze: empiryczna weryfikowalność - taki, którego prawdziwość można sprawdzić (możliwość falsyfikacji - fałszerstwa) - Na podstawie tych twierdzeń (teorii, koncepcji): 1. tłumaczymy mechanizmy obserwowanych zjawisk, 2. przewidujemy przebieg przyszłych zjawisk Psychologia jako nauka - istnieje zespół twierdzeń - twierdzenia są empirycznie weryfikowalne - twierdzenia są empirycznie weryfikowalne - istnieją koncepcje i teorie - nie ma teorii obejmujących wszystkie zjawiska - nie ma jednej psychologii - jak każda nauka dzieli się na węższe dziedziny Mity w psychologii i pedagogice - integracja sensoryczna, kwestia wzrokowców i słuchowców (przewaga zmysłowa), jak się bronić - krytycyzm Podział psychologii podział wg zakresu zainteresowania: - psychologia społeczna - dział psychologii zajmujący się badaniem zachowań człowieka w sytuacjach społ.; obejmuje m.in. problematykę interakcji międzyosobowych, postaw, funkcjonowania małych grup oraz tzw. zachowań zbiorowych. - psychologia ekonomiczna - psychol. dział psychologii zajmujący się związkami między procesami psychicznymi zachodzącymi w umyśle jednostki a jej zachowaniami ekonomicznymi. - psychologia rozwojowa - dział psychologii zajmujący się procesami, prawidłowościami i kierunkami rozwoju psychiki ludzkiej, zwłaszcza poznawczego, emocjonalnego i moralnego. podział wg teorii: - psychologia poznawcza - jeden z gł. kierunków psychologii współcz., kładący nacisk na rolę procesów poznawczych (spostrzegania, myślenia, pamięci) i wytworzonych na ich podstawie wewn. struktur (poznawczej reprezentacji świata) w regulacji zachowania się człowieka. - psychologia behawioralna (Behawioryzm) - - psychoanaliza - kierunek psychologii głębi (teoria) i metoda psychoterapii (praktyka) zainicjowane przez S. Freuda. - psychologia pozytywna podział wg paradygmatu badań: - psychologia ogólna - dział zajmujący się samo zrozumienie psychologii jako dyscypliny nauk., założeniami filoz. leżącymi u jej podstaw, wypracowanymi przez nią modelami antropologicznymi oraz ogólną analizą procesów psychicznych i zachowań ludzkich. - psychologia różnic indywidualnych - dziedzina badań psychol., zapoczątkowana przez F. Galtona, zajmująca się badaniem oraz pomiarami stałości bądź różnic między ludźmi w zakresie cech psychicznych (inteligencji, zdolności, temperamentu, osobowości) podział wg metod badawczych: - psychometria - w szerszym znaczeniu — dział psychologii zajmujący się zagadnieniami związanymi z pomiarem (opisem ilościowym) zjawisk i procesów psychicznych; w węższym 1 rozumieniu dział psychologii obejmujący teorię, zagadnienia konstruowania i stosowania testów psychologicznych; psychometria wywodzi się z zapoczątkowanej przez F. Galtona biometrii; jej rozwój wiązał się gł. ze wzrostem zainteresowania psychologią różnic indywidualnych i zastosowaniem jej wyników w praktyce. psychofizjologia - zajmuje się badaniem związków między zjawiskami psychicznymi a procesami fizjol (pierwszy etap w rozwoju psychologii empirycznej) podział wg zastosowań: psychologia wychowawcza - dział psychologii stosowanej zajmujący się problemami prawidłowości procesów nauczania i wychowania oraz zastosowaniem tej wiedzy do rozwiązywania problemów praktycznych - psychologia organizacji i pracy - psychologia sądowa Podstawowe zmienne psychologii - każda nauka ma specyficzny język - niezwykle ważne ustalenie definicji podstawowych zmiennych - Psychologia to nauka o człowieku - Opisuje człowieka na trzech poziomach: 1. zachowanie, 2. mechanizmy psychiczne zachowania, 3. mechanizmy poznawcze zachowania Temperament - zachowanie człowieka opisujemy przede wszystkim w kategoriach temperamentu Jak się zachowuje - formalna charakterystyka zachowania, w kategoriach charakterystyki czasowej i energetycznej - czasowej: jak szybko, jak regularnie - energetycznej: jak mocno Temperament jest silnie uwarunkowany genetycznie i względnie niezmienny - Temperament kształtuje się w wyniku interakcji genu top - sposób funkcjonowania zależy od poziomu zapotrzebowania na stymulację: - mechanizm wzmacniania stymulacji - unikanie bodźców - mechanizm tłumienia stymulacji - poszukiwanie bodźców - Ludzie różnią się poziomem optymalnej stymulacji - a także progiem wrażliwości i wydolności Osobowość - opisuje mechanizmy zachowania poprzez: 1. motywację (potrzeby), 2. emocje (dążenie i unikanie), 3. cechy (teoria cech), 4, mechanizmy związane ze strukturą Ja Nie ma jednej definicji osobowości - zależy od koncepcji teoretycznej: - dynamiczny układ motywacji i emocji (psychoanaliza) - zmieniająca się struktura oparta o pamięć (p. poznawcza) Osobowość tworzy się w oparciu o cechy dziedziczne (np. temperament), ale silny wpływ ma środowisko Funkcjonowanie poznawcze - umiejętności pozwalające na poznanie rzeczywistości i przyswajanie wiedzy Możliwości: 1. zdolności (inteligencja), 2. wyznaczniki efektywności (jak sprawnie) Preferencje: 1. zainteresowania (co?), 2. style poznawcze (w jaki sposób?), motywacja poznawcza (po co?) Możliwości intelektualne Zdolności - dyspozycje instrumentalne (poza-motywacyjne) warunkujące efektywność uczenia się i wykonywania poszczególnych działań Najczęściej wyróżniane rodzaje zdolności: - werbalne (językowe), - liczbowe (matematyczne), - abstrakcyjno-logiczne (rozumowanie), - wzrokowo-przestrzenne, - społeczno-emocjonalne Inteligencja - dwa główne sposoby rozumienia: - suma posiadanych zdolności, 2 z PWN - Letalny gen - pojawienie się jego powoduje niezdolności do życia i śmierć organizmu Stąd jesteśmy nosicielami genów letalnych (recesywnych), jednak żyjemy Metody badań genetyki zachowania - główny cel: wykazanie wpływu genetycznego i środowiskowego na ludzkie zachowanie, w tym różnice indywidualne - badania bliźniąt (nowe odkrycie - nie wszystkie bliźnięta monozygotyczne mają identyczny genotyp) - oparta na porównaniu podobieństwa zachowania w parach bliźniąt jednojajowych z podobieństwem tegos samego zachowania w parach bliźniąt dwujajowych przy założeniu jednakowego wpływu środowiska na obie grupy bliźniąt - badania adopcyjne - oparta na badaniu podobieństwa pomiędzy niespokrewnionymi genetycznie osobami mieszkającymi razem, np. dziećmi i ich przybranymi rodzicami/ rodzeństwem - badania rodzinne (metoda studiów rodzinnych)- oparta na porównywaniu podobieństwa pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami np. dzieci i ich rodzice - project Genom człowieka - opisanie sekwencji ludzkiego DNA i identyfikacji funkcjonalnych genów - badania biomolekularne W. Oniszczenko, Genetyka zachowania: co wnosi do wiedzy o człowieku? Mechanizmy dziedziczenia 1. Genetycznie addytywne - przekazywanie genów przez rodziców potomstwu - wspólne geny - każdego z rodziców z dzieckiem oraz rodzeństwem - 50 % - to nie znaczy, że fenotypy są w 50 % podobne Bliźnięta monozygotyczne (jednojajowe, 100 % wsp. genów) - rozwijają się z 1 jaja wskutek rozdzielenia się zarodka w bardzo wczesnym stadium rozwojowym na 2 części; stąd jednakowy genotyp, m.in. ta sama płeć i ogromne podobieństwo 2. Nieaddytywne czynniki genetyczne - interakcja między genami położonymi w tym samym miejscu w chromosomach (geny dominujące lub recesywne). - interakcja między genami położonymi w różnych miejscach chromosomów - epistaza - oddziaływanie gen epistatyczny wpływa na wyrażanie się efektu fenotypowego innego genu (hipostatycznego) - nieaddytywne czynniki genetyczne - podobieństwo rodziców dzieci - 0 % - rodzeństwa - 25 %, bliźniąt monozygotycznych 100 % 3. Efekt epigenetyczny - opisany po raz pierwszy w XXI w. (np. Carney, 2003) - zmiana aktywności genów bez zmiany DNA - jeden z procesów - metylacja - prowadzi do wyłączenia aktywności konkretnego genu - tłumaczy różnice fenotypowe między bliźniętami monozygotycznymi Środowisko - środowisko wpływa na ekspresję genów - zarówno biologiczne, jak i kulturowo-społeczne Środowisko wspólne: - warunki zewnętrzne (np. dieta, powietrze, lekarstwa) - rodzina (nie należy przeceniać, zmienia się w czasie) Środowisko specyficzne: - indywidualna historia życia (bardziej podobne w przypadku bliźniąt monozygotycznych) - nie należy zapominać o środowisku w okresie prenatalnym - np. dieta matki - hormony matki 5 - empirycznie stwiedzono wpływ testosteronu (jedna z teorii środowiskowego czynniki wpływającego na nieheteronormatywność mężczyzn - większe prawdopodobieństwo (tylko prawdopodobieństwo) wystąpienia nieheteronormatywnosci w przypadku mężczyzn, którzy mają starszych braci). Odziedziczalność - stopień w jakim obserwowalne zróżnicowanie indywidualne (fenotyp) mogą być wyjaśnione przez genetyczne zróżnicowanie indywidualne (teoretycznie od 0 % do 100 %) - wskaźnik odziedziczalności jest populacyjny, odnosi się do konkretnej populacji, w konkretnym czasie i warunkach - nigdy do jednostki - stąd różnice w różnych badaniach tej samej cechy - korzystne środowisko sprzyja zróżnicowaniu fenotypów - pozwala na ekspresję genów - niekorzystne środowisko - ogranicza różnorodność (spada współczynnik odziedziczalności) - nie pozwala na ekspresję części genów - np. wzrost - mniej zróżnicowany w złych warunkach (głównie odżywianie) - bardzo zróżnicowany w dobrych warunkach - wady wrodzone - efekt wpływów w okresie prenatalnym - nie ma transmisji międzypokoleniowej - wrodzona głuchota - wady dziedziczne - ekspresja genów - jest transmisja międzypokoleniowa - genetyczna głuchota Cechy uwarunkowane genami dominującymi i recesywnymi - monogenetycznie lub uwarunkowane kilkoma genami - wyłącznie cechy fizyczne lub niektóre choroby - dominujące - gen w 1 z chromosomów prowadzi do zmian w fenotypie, recesywne - ta sama wersja genu w obu chromosomach Dominujące: - kolor oczu - łysienie - również typ łysienia - percepcja barw Choroby Geny dominujące - np. pląsawica Huntingtona (dodatkowe sekwencje CAG - norma 10-20. choroba 40-60-80), 4-5 na 100 tys, przeżywalność od rozpoznania 15-20 lat Geny recesywne - np. dystrofia mięśni Duchenna - tylko chłopcy - przeżywalność maksym. ok. 28 lat - 1 na 18 tys Strukturalne defekty chromosomów - Zespół Downa - mongolizm - trisomia 21; bardzo różny poziom zaburzeń - 1 na 800 do 1 tys; możliwa terapia wszystkich zaburzeń poza upośledzeniem umysłowym - od umiarkowanego do ciężkiego - Cri-du-chat (delecja, czyli mutacja w zapisie gen. komórki w chromosomie 5) - duże wady dysmorficzne (np. małogłowie, deformacje czaszki prowadzące do strukturalnych i czynnościowych zaburzeń neuronalnych) - nie jest to choroba śmiertelna, ale nie ma na nią lekarstwa, a upośledzenia się pogłębiają,; przeżywalność - do 50 lat, 1 na 50 tys. do 150 tys. (różne populacje) - Choroba Tay-Sachsa – zmiany w chromosomie 15 – po początkowym okresie prawidłowego rozwoju upośledzenie motoryki, percepcji- słuchu, wzroku – śmierć w wieku 3-5 lat) – choroba populacyjna, są populacje szczególnie narażone np. Aszkenazyjscy Żydzi - Zespół Edwardsa – trisomia 18 – deformacja czaszki, poważne zaburzenia funkcjonowania centralnego układu nerwowego – poronienie lub śmierć w ciągu pierwszych miesięcy życia; 1 na 5 000 6 - Syndrom Turnera – tylko kobiety, genotyp XO, brak jednego chromosomu X lub jego części – w zależności od tego rozmiar zaburzeń – prawie zawsze bezpłodność; 1 na 2000- 2500 Fenotyp = genotyp x środowisko Środowisko = wspólne x jednostkowe Interakcja geny x środowisko Geny warunkują: A. tempo rozwoju, B. zakres reakcji; Interakcja - wybór niszy z pasywnej, wywołujący, aktywny Stan wiedzy na temat dziedziczenia cech psychicznych - sprawność umysłowa - inteligencja, zdolności, specjalne - Temperament - Cechy osobowości - Zaburzenia psychiczne (np. schizofrenia) - Choroby neurodegeneracyjne - demencyjne, np. Alzheimer Sprawność umysłowa - czynniki środowiskowe wpływające na inteligencję dziecka: 1. wiek matki (pow. 20 r. życia); 2. nie palenie przez matkę papierosów w ciąży; 3. wysokie dochody rodziny; 4. wyższe wykształcenie rodziców; 5. wyższa waga urodzeniowa; 6. karmienie piersią dłużej niż 4 miesiące 3. Czym się zajmuje psychologia rozwoju - rozwój a dorastanie i dojrzewanie Zakres badań rozwojowych - od okresu prenatalnego do śmierci - najczęściej: wczesne dzieciństwo i adolescencja- wiek dorastania - starzenie się - rozwój badań po II wojnie światowej - badania prenatalne - ściśle związane z rozwojem techniki Czynniki rozwoju - Natura: genotyp i dojrzewanie - interakcja: dopasowanie jednostki do środowiska - kultura: środowisko materialne i procesy uczenia się Jak człowiek się rozwija? - tempo zmian: szybkie/ wolne; przyspieszone/ opóźnione - zmiana przyspieszona/ opóźniona - tylko kwestia statystyczna - dynamika zmian: czas trwania etapów (stadiów); rytm - dynamika, czyli rytm zmian, czy istnieje determinant, który wskazuje, że rytm jest zaburzony - charakterystyka zmian: płynne/ skokowe; ciągłe/ stadialne; lokalne/ globalne - zmiana skokowa, czyli dziecko nagle nabyło umiejętność, której wcześniej nie miało - zmiana lokalna, czy dotyczy tylko 1 umiejętności; zmiana globalna, czyli wpływająca na cały organizm człowieka - zmiana globalna - czyli wpływająca na cały organizm człowieka Efekty rozwoju - kierunek zmian: różnicowanie/ porządkowanie - np. rozwój mowy im więcej słów tym częściej trzeba je porządkować oraz hierarchia wartości słów - integracja/ dezintegracja; strukturacja/ rekonstrukcja; tworzenie/ destrukcja 7 - czynniki endogenne (paragenetyczne) - stymulatory rozwoju, (np. właściwości organizamu matki) - czynniki egzogenne - modyfikatory rozwoju: 2 kategorie - biogeograficzne, kulturalno-spoleczne filogeneza, rozwój rodowy organizmów, przebieg ewolucyjnego różnicowania organizmów jako rezultat wyodrębniania się nowych linii rozwojowych i wymierania innych Filogeneza - zmiany rozwojowego danego gatunku (ewolucja) - zdaniem Ernesta Haeckela - rozwój ontogenetyczny stanowi rodzaj rekapitulacji (powtórzenia, podsumowania) rozwoju filogenetycznego - Ernest Haeckel (1834 - 1919) - niemiecki biolog, zwolennik darwinizmu Stadia rozwoju prenatalnego - okres zygoty, czas: od zapłodnienia do zagnieżdżenia się w ściance macicy, rozmiar - 0,25 mm zygota - komórka powstała w wyniku — zlania się 2 haploidalnych (haploidalność - zjawisko polegające na obecności w jądrze komórkowym jednego zestawu chromosomów) gamet ze sobą w procesie zapłodnienia, a także organizm, który się z niej rozwija Stadium embrionalne - embrion, czas: 3-8 tydzień, wielkość: ok. 50 mm, ok. 6 g embrion, czyli zarodek - powstały w wyniku zapłodnienia lub partenogenezy organizm zwierzęcy na pierwszym etapie cyklu rozwojowego Osiągnięcia okresu embrionalnego - bicie serca - 4 tydzień, rozwój kończyn - 6 tydzień, rozwój głowy i początek rozwoju CUN - 6 tydzień, rozpoznawalna twarz Okres płodowy - czas 9-38 tydzień, wzrost do końca 7 miesiąca, Osiągnięcia: rozwój i dojrzewanie wszystkich układów, mózg: 100 bilionów komórek - 5 miesiąc, rozwój płciowy - 3 miesiąc (hormony) Rozwój mózgu - podstawa rozwoju zachowania: - mózg podwaja objętość między 16 a 28 tygodniem ciąży - rośnie przede wszystkim kora mózgowa, w efekcie: większy procent doby czuwanie, więcej ruchów koordynowanych przez mózg - od 28 tygodnia pojawiają się połączenia pozwalające na odbiór bodźców Percepcja bodźców - węch i smak - około 28 tygodnia - Bodźce docierają dzięki wodom płodowym - Np. rozpoznają smaki związane z dietą matki- po urodzeniu preferują smaki i zapach znane z okresu prenatalnego. - Poza naturalną preferencją słodkiego – inne silnie związane z dietą matki. Dotyk - Wrażliwość na dotyk od 26 tygodnia (rdzeń kręgowy), najsilniejsza w około 32 tygodniu ciąży - Obserwowane reakcje na dotyk, poklepywanie, masowanie - Obserwowane skutki: - spadek hormonów stresu - szybsze przybieranie na wadze Słuch - Rozpoznają dźwięk mowy i intonację – najlepiej słyszą mowę matki (dociera z dwóch źródeł) - Rozpoznają po urodzeniu głosy poznane w okresie prenatalnym, także czytane w ciągu ostatnich 6 tygodni ciąży bajki (stale te same) Wczesne przejawy zachowania - Zaciskanie pięści, wykręcanie palców i połykanie – koniec 3 miesiąca - Wrażliwość na światło – 4 miesiąc - Wrażliwość na dźwięki – 5 miesiąc - Rytm snu i aktywności – 6 miesiąc - Odruch ssania – 7 miesiąc 10 - Powstają pierwsze ślady pamięciowe ! Wniosek: Nie rodzimy się jako „Tabula rasa” Zagrożenia okresu płodowego: teratologia Teratogen - czynnik uszkadzający w okresie prenatalnym - lekarstwa (leki terapeutyczne) , narkotyki, infekcje, zagrożenia środowiskowe, czynniki psychologiczne teratologia - dziedzina dysmorfologii - nauka i dyscyplina kliniczna zajmująca się wadami budowy zajmująca się wadami wrodzonymi wywołanymi przez czynniki środowiskowe (dawniej zakres t. obejmował wszystkie wady) Lekarstwa: - Aspiryna – układ oddechowy - Barbiturany – układ nerwowy i oddechowy - Tetracykliny – układ nerwowy (sensoryczny) i kostny - Talidomid – układ kostny - „kamień milowy wiedzy o teratogenach Narkotyki: W większym lub mniejszym stopniu wszystkie, Podstawowy efekt: uzależniony noworodek, Wpływ: układy - nerwowy, oddechowy, krążenia Infekcje: prawie wszystkie ze względu na wysoką temperaturę - Najgroźniejsze: Różyczka (problem opanowany), Weneryczne, AIDS, Toksoplazmoza Zagrożenia środowiskowe: ołów, rtęć, PCV, promieniowanie, smog - Niektóre powoli znikają, pojawiają się nowe zasady działania: - Od czego zależy siła wpływu: - od genotypu - od momentu zadziałania (względnie bezpieczna zygota) - od teratogenu - od drogi przekazania (najbardziej niebezpieczna krew) - od dawki Czynniki związane z matką - Wiek – waga urodzeniowa (za wcześnie), anomalie chromosomowe (za późno) - Papierosy – zahamowanie rozwoju - Czynniki psychologiczne – stres - Możliwe deformacje: zajęcza warga, rozszczepienie kręgosłupa, wady serca, zaburzenia OUN – dwa razy częściej. Płodowy zespół alkoholowy FAS Konsekwencje psychologiczne - Konsekwencje dla matki: - wzrost ograniczeń w okresie ciąży; - wzrost lęku o zdrowie dziecka; - utrata poczucia autonomii przy jednoczesnym wzroście poczucia bycia odpowiedzialną Poród - różne kulturowo podejście do porodu - bolesne i niebezpieczne doświadczenie; - ciekawe przeżycie; - mistyczne przeżycie ; - zwyczajne i umiarkowanie ryzykowne. Medykalizacja ciąży i porodu we współczesnej kulturze zachodniej (również naszej) Depresja poporodowa - Ponad 50% matek w czasie pierwszych dni po urodzeniu dziecka doświadcza obniżenia nastroju i motywacji do zajmowania się noworodkiem; - 10-15% jest to zjawisko długotrwałe i przybiera silniejsze formy (bezradność, lęk, rozpacz, zaburzenia snu i koncentracji) – najczęściej ustępują w okresie 6-8 tygodni po porodzie (powrót do normy gospodarki hormonalne); 11 - 1-2% symptomy dłuższe – rok lub więcej. Przyczyny depresji poporodowej - Brak wsparcia społecznego (szczególnie ze strony partnera); - Ambiwalentny lub niechętny stosunek do dziecka; - Traumatyczne przeżycia w okresie ciąży (utrata pracy, utrata bliskiej osoby); - Brak jednoznacznych wyjaśnień medycznych Zachowania matek w depresji - zaburzenia kontaktów matka-dziecko - brak wrażliwości na sygnały pochodzące od dziecka; - objawy wycofania; - brak emocjonalnego ciepła; - brak przejawów pozytywnych emocji – śmiech (często płacz lub poddenerwowanie) Zdrowy noworodek: Skala Apgar - powstała w 1949 roku, opublikowana w 1952 roku – autorka Virginia Apgar 1909-1974 - Ocenia się w skali 0-2 punkty: - tętno (brak, poniżej 100, powyżej 100) - oddychanie (brak, wolne i nieregularne, regularne, silny płacz) - napięcie mięśniowe (zwiotczałe, słabe, silne) - kolor skóry (siny, blady, ciało różowe, kończyny sine, różowy) - wrażliwość na bodźce (brak odruchów, grymas, pełna reakcja) - Wynik poniżej 7 oznacza niebezpieczeństwo, 4 - stan krytyczny Odruchy i ich rozwój: - Mrugania - ochrona oczu - stały - kolanowy - silniejszy po urodzeniu, obecny przez całe życie - Odruch Babińskiego - odchylenie palców nogi w górę, jako reakcja na potarcie stopy; zanika w pierwszym roku życia - odruch cofania stopy - intensywny na początku, obecny przez całe życie - odruch chwytny stopy - zanika w pierwszym roku życia - odruch toniczno-szyjny - pozycja szermierza - zanika w 3-4 miesiącu życia - odruch chwytny dłoni - zanika w 3-4 miesiącu życia - odruch Moro (obejmowania) - zanika w 5 miesiącu życia - odruch kroczenia - zanika w 2-3 miesiącu życia - odruch pływania - zanika w 6 miesiącu życia - odruch poszukiwania piersi - zanika w 3-4 miesiącu - Mamy też odruch ssania, odruch połykania, odruch wymiotny Rozwój odruchów jest wskaźnikiem rozwoju centralnego układu nerwowego - brak lub słabe odruchy po urodzeniu oraz utrzymanie się dłuższe niż przewidywane - uszkodzenia centralnego układu nerwowego Zorganizowany noworodek - stany pobudzenia - rosnące: Głęboki sen - Lekki sen; Drzemka; Bierne czuwanie; Aktywne czuwanie; Płacz - Podział fazy snu u noworodka – 50% aktywny – lekki sen (dorośli – nie więcej niż 20%) – w okresie płodowym prawie cały to faza REM Rytmiczne dziecko - Faza snu głębokiego i REM – co 50-60 minut. - Faza czuwania – co około 3 – 4 godziny. - Około 5-6 tygodnia pojawia się dłuższy sen w nocy (wrażliwość na pory dnia i nocy) – to koniec okresu noworodkowego i początek okresu niemowlęcego 12 - Odkrywanie procedur – 5-8 miesiąc - coś spadło – brzęczy, uderzę - stuka - Zachowania intencjonalne – 9-12 miesiąc - sięgam po coś, bo tego właśnie szukam - Nowość i eksploracja – 13-18 miesiąc - szukam tego, co nowe: oddalam się od bazy - Reprezentacje umysłowe – 19-24 miesiąc - wielomodalnościowe schematy (kształt, zapach, dźwięk, smak) przedmiotu - Stąd charakterystyczne poznawanie nowych rzeczy przez dzieci. Charakterystyka okresu senso-motorycznego - podstawowe źródła rozwoju - oddziaływania zewnętrzne - powstają senso-motoryczne schematy poznawcze - Stopniowa decentracja (stałość obiektów) Cechy reprezentacji umysłowych - Funkcja symboliczna – możemy zastąpić rzecz słowem - Zdolność do naśladowania odroczonego – wykonywanie czynności bez widocznego wzorca (np. naśladowanie pisania) - Zdolność do zabaw symbolicznych – np. podawanie herbaty w pustych filiżankach. Okres przedoperacyjny - 2-6 lata - Mowa – myślenie szybsze i szansa na wymianę myśli - Pierwsze reprezentacje – jednoaspektowość - dziecko skupia się na jednej tylko cesze - Realizm – brak rozróżnienia między jawą a snem - Rozumowanie transdukcyjne – od szczegółu do szczegółu, brak możliwości syntezy – dwie cechy barwa i liczba nóg – brak możliwości stworzenia takiej kategorii Okres operacji konkretnych - 6-12 lat - Pojawienie się stałości; - ilości, masy, objętości - Inkluzja klas – zdolność do klasyfikowania - zrozumienie, że jeśli mamy czerwone drewniane korale i niebieskie drewniane korale, to razem tworzą klasę drewnianych korali - Porządkowanie na jednym wymiarze – seriacja - zdolność do porównania wszystkich patyczków, a następnie wyjmowania od największego (wcześniej dziecko porównuje każdy patyczek z każdym) - Łączenie relacji – przechodniość - zrozumienie, że jeżeli Karol jest wyższy od Jacka a Jacek jest wyższy od Piotra, to Karol jest wyższy od Piotra - Odwracalność operacji w umyśle jako podstawowa umiejętność Operacje formalne powyżej 12 lat - charakterystyka - Rozumowanie hipotetyczno-dedukcyjne - zdolność do analizy i syntezy - zdolność do stawiania hipotez i ich weryfikacji - Od możliwości do rzeczywistości - ocena własnych możliwości jako forma przewidywania własnego zachowania - Myślenie probabilistyczne – statystyczne - rozumienie, że wszystkie przewidywania mają jedynie probabilistyczną szansę wystąpienia (np. prognoza pogody, to tylko przewidywanie z określonym prawdopodobieństwem) Lew Wygotsky (1896 - 1934) - O naturze świadomości - podstawowe twierdzenia koncepcji Wygotskiego: - Rozwój odbywa się w trzech aspektach: 1. kulturowym: aktualne osiągnięcia cywilizacyjne – np. klocki drewniane a duplo, pampersy 2. interpersonalnym: kto pomaga w rozwoju, jaki ma kontakt z dzieckiem. 3. indywidualnym: zależy od genetycznych predyspozycji dziecka - Najbardziej rozwijają zadania nieco za trudne, ale możliwe do rozwiązania – one stanowią dla dziecka wyzwanie Funkcjonowanie poznawcze w dorosłości 15 1. Automatyzacja - brak uświadomienia sobie wiedzy i procesów przetwarzania informacji, co: uwalnia uwagę, pozwala przyjmować nowe informacje 2. Inny jakościowo sposób myślenia: łatwa aktualizacja, łatwa konceptualizacja problemu, wiele możliwych perspektyw 3. Uwarunkowanie doświadczeniem: rozwój wiedzy eksperckiej (inwestowanie) 4. Specjalizacja: szczególny poziom kompetencji w swojej dziedzinie Procesy leżące u podstaw 1. Selekcja – zawężanie zakresu czynności, wiedzy, umiejętności; przekazywanie odpowiedzialności, ograniczenie czynności ubocznych 2. Optymalizacja: ćwiczenie najpotrzebniejszych zdolności 3. Kompensacja: pragmatyka w obliczu pojawiających się trudności, ludzie ukrywają coś czego nie potrafią robić dobrze Różnice w funkcjonowaniu poznawczym dzieci i dorosłych 1. duża elastyczność versus sztywność 2. ogólna ciekawość poznawcza versus nawyki i obszary zainteresowań 3. nastawienie na proces versus nastawienie na efekt 4. łącznie nauki i zabawy versus wydzielanie nauki 5. zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności versus modyfikacja wiedzy i umiejętności 6. mała zdolność do koncentracji versus duża zdolność do koncentracji 7. spontaniczność versus świadome planowanie Na co należy zwrócić uwagę - Dzieci potrzebują oceny afirmacyjnej (ocena pomoże wzmocnić ich wartość) - dorośli oceny formatywnej - Dzieci potrzebują zdyscyplinowania i kanalizowania uwagi - dorośli „uelastyczniania”, uruchamiania twórczości, hamowania samokrytycyzmu, zastępowania złych nawyków 6. Warunkowanie - uczenie się - podstawowe pojęcia Uczenie się - Zwykle myślimy o uczeniu się jako o edukacji – w rozumieniu aktywnego nabywania wiedzy – np. daty historyczne, a wcześniej – nazwy miesięcy oraz także nabywaniu, również w zamierzony sposób, umiejętności – np. nauka jazdy na rowerze - Ale uczenie się, to coś znacznie więcej – odbywa się także w sposób niezamierzony i nieświadomy, od początku życia. Definicje uczenia się - warunkowanie: wytwarzanie związków pomiędzy bodźcami a reakcjami - Warunkowanie klasyczne (Pawłow) - Warunkowanie sprawcze – instrumentalne (Skinner) - Uczenie się jako - proces nabywania nowych umiejętności lub nowej wiedzy oparty na indywidualnym doświadczeniu Iwan Pietrowicz Pawłow (1849-1936 - rosyjski fizjolog) - warunkowanie klasyczne - Od niego zaczyna się uczenie świata – kojarzenie bodźców (psy Pawłowa) - Bodziec bezwarunkowy – biologiczny (pokarm) – nie musimy uczyć jego znaczenia (zapach) - Bodziec warunkowy – bez znaczenia biologicznego (np. gong, obrazek) 16 - Reakcja bezwarunkowa – wrodzona (ślinienie się) Schemat warunkowania klasycznego - jak to wyglądało: Bodziec warunkowy - bodziec bezwarunkowy - reakcja bezwarunkowa - Dźwięk (gong) - podanie pokarmu (mięso do pyska) - efekt reakcja - ślinienie się - ! Bodziec warunkowy MUSI występować albo bezpośrednio przed albo w trakcie bodźca bezwarunkowego ! - Przykład warunkowania klasycznego z cytryną i napływem śliny Charakterystyka warunkowania klasycznego - nie powstaje żadna nowa reakcja - W ten sposób warunkuje się także reakcje emocjonalne – reakcja emocjonalna jest bezwarunkowa - Generalizacja - taka sama reakcja na dwa różne, ale jednak podobne bodźce - ! Generalizacja - 2 różne bodźce - ta sama reakcja - Różnicowanie - inne reakcje na dwa podobne, ale jednak różne bodźce - ! Istotą warunkowania klasycznego jest pojawienie się reakcji bezwarunkowych (takich, których nie musimy się uczyć) na bodźce, które nie mają żadnego biologicznego znaczenia (warunkowe). - Jak uczymy się nowych reakcji ? - TO WARUNKOWANIE SPRAWCZE inaczej INSTRUMENTALNE Barrhus Frederic Skinner (1904 - 1990, amerykański badacz) - warunkowania sprawcze schemat - Schemat: Bodziec warunkowy - reakcja warunkowa (zachowanie) - wzmocnienie - Bodziec (warunkowy) bez znaczenia biologicznego – np. komenda do psa „siadaj”. - Reakcja (bezwarunkowa) bez znaczenia biologicznego – pies siada - Wzmocnienie – może być bardzo różne, na początku najczęściej jednak odnoszące się do potrzeb biologicznych (smakołyk) lub emocjonalnych (pogłaskanie), potem może być także bez znaczenia biologicznego – pochwała (dobry piesek) - Uwaga! - Najważniejsze: Uczymy się NOWYCH reakcji Różne rodzaje wzmocnień: pozytywne – nagrody, negatywne – kary, pierwotne (bezwarunkowe), wtórne – warunkowe, Ważne zasady warunkowania 1. Jeśli chcemy wytworzyć nową reakcję – stosujemy NAGRODY - kary mogą zahamować jakieś niewłaściwe zachowanie, ale nie wytwarza żadnego nowego - jeśli np. dziecko robi coś niewłaściwego – mówimy „tak nie wolno”, zachęcamy do innej czynności – jeśli zaczyna to robić – wzmacniamy (nagroda, nawet tylko słowna) Kary - Kary hamują zachowanie tylko na chwilę (np. dopóki karzący, którego dana osoba się boi patrzy) - Co więcej - kary mają sens tylko jeśli: - są natychmiastowe - oczywiście względnie, ale musi być w umyśle karanego związek między czynem a karą – małe dziecko tylko chwilę pamięta co zrobiło - nieuchronne, adekwatne - Jeśli chcemy utrzymać nowo nabytą reakcję stosujemy wzmocnienia (nagrody) SPORADYCZNE - Jeśli stosujemy takie same wzmocnienie (nagrodę) przez jakiś czas – jej odczuwana wartość spada (habituacja) - ! Utrzymywanie się wyuczonej reakcji - wzmocnienie sporadyczne - inne ulegają habituacji, ich wartość spada - Pochwała – dobrze – najpierw cieszy, stopniowo coraz mniej – myślimy wymyślić mocniejszą nagrodę. Modelowanie - Niezwykle ważny sposób (nie zawsze świadomy) uczenia się nowych zachowań. 17 Okres współczesny - Wpływ wykrycia neuronów lustrzanych (1998) przez Giacomo Rizzolattiego – jego zdaniem ich istnienie przyczyniło się do powstania języka – lokalizacja w mózgu okolica Broka. - Innym wątek badań – narracja – narracyjna struktura ludzkiej tożsamości – język występuje zarówno w funkcji reprezentatywnej jak i komunikacyjnej. Różne modele funkcji językowych - Karl Bűhler - trzy funkcje: znak jako symbol – (przedstawieniowa, reprezentacyjna), znak jako symbol (w odniesieniu do mówiącego), znak jako sygnał (w odniesieniu do słuchacza). - John Lyons – trzy funkcje języka: opisowa, ekspresywna i socjalna. - Michael Halliday dodał: ideacyjną (widzenie świata inaczej niż sugeruje to język jest trudne), interpersonalną i tekstowa. - Jerzy Bralczyk dodał jeszcze nakłaniającą i rytualną. Dowody na wrodzony charakter zdolności językowych 1. Język jest specyficzną własnością gatunku ludzkiego – specyficzna organizacja mózgu. 2. Język ma specyficzną lokalizację mózgową. 3. Przyswajanie języka odbywa się zawsze w takich samych fazach (w tym języka migowego). 4. Zaburzenia rozwoju języka są dziedziczne. 5. Kompetencje językowe są niezależne od innych kompetencji poznawczych. - A jednak konieczny jest kontakt z innym człowiekiem – przykład „wilcze dzieci”. - Reprezentacja funkcji językowych w mózgu człowieka była jednym z pierwszych, wyższych procesów nerwowych, która została udokumentowana dzięki obserwacjom klinicznym pacjentów z uszkodzonym mózgiem. Broca, Wernicke, Lichtheim - model reprezentacji funkcji językowych w mózgu człowieka (model jest dalej aktualny) - dwa centra językowe - przednie i tylne - połączone wiązką włókien nerwowych (pęczek łukowaty Geschwinda) - płat czołowy - przedni obszar mowy (ruchomy) - ekspresja mowy i planowanie (okolica Broca) - płat tylny - polega na recepcji dźwięków mowy, kształtowaniu analizy i syntezy słuchowej dźwięków, co wpływa na rozumienie mowy (okolica Wernickego) Mity na temat języka i mowy 1. Czy istnieje okres krytyczny do nauczenia się drugiego języka ? MIT - różnorodne, ale często sprzeczne wyniki; wyznaczano różne granice (5-6 lat, 17-19 lat). Współczesne badania wskazują, że nie ma podstaw do wyznaczania granicy, ponieważ zależy to od wielu różnych czynników. 2. Języki w umyśle osoby dwujęzycznej są od siebie niezależne. MIT - badania wskazują, że wytwarzanie języka aktywizuje oba systemy językowe. 3. Dwujęzyczność może negatywnie wpływać na rozwój poznawczy dzieci – opóźniać opanowanie podstawowego języka. MIT - najnowsze badania wskazują, że dwujęzyczne dzieci jako dorośli lepiej radzą sobie z zadaniami związanymi z kontrolą poznawczą. Modele poznawczo - rozwojowe - Opanowanie języka polega na włączeniu go do mapy schematów poznawczych - operowanie słowami możliwe dopiero po pojawieniu się odpowiedniego schematu (pojęcia) - Analiza mowy odbywa się w kontekście semantycznym: kto mówi, do kogo mówi, w jakiej sytuacji Teoria rozwoju mowy Piageta 20 - W przypadku dzieci tylko część wypowiedzi ma funkcję komunikacyjną (uspołecznioną) – znaczna część to mowa egocentryczna : powtarzanie, monologowanie, powtarzanie zbiorowe. - Mowa uspołeczniona to: informowanie przystosowawcze (komunikowanie i przekazywanie myśli), krytykowanie i drwiny, rozkazy, prośby i groźby oraz pytania i odpowiedzi. Krytyka koncepcji Piageta - Mowa egocentryczna ma też wartość społeczną. - Występowanie mowy egocentrycznej spada z wiekiem, staje się ona także coraz bardziej niezrozumiała dla otoczenia. - Mowa egocentryczna występuje głównie w sytuacjach swobodnej zabawy i pełni funkcje autoregulacyjne. - Mowa egocentryczna jest przeważnie rozmową z wyimaginowanym słuchaczem (potem z samym sobą) Teoria uczenia się - Podstawowe mechanizmy wrodzone ( w oparciu o specyficzną budowę mózgu) - Dwa podstawowe procesy: modelowanie i naśladownictwo - prowadzą do opanowania: artykulacji, reguł gramatycznych, reguł społecznych - Rozwój umiejętności następuje wraz z rozszerzaniem się środowiska społecznego Teorie funkcjonalne - Podstawowy mechanizm rozwoju – motywacja językowa – potrzeba porozumiewania się i potrzeba ekspresji (Halliday) - system wsparcia językowego (Bruner) oparty na skryptach – ustrukturalizowanych interakcjach społecznych: np. skrypt podziękowań, próśb, powitań – kiedy pan/pani, kiedy imię rozmówcy. Składniki wiedzy językowej - składnik fonologiczny - wytwarzanie - słownik umysłowy - aspekt syntaktyczny - gramatyka - aspekt pragmatyczny - komunikacja ! Wytwarzanie ! - w kolejności pojawienia się: 1. wokalizacja - samogłoski 2. gaworzenie – spółgłoski – są łatwiejsze i trudniejsze do wymawiania spółgłoski – łatwe: np. m, b, l, trudne: np. t, r. 3. sylabiczność – mama, lala, baba 4. pełne wyrazy 5. W wieku 5/6 lat dziecko powinno mieć prawidłową artykulację Słownik umysłowy - Zasady rozumienia wyrazów (Markman) – początki rozumienia wyrazów 1. Zasada całego przedmiotu (jeden wyraz – jeden obiekt) 2. Zasada taksonomii (wyraz – cały zakres podobnych obiektów – na zasadzie generalizacji – stół, wszystkie takie same obiekty to stoły) 3. Zasada wzajemnego wykluczania się znaczeń (nowy wyraz – nowe znaczenie – tylko jeden obiekt to zamek – na to „coś” na wzgórzu musi być inna nazwa) 4. Zasada konwencjonalności (dodana przez Clark)- najpóźniejsza w rozwoju słownika umysłowego – w tej chwili to słowo oznacza coś nowego niż zwykle. - Rozumienie – słownik bierny, wytwarzanie – słownik czynny - Rozumienie poprzedza wytwarzanie Komunikacja - akty mowy: 1. stwierdzenie lub przedstawienie - to stół 2. dyrektywy (polecenie) – połóż na stole 3. zobowiązanie – posprzątam na stole 21 4. ekspresja (emocje) – lubię ten stół 5. deklaracje (nowy stan rzeczy) – będę miała kiedyś taki stół 6. werdykty – to dobry i ładny stół Rozwój mowy 1. Wzbogacanie słownika czynnego i biernego 2. Obiektywizacja znaczenia słów – dane słowo zawsze znaczy to samo, niezależnie od tego kto mówi 3. Gramatyzacja mowy 4. Poprawność artykulacji 5. Uniezależnianie się od czynników sytuacyjnych – rozumienie mowy przez telefon, bez gestów, rozumienie mowy w postaci pisma. Rozwój mowy - osiągnięcia - Wzrost efektywności i samodzielności mowy, jako środka porozumiewania się z innymi ludźmi - Mowa staje się narzędziem myślenia - Mowa zaczyna pełnić funkcję autoregulacyjną – mówimy do siebie, żeby np. coś lepiej zrozumieć – czy to na pewno duch ? lub opanować emocje – np. uspokój się. Czynniki stymulujące rozwój mowy - postępujący rozwój poznawczy - Motywacja do porozumiewania się z otoczeniem - Społeczne przekazywanie języka Zaburzenie mowy - Dyslalia – nieprawidłowa wymowa jednej lub wielu głosek: - Opóźniony rozwój mowy – (ORM, także niemota, alalia prolongata) niższa sprawność językowa, powstała w okresie kształtowania się mowy dziecka i spowodowana wieloma czynnikami. - Afazja –całkowita lub częściowa utrata mowy wynikająca z uszkodzenia struktur mózgowych - afazja ruchowa – rozumienie niezaburzone, brak możliwości artykulacji - afazja czuciowa – brak rozumienia mowy, niezaburzone wytwarzanie, występuje tzw. „sałatka słowna” – wypowiadanie zlepków słów bez sensownych połączeń - afazja mieszana – obie funkcje zaburzone - Afonia - utrata dźwięczności głosu (np. z powodu uszkodzeń krtani). - Alalia - rozwojowe zaburzenie mowy powstające w wyniku uszkodzenia struktur korowych mózgu jeszcze przed opanowaniem mowy, z zachowaniem prawidłowego słuchu. - Anartria i dysartria – zaburzenia spowodowane uszkodzeniem dróg i ośrodków unerwiających narząd artykulacyjny, fonacyjny i oddechowy (np. mowa osób z mózgowym porażeniem dziecięcym). - Dysglosja – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich artykułowania na skutek nieprawidłowości w budowie narządów mowy lub obniżenia słyszalności. - Mutyzm - brak mowy przy braku uszkodzeń ośrodków i narządów mowy, wynikający np. z zaburzeń emocjonalnych. - Oligofazja - zaburzenie mowy występujące u dzieci (dorosłych) upośledzonych umysłowo. - Jąkanie – zaburzenie płynności mówienia o podłożu wieloczynnikowym. - Giełkot – inaczej mowę bezładną, czyli mówienie bez ładu i składu, które objawia się bardzo szybkim tempem mówienia (tachylalią) i chaotycznym sposobem językowego formułowania myśli. 22 - Emocje relacjonowane – minuty, godziny - Nastroje – godziny, dni, tygodnie - Zaburzenia emocjonalne – tygodnie, miesiące, lata - Zajebiste koło emocji Źródła emocji - pierwotne - Rozwój emocji – zaczyna się od emocji pojawiających się już w okresie prenatalnym. Nazywamy je pierwotnymi, bo nie musimy się ich uczyć. - Źródło jest zawsze wewnętrzne - Jest nim stan organizmu – podstawowe potrzeby biologiczne. Brak zaspokojenia – brak przyjemności; zaspokojenie – przyjemność - Noworodek głodny – płacze; nakarmiony – uśmiecha się (UWAGA- to nie jest uśmiech społeczny, to mimiczny przejaw emocji pozytywnej – uśmiecha się do siebie) Źródła emocji - wtórne zewnętrzne - Już od pierwszego dnia życia pojawiają się emocje wtórne – uczymy się (UWAGA – warunkowanie klasyczne) znaczenia różnych bodźców - Często nie mamy świadomości skąd nasze pozytywne lub negatywne reakcje emocjonalne na konkretne bodźce – ich źródło we wczesnym dzieciństwie. np. Karmienie w czerwonym szlafroku – pozytywna reakcja emocjonalna na kolor czerwony - Oczywiście późniejsze doświadczenia (pod warunkiem, że silne lub długotrwałe) mogą zmienić te pierwsze reakcje. Wtórne - zewnętrzne - Pojawiają się później – związane np. z poszerzaniem się możliwości motorycznych dziecka: 1. działalność własna – radość dziecka, udało się wejść po schodach, smutek a czasem złość – nie jestem w stanie dosięgnąć do czegoś co chcę wziąć 2. modelowanie – np. odpowiedź uśmiechem na uśmiech 3. werbalizacja – najpierw intonacja – łagodna, ciepła – uspakaja dziecko i wprowadza w dobry nastrój, nerwowe, głośne – powoduje lęk dziecka; potem słowa – silna reakcja emocjonalna na słowa, ale dopiero od momentu, kiedy dziecko rozumie mowę Wtórne źródła emocji - wewnętrzne - Najpóźniej pojawiające się w rozwoju, związane z rozwojem poznawczym, wymaga na przykład – umiejętności poznawczego (umysłowego) wykraczania poza aktualną sytuację – wyobrażać sobie przyszłość. - Związane także z rozwojem osobowości – między innymi, ocenianie samego siebie - 1. Myśli, 2. Oczekiwania, 3. Przewidywania, 4. Obawy, 5. Nadzieje Jak uczymy się emocji społecznych - teorie przywiązania - Koncepcja etologiczna (John Bowlby, Mary Ainsworth) - dziecko jest zależne od opiekunów przez wiele lat; - ewolucyjnie wytworzony wzorzec zachowań zapewniających opiekę – dziecko przywiązuje się do rodziców a rodzice do dziecka; - a dzieje się tak, bo dziecko jest „nośnikiem” naszych genów Mechanizmy - związane z dzieckiem - Wygląd dziecka – duża głowa – małe ciało, niewspółmiernie duże oczy – ewolucyjna reakcja – wzbudzenie potrzeby opieki (wzruszenie) - Dowody powszechności tego zjawiska – wymierne efekty stosowania wizerunku dzieci w reklamach. - Zachowanie dziecka – uśmiech jako nagroda, płacz jako sposób przywoływania, ulga, kiedy dziecko się uspakaja – nagroda. - Ulga – bardzo silna nagroda. 25 Mechanizmy opieki ze strony rodzica - Instynkt macierzyński – czy istnieje i czy jest powszechny ? - dane statystyczne 1 na 4 kobiety nie chce mieć dzieci (Europa), liczba takich kobiet rośnie – czy instynkt może zanikać ? A może po prostu nie jest powszechny ? - A może pojawia się PO urodzeniu dziecka. Teoria Konrada Lorenza - imprinting - wdrukowanie - Badania na zwierzętach – małe przywiązuje się do pierwszego opiekuna – wzorca – niezależnie od tego, kim jest (gęsi szare) - Na ile mechanizm ten występuje u człowieka ? - dziecko szybciej przywiązuje się do często oglądanego opiekuna. Teoria uczenia się - Przywiązanie to proces wczesnej socjalizacji: - społeczeństwo kształtuje poglądy, oczekiwania i zachowania dziecka – zgodnie z obowiązującymi wzorcami kulturowymi (Maccoby, 1992) - Zachowania wynikają z interakcji między opiekunem a dzieckiem, wyuczonej a nie wrodzonej (między innymi poprzez modelowanie) – powtarzalność międzypokoleniowych wzorców – opiekujemy się swoimi dziećmi w sposób, który w jaki nami opiekowali się rodzice (nie zawsze jest to świadome naśladownictwo). - Zachowania są wzmacniane – pozytywnie (uśmiech, wokalizacja, przytulanie się – dziecko; zaspakajanie potrzeb – matka). - Liczne badania wskazujące na możliwość zwiększania częstotliwości zachowań zarówno dziecka (wokalizacja, uśmiech) jak i opiekuna pod wpływem wzmacniania, ale także efekt wygaszania – jeśli się do dziecka nie uśmiechamy – jego uśmiech zanika. Rozwój przywiązania Faza 1: (do 2 miesiąca życia) - niezróżnicowane reagowanie społeczne (dziecko) – zainteresowanie każdym bodźcem społecznym, wytwarzanie się więzi u matki Faza 2: (do 7 miesiąca życia) - zróżnicowane reagowanie społeczne – wyraźna preferencja dla znanych osób, a także pierwsze wzorce interakcji z opiekunem Wzorce przywiązania - 3 podstawowe - ufnie przywiązane – swobodna eksploracja w obecności matki, protest, kiedy wychodzi, entuzjastyczne powitanie, kiedy wraca - lękowo-unikające – nie reagują lękowo, kiedy matka wychodzi, unikają matki, kiedy wraca - lękowo-ambiwalentne – na powrót matki reagują naprzemiennie ulgą i złością Determinanty przywiązania - Wrażliwość opiekuna na dziecko – zdolność do właściwego odczytywania sygnałów wysyłanych przez dziecko, dobra synchronizacja dzieckoopieku - na przykład: matka wie, „w jakiej sprawie” dziecko płacze – głodne, mokre, znudzone - opiekun stara się nawiązać kontakt z dzieckiem w okresie jego aktywności (patrz rytm aktywności dziecka) Rozwój emocji - Nie rozmawiamy o tym, co się dzieje w okresie prenatalnym – nie sposób stwierdzić jaka emocja jest pierwsza – to zależy od stanu emocjonalnego matki (transmisja hormonów) - Zaraz po urodzeniu: - Brak przyjemności – dyskomfort (zimno, głośno, głodno) - Przyjemność – biologiczna (nakarmiony, okryty, przytulony) - Potem: Złość – bardzo szybko (2/3 miesiąc) – np. nie mogę się przekręcić na plecy 26 - Smutek – 3-4 miesiąc - Lęk – 6-8 miesięcy - Wstyd, onieśmielenie – około roku (to wymaga rozwoju poznawczego i jest na ogół indukowane przez rodziców) Rozwój emocji - procesy 1. Różnicowanie – rodzaju, intensywności, znaczenia: od przyjemność - nieprzyjemność do bardzo zróżnicowanej palety odczuć. 2. Kontrolowanie afektu: wierne odzwierciedlenie – nadmierna kontrola: społeczne oczekiwania kontroli emocji w dzieciństwie, najsilniejsze w okresie dorastania (wstyd z okazywaniem emocji) – prowadzący do nadmiernej kontroli. 3. Utrwalanie emocji: labilność – stałość: początkowo nagłe skoki emocji (kilkuminutowe) śmiech/płacz – emocje słabe, odzwierciedlenie silne; stopniowo coraz dłuższe przezywanie emocji, także ich głębokość się zmienia; ponowna labilność (nagłe zmiany) okres dojrzewania – różnica – znacznie głębsze emocje: ogromna radość/rozpacz ; stabilizacja 4. Rozpoznawanie emocji: syntonia (odwzorowywanie bez zrozumienia – małe dzieci), empatia (wiem, co czujesz, bo to okazujesz), odniesienia społeczne (wiem, że to czujesz, bo rozumiem twoją sytuację) , decentracja interpersonalna (rozumiem, że możesz czuć zupełnie co innego niż ja w takiej samej sytuacji – np. dziecko, które lubi czekoladę nie jest w stanie zrozumieć, że ktoś czekolady nie lubi – na pewno kłamie) Dojrzałość emocjonalna - świadomość emocji - umiejętność rozpoznawania i nazywanie własnych emocji, a także skąd się wzięło to uczucie - Kontrola emocji: umiejętność ukrywania, ale i to bardzo ważne - okazywania emocji (np. złożyć kondolencje) - Akceptacja emocji: umiejętność akceptowania emocji i ich przyczyn (kontrolowanie aktywności): żadna emocja nie jest zła sama w sobie – np. zazdrość; staje się zła/nie do zaakceptowania jeśli powoduje nieakceptowalne zachowania. 9. Rozwój społeczny Specyfika sytuacji społecznych - 3 charakterystyczne cechy - Wzajemne oddziaływanie wszystkich uczestników – nawet jeśli teoretycznie nie biorą udziału (obserwator). - Spostrzeganie indywidualnych sytuacji społecznych w szerszym kontekście kulturowym – nie można zrozumieć ukłonów Japończyka, jeśli nie zna się zasad kulturowych. - Konieczność utrzymania równowagi pomiędzy dostosowywaniem się a oddziaływaniem. Staramy się dostosować sytuacje do naszych potrzeb, ale często to my musimy się dostosować. Ważna jest równowaga, jeśli jej nie ma to albo mamy poczucie utraty panowania nad własnym życiem albo nieadekwatne i niebezpieczne poczcie panowania nad światem. Percepcja społeczna, jako podstawa rozwoju społecznego 1. Początek rozwoju społecznego – różnicowanie bodźców społecznych i niespołecznych (2-3 miesiąc życia). Zaczynamy je odróżniać, bo: - tylko ludzie są w stanie zaspokoić potrzeby biologiczne noworodka (a potem niemowlaka); - tylko ludzie są źródłem warunkowych bodźców emocjonalnych – np. uśmiechają się do nas; 27 - Rodzaje agresji: instrumentalna (chcę coś uzyskać – dziecko bije, żeby inne dziecko oddało mu piłkę ) versus wroga Bije, bo sprawia mu to przyjemność); agresja przeniesiona (nie możemy się odegrać na tym, kto nas zdenerwował (sfrustrował), odgrywamy się na przedmiotach, zwierzętach lub ludziach, których się nie boimy. - Psycholog nie pyta: czy on jest agresywny – wszyscy jesteśmy w jakimś stopniu agresywni (to cecha pozwalająca przetrwać) - Różnice indywidualne dotyczą: - poziomu agresywności – jak silny musi być bodziec, żeby wywołać agresywną reakcję - sposobu wyrażania (jaka będzie reakcja – słowna: wymyślanie, przeklinanie; fizyczna: bicie) - poczucia winy – czy i jak silne mamy poczucie winy, jeśli zachowamy się agresywnie - mechanizmów kontroli emocji: lęk, wartości, empatia, poznawcza ocena sytuacji? Determinanty zachowań agresywnych - A jednak różnimy się, a te różnice wynikać mogą z: - Uwarunkowań biologicznych – np. wrażliwość emocjonalna, powodująca silniejsze reakcje na słabsze obiektywnie bodźce jest uwarunkowana genetycznie - Uwarunkowania rodzinne – proces zniewolenia rodzinnego – bite dzieci częściej są agresywne – nie tylko wobec własnych dzieci; - Wzorce kulturowe i stereotypy związane z płcią – ciągle aktualny stereotyp: prawdziwy mężczyzna musi umieć się bić, dziewczynkom nie wypada; - Modelowanie i wpływ środków masowego przekazu – jacy są bohaterowie masowej wyobraźni ? Kto wygrywa w wirtualnym świecie ? - To jednak nie jest tak, że agresywne treści wzmagają agresję – oglądają je z przyjemnością głównie agresywni. Na pewno uczą sposobów – prawdziwa wypowiedź mordercy „chciałem zobaczyć jak to jest w rzeczywistości, zabić kogoś 10. Rozwój społeczny - konflikty społeczne, role społeczne, teorie rozwoju społecznego rozwiązywania konfliktów - są dwa typy konfliktów - intrapsychiczne - dylematy wewnętrzne - konflikty interpersonalne - sprzeczny cel 2 osób, brak możliwości dojścia do porozumienia - w ramach rozwoju społecznego uczymy się rozwiązywaniu konfliktów (metoda prób i błędów); w konstruktywny sposób, prowadzący do zaspokojenia własnych potrzeb - ta nauka wymaga szerokich kontaktów społecznych także z osobami o odmiennych poglądach rola konfliktów - negatywy: - utrudniają efektywne działanie, - hamują rozwój, - powodują lub pogłębiają chaos, - wywołują negatywne emocje, - zniekształcają obraz drugiej osoby, - mogą obniżyć poczucie własnej wartości pozytywna rola - mają charakter rozwojowy, to znaczy pomagają w: - rozwoju kompetencji społecznych, - pobudzają kreatywność, - motywują do zmiany, - rozwijają zdolność do społecznie uznawanej ekspresji emocji, - budują poczucie własnej wartości rozwiązywania konfliktów 30 1. Rywalizacja - brak współpracy i ustępstw, jedna strona wygrana - druga przegrana, silne emocje 2. Unikanie - odwlekanie rozwiązania powodujące narastającą frustrację 3. Dostosowanie się - 1 osoba poświęca swoje potrzeby aby utrzymać więzi z drugą stroną, co w konsekwencji utrudnia lub uniemożliwia wytworzenie zdrowych więzi społecznych 4. Kompromis - obie strony idą na ustępstwa rezygnując z zaspokojenia części potrzeb, co może w przyszłości doprowadzić do eskalacji konfliktu, a bezpośrednio po rozwiązywaniu do frustracji 5. Współpraca - poszukiwanie najkorzystniejszych dla obu stron rozwiązań - Wbrew stereotypowemu myśleniu, kompromis nie zawsze jest najlepszym sposobem - Powinno się dysponować pełnym wachlarzem możliwości aby wybierać taki, który w danej sytuacji prowadzi do najlepszego rozwiązania Socjalizacja - NIE USPOŁECZNIENIE, trzeba podać procesy Nauka życia w społeczeństwie: 2 procesy: - nabywanie norm społecznych (moralnych i dobrego wychowania) - uczenie się wypełnienia ról społecznych (naturalne w związku ze zmianami w przynależności do grup) - oba równie istotne Role społeczne - stymulacja rozwoju społecznego Opis roli: - co powinno się robić - w jaki sposób - w jakim momencie - zadania ról społecznych - realizacja celu grupowego zysk z systemu ról dla jednostki: - przewidywalność zachowań innych ludzi - stworzenie repertuaru zachowań własnych - ułatwienie podziału na swoich i obcych (ułatwia orientację społeczną, a także budowanie tożsamości) Teorie rozwoju ról płciowych - jednym z wymiarów, na który wpływa kultura jest pełnienie ról społecznych związanych z płcią Teoria etologiczna - 1. wrodzone, genetycznie uwarunkowane różnice w: - budowie - (w tym, przede wszystkim mózgu) - funkcjonowaniu (przede wszystkim hormony) Teorie uczenia się 1. zróżnicowanie biologiczne nie jest podstawową przyczyną zróżnicowania 2. podstawą utworzenia ról jest modelowanie 3. Proces uczenia się, wzmacnianie konkretnych zachowań, powoduje modyfikację zgodną ze stereotypem płciowym obowiązującym w danej kulturze Teoria poznawczo - rozwojowa 1. powstawanie różnic odbywa się poprzez proces tworzenia charakterystycznego dla danej płci schematu poznawczego dotyczącego Ja (jaki jestem, kim jestem, w tym także - jakiej jestem płci) 2. rozwój ról płciowych odbywa się w sposób stadialny Pojęcie płci w oczach dziecka - różnicowanie twarzy mężczyzn kobiet i mężczyzn - późny okres niemowlęcy - określanie własnej płci - 1-2 rok życia 31 - stereotypy dotyczące zabawek - ok. 3 lat - preferencje w zabawie dla tej samej płci - od 3-4 lat - sztywne stereotypowe dotyczące ról zawodowych - ok. 4 lat - przypisanie cech zgodnych z płcią - ok. 6 lat Stadialny rozwój schematu własnej płci 1. Tożsamość płciowa - zewnętrzny opis - czy jestem chłopcem czy dziewczynką - to zewnętrzny opis - tak o mnie mówią 2. Ciągłość płci - dziś dziewczynka - jutro też dziewczynka - płeć się nie zmienia w ciągu życia 3. Niezmienność płci - chłopiec i mężczyzna to ta sama płeć - początkowo dzieci uważają, że są 4 płcie: dziewczynka, kobieta, chłopiec, mężczyzna 4. Płeć jako integralna część Ja - dojrzewanie - opisujemy się w kategoriach płci - jestem jako wysoka jak na dziewczynkę, a nie w ogóle wysoka Metody socjalizacji - jak być kobietą lub mężczyzny uczymy się w ramach socjalizacji: 1. wybór zabawek - od 2 roku życia ( a nawet wcześniej - ubranka niemowląt) - lalki czy samochodziki 2. rodzaj zabawek - od 3-4 roku życia - częściowo związana z tym jakie kupuje się dziecku zabawki - trudno się bawić samochodem, jeśli kupują nam samochody 3. kształtowanie zależności - dziewczynki i eksploracji chłopcy (przedszkole) - jeśli dziewczynka się skaleczy - przytulamy ją, chłopcu mówimy - nie płacz, bądź dzielnym chłopcem 4. podział obowiązków domowych (od okresu szkolnego) - gotowanie - dziewczynki, cięższe prace - chłopcy 5. zróżnicowanie kontroli - dawniej więcej swobody chłopcy - kontrolowanie dziewczynek jako zapobieganie wczesnej inicjacji seksualnej (i ciąży) - obecnie raczej lęk, że chłopak uzależni się od narkotyków - nieślubne dzieci przestały być katastrofą (jest ich w Polsce ok. 25 %) Źródła stereotypów 1. środki masowego przekazu, w tym przede wszystkim reklama 2. podręczniki szkolne 3. obserwacja otoczenia Reklamy - jak przedstawia się mężczyzn i kobiety 1. różnice w reklamowanych dobrach - (kobiety proszki do prania konta mężczyźni komputery) 2. różnice w rolach osób reklamujących - (matka i nauczycielka konta zróżnicowanie role zawodowe) 3. różnice w miejscu - dom i przedszkole kontra zróżnicowane miejsca Przekazywanie przekonań - urzędnicy uczą stereotypów: - system do elektronicznego zarządzania dokumentacją (EZD) - służy urzędnikom i zawiera także materiał szkoleniowy - Mężczyźni: minister, wojewoda, kierownik, dyrektor - Kobiety: urzędniczki w sekretariacie, archiwum, kancelarii - nikt nie zgłaszał zastrzeżeń Różnice psychologiczne 1. język i zdolności werbalne (dziewczynki szybciej uczą się mówić - potem różnice zanikają) 2. zdolności przestrzenne (początkowo lepsze wyniki chłopcy - trening wyrównuje wyniki sprawności, którego nie potwierdzają, żadne badania) 3. formy agresji - dziewczynki werbalna, chłopcy fizyczna 4. brak różnic w: poziomie agresywności, zdolnościach matematycznych Złe i dobre strony stereotypów związanych z płcią 32 - Prawdziwy początek Maragaret Mead (1901-1978) - Wyróżniła trzy typy kultury: postfiguratywną, kofiguratywną i prefiguratywną – w oparciu o badania w Oceanii. - Autorka książki Dojrzewanie na Samoa (1928) – to zdecydowanie praca także z psychologii rozwojowej - kultura postfiguratywna - Kultura nieocenionych przodków –to typ, w którym młodsze pokolenia przyswajają wzorce kulturowe od pokoleń starszych, dojrzewanie pociąga za sobą przejmowanie roli dorosłego. - Tego typu kultury są dominujące i charakterystyczne dla społeczeństw tradycyjnych, w których ze względu na zamknięcie jednostek w małych społecznościach – przekaz poziomy informacji, czyli w obrębie odrębnych kulturowo grup, jest bardzo mały - To zamknięcie może być realne (fizyczne) – mała wyspa, niewielkie migracje, ale także psychologiczne – niechęć do obcych. - Kultura prefiguratywna - Tzw. kultura zagadkowych dzieci - to typ, w którym młodsze pokolenia przekazują wiedzę techniczną starszym pokoleniom, zmienia się kierunek przekazu wartości, dorośli nie nadążają za zmianami, świat jest zrozumiały tylko dla dzieci. - Tego typu kultury są dominujące i charakterystyczne dla społeczeństw nowoczesnych, gdzie ze względu na szybką ewolucję kulturową i technologiczną starsze pokolenia muszą przystosowywać się do wzorców wypracowanych przez pokolenia młodsze. - To oczywiście może prowadzić do wyobcowania – braku więzi między pokoleniami. Warto się zastanowić jak temu przeciwdziałać. - Kultura kofiguratywna - Tzw. kultura "odnalezionych rówieśników„ - to typ , w którym współwystępują wzorce kulturowe młodszych i starszych pokoleń. - W tym modelu współistnieją generacje młodsza i starsza, nie są w stanie sami wprowadzić dzieci do zmiennych warunków rzeczywistości. Osobami znaczącymi są rówieśnicy. - Wydaje się, że obecnie to kultury współistniejące. Wychowanie w jednej z nich ma znaczący wpływ na cały rozwój: społeczny, emocjonalny, moralny – a także poznawczy Konsekwencje spojrzenia antropologicznego 1. Rozważania na temat różnic rozwojowych – to nie są różnice genetyczne (różne „rasy”) tylko kultury (szeroko rozumianej), w której się dzieci wychowują. - Przykład różnic w rozwoju motorycznym dzieci afrykańskich i europejskich 2. Rozważania czy istnieje uniwersalny model rozwoju - czy nie mamy tendencji do europocentryzmu (lub amerykocentryzmu - USA) ? 3. Wykształcanie zdolności i kompetencji jest silnie kulturowe - Przykład – inteligencja emocjonalna i kompetencje społeczne (Ember, 1973), co jak widać dawno odkryto. 4. Czy wszystkie zjawiska rozwojowe występują we wszystkich kulturach ? 5. Kulturowe przekonania wpływają na kształt wysiłków wychowawczych. Wnioski z kulturki - Oceniając rozwój dziecka musimy brać pod uwagę całe zróżnicowanie kulturowe – co może być czasem kontrowersyjne politycznie, ale pozwala na inny, bardziej obiektywny traktowania norm rozwojowych. - To zróżnicowanie dotyczy takich obszarów jak: miejsce zamieszkania, płeć, otoczenie technologiczne, klasa społeczno-ekonomiczna. - Ten sposób myślenia – bardzo ważny w Polsce, gdzie istnieje silna tendencja do spostrzegania obywateli jako przedstawicieli monokultury 35 12. Rozwój osobowości - rozwój schematu Ja - poczucie tożsamości Osobowość - najlepiej znane pojęcie psychologiczne, nie ma jednak wspólnej definicji psychologicznej - Pojęcie „Ja” pochodzi z teorii poznawczych – to jedna z podstawowych struktur poznawczych – z nią związane są nasze silne emocje (ochrona samooceny) oraz motywacje (np. dążenie do niezależności) Teoria rozwoju Ja: - Spostrzeganie rozwoju osobowości (Ja) związane jest z tym, z jaką koncepcją mamy do czynienia. Najczęściej rozważamy - Podejście poznawczo-rozwojowe - prace Selmana - model przetwarzania informacji - Teoria uczenia się - Model etologiczny Teoria etolgiczna - Poczucie Ja jest wyłącznym atrybutem psychiki ludzkiej. - Zakłada, że tylko ludzie tworzą strukturę poznawczą Ja. A jednym ze sprawdzianów jest to, czy mamy samoświadomość (czy wiemy, że my to my) – próba lustra. Zakładano, że tylko ludzie rozpoznają się w lustrze ( zabrudzona twarz – jeśli mamy samoświadomość, wiemy, że w lustrze to my a nie jakiś człowiek - ścieramy brud z twarzy a nie z odbicia w lustrze). - Ale: rozpoznają się w lustrze wszystkie małpy człekokształtne, słonie i delfiny. - A także dziecko dopiero w 11-13 miesiącu życia „zdaje” test lustra. - Inne zwierzęta nie rozpoznają się w lustrze, bo być może jest to sprawa niewłaściwej modalności (np. psy słabo widzą, a koty dobrze widzą tylko ruchome obiekty) - Jeśli się z nim nie rodzimy to, poczucie Ja zaczyna się rozwijać w wyniku interakcji pomiędzy dzieckiem a opiekunem (Bowlby) Teorie uczenia się - Uczymy się odrębności, samoświadomości i kształtujemy obraz samego siebie w oparciu o: - poczucie skuteczności własnego działania (ja chce po coś sięgnąć i udało mi się – jestem sprawcą własnych działań – kieruję sobą): - wzmocnienia słowne, modelowanie, doświadczenia własne – np. mam imię i jeśli na nie reaguję jestem nagradzany - Ważną częścią Ja jest samoocena, która kształtuje się pod wpływem doświadczeń społecznego uczenia się (Bandura) – przede wszystkim dzięki porównaniom, np. jestem wysoka, bo wyższa niż inni – ale też inni mówią mi, że jestem wysoka. Model przetwarzania informacji - Struktura poznawcza Ja składa się ze wszystkiego, co o sobie wiemy; ze wszystkich możliwych źródeł: - Ja stanowi część większego systemu pamięci (przede wszystkim pamięci epizodycznej) - Każda jednostka rozwija swój własny absolutnie indywidualny, unikalny schemat Ja 36 - Schemat Ja jest stale rozbudowywany i dostosowywany – np. do zmian fizycznych i zmian związanych z nowo podejmowanymi rolami społecznymi - Ważną częścią Ja jest zbiór cech, które sobie przypisujemy – tak się opisujemy- jestem wysoka, mądra, dobra, egocentryczna, itd. Model samoświadomości Selmana - Ponieważ nie rodzimy się z samoświadomością, warto zastanowić się, jak się ona rozwija. Jedna z koncepcji jest model Roberta Selmana (1980) - Założenia: - 1. rozwój samoświadomości odbywa się w pięciu stadiach - 2. stadia występują w określonej kolejności - 3. przebieg każdego stadium jest zawsze taki sam - 4. stadia są uniwersalne kulturowo - 5. stadia pojawiają się w efekcie zmian poznawczych Stadia rozwoju świadomości wg Selmana - POZIOM O – (1-2 rok życia): zrozumienie istnienia, brak odrębności psychicznej, zdobywanie wiedzy o odrębności fizycznej – dziecko bada świat – szuka granic fizycznych (np. gryzę boli – Ja, nie boli – coś innego; nie Ja) - POZIOM 1 – (3-5 rok życia): odrębność psychiczna - oddzielenie poznania od zachowania (mogę tylko myśleć, wyobrazić sobie, że coś robię), wiara w kontrolę myśli nad działaniem (jeśli coś wymyślę, to tak zrobię myślami kontroluje własne działanie), przekonanie od zewnętrznym odzwierciedleniu Ja (wszystko co myślę i czuję – widać; związane z brakiem kontroli emocji) - POZIOM 2- (6-9 rok życia): uczucia i myśli mogą się różnić od zachowań (nie chcę tego robić, ale to robię)– Ja ukryte przed innymi (nie widać na zewnątrz, co myślę i czuję), ale nie może być ukryte przed samym sobą (rozumiem własne uczucia i motywacje) - POZIOM 3 – (10-13 rok życia): Ja stanowi trwały element struktur poznawczych, jest oddzielone od umysłu, który może je obserwować i oceniać (stajemy się „obiektywnym” obserwatorem własnych myśli, emocji i zachowań – potrafimy się pochwalić – dzielna jestem lub zganić, ale jestem głupia) - POZIOM 4 – (powyżej 13 roku życia): Ja jest niepoznawalne nawet dla nas samych – poznanie sfer świadomości i nieświadomości; Uświadomienie sobie, że wszystkiego o sobie nie wiemy nawet my – nie wiem dlaczego to zrobiłam – można mieć kilka teorii, ale nie ma szans, żeby ustalić jak było naprawdę. Poznawczy rozwój Ja 1. Zainteresowanie przede wszystkim obiektami społecznymi (interaktywnymi) – brak rozróżnienia Ja-inni – brak granic między Ja i światem zewnętrznym (0-2 miesiące) 2. Pierwsze przejawy rozpoznawania siebie samego (3-8 miesiące) – pierwsze reakcje na to, że ktoś mówi do dziecka 3. Pojawienie się poczucia stałości własnej osoby, rozpoznawanie samego siebie (8-12 miesięcy) – próba lustra 4. Konsolidacja podstawowych kategorii dotyczących Ja (wiek, płeć, imię) (12-24 miesiące) – dlatego, że o to wszyscy pytają – chłopiec czy dziewczynka ? jak ma imię ? Ile ma lat ? Podstawowe pojęcia dotyczące Ja - Ja to struktura poznawcza o skomplikowanej strukturze: w jej skład wchodzą: - Ja-realne (jaka jestem); Ja-idealne (jaka chciałabym być) - Istotna jest różnica między Ja-realnym a Ja-idealnym; średnia różnica (optymalna) jest motywująca do zmian; zbyt duża – jak za dużo pracy przed nami – to nierealistyczne i demotywujące; zbyt mała – demotywująca – rzadko kto dąży do ideału. 37 - Kryzys jest najczęściej spowodowany naciskiem społecznym. Poszukiwania dotyczą: - wyglądu – nastolatki próbują w jakiej postaci będą wyglądać we właściwy sposób (najbardziej do mnie pasuje) – fryzura, kolor włosów, ubranie - zawodu – szkoła studia - zaangażowania emocjonalnego – z kim spędzę życie - Kolejność poszukiwań zależy od wielu czynników społecznych, obecnie w Polsce nacisk (rodzicielski) dotyczy przede wszystkim wyboru zawodu. - Wygląd – rozluźnienie zasad pozwala na eksperymentowanie. - Związki – znowu rozluźnienie obyczajowe – pomieszkajcie razem, zobaczymy co będzie dalej; najpierw studia, potem inne rzeczy. Kryzys adolescencyjny - Większość młodych ludzi w okresie dorastania przeżywa także inne kryzysy – związane także z tożsamością –przejście z okresu dzieciństwa do młodości a potem dorosłości - Faza I: - niezgodność pomiędzy oczekiwaniami i wymaganiami wobec siebie - oczekiwaniami i wymaganiami otoczenia a aktualnym poziomem kompetencji (we wszystkich zakresach) - w związku z tym napięcie w sferach: somatycznej (zmiany fizyczne i hormonalne – dojrzewanie seksualne), psychicznej (dążenie do samodzielności, ale i lęk przed nią), społecznej (zmiany w kontaktach społecznych) - Faza II: poszukiwanie sposobu redukcji napięcia poprzez zmniejszanie niezgodności (zmiany wewnętrzne) przy jednoczesnej potrzebie zachowania ciągłości Ja - Faza III: przeorganizowanie Ja poprzez nabycie nowych kompetencji i umiejętności, sposobów radzenia sobie i akceptację zmian zewnętrznych Charakterystyka funkcjonowania nastolatka 1. Funkcjonowanie poznawcze: zainteresowania nieaktualnymi problemami, myślenie refleksyjne – wyjaśnianie i przewidywanie, myślenie formalne – hipotetyczno-dedukcyjne, tworzenie nowych teorii, pryncypializm i autorytaryzm, zaniżone lub zawyżone (a przede wszystkim chwiejne) poczucie własnej wartości, egocentryzm intelektualny – świat powinien podporządkować się regułom, idealizowanie 2. II. Funkcjonowanie emocjonalne: Labilność emocjonalna – wahania nastroju, nadmiernie silne (niewspółmierne do bodźca) reakcje emocjonalne, bunt młodzieńczy, egocentryzm afektywny (własne przeżycia najważniejsze), negacja, uleganie naciskom ze strony rówieśniczej, konflikty z rodzicami Konflikty z rodzicami mają konsekwencje pozytywne - asertywność - lub negatywne - utrata wsparcia i poczucia własnej wartości Zmiany w funkcjonowaniu społecznym - Zmianom w tożsamości towarzyszą zmiany w kontaktach społecznych: 1. Grupa rówieśnicza: od grup tej samej płci (tożsamość związana z płcią) do grup koedukacyjnych (utrwalona tożsamością płciową , nie wymagająca stałego potwierdzania w grupie) 2. Związki intymne: nietrwałe związki preintymne w kierunku gotowości do trwałych związków intymnych (rozwój psychoseksualny) 3. Relacje z dorosłymi: zależność od dorosłych w kierunku związków opartych na współzależności Niebezpieczne postawy rodzicielskie - Na rozwój Ja w znacznym stopniu wpływają rodzice – opiekunowie i prezentowane przez nich postawy. Do niebezpiecznych należą: 1. Usidlająca: zaburzenia pełnienia ról społecznych, angażowanie w konflikty rodzicielskie, przejęcie opieki nad rodzicami 40 Efekty: tożsamość pseudo dorosła bez jej prawdziwego osiągnięcia 2. Nadopiekuńcza: wyręczanie i chronienie dzieci Efekty: niedojrzałość emocjonalna, infantylizm społeczny (naiwność i niedojrzałość w zachowaniu osoby dorosłej), wyuczona bezradność, brak inicjatywy 3. Sztywna: nacisk na nadmierna kontrole emocji, zmiana traktowana jako zagrożenie, brak pomocy w konstruktywnym rozwiązywaniu problemów Efekty: brak wiary w siebie, przewrażliwienie, lękliwość Tożsamość negatywna - Jeśli młody człowiek nie ma szans na rozwój pozytywnej, trwałej tożsamości (jestem dobry, wartościowy, mam wiele zalet), może się wytworzyć tożsamość negatywna – nie mogę być najlepszy w żadnej dziedzinie – będę najgorszy. Przyczyny mogą być różne: 1. Styl wychowawczy w rodzinie, niska samoocena, stygmatyzacja społeczna, deficyty poznawcze, brak adekwatnych wzmocnień 2. Bunt przeciwko: warunkom rozwoju, wzorcom i normom promowanym w danej kulturze, naciskom społecznym 3. Warunki zewnętrzne: zgoda społeczna lub brak zgody społecznej na ujawnianie protestu 4. Rozwiązanie: negocjowanie swoich praw lub ich wymuszanie (tożsamość negatywna, przestępcza) lub zaburzenia innego typu (anoreksja, bulimia, otyłość) 13. Rozwój moralny - Hierarchia wartości Moralni od niemowlęctwa Bloom, 2015 - Badał niemowlęta od 3 do 12 miesiąca życia - I etap – kulki z „twarzami” – zielone przeszkadzające, żółte pomagające, czerwone – neutralne - II etap – marionetki w takich samych kolorach – niemowlęta wybierały znacząco częściej żółte niż zielone i a także częściej czerwone niż zielone - Już 3 miesięczne więcej czasu poświęcały współpracującym (żółtym) - Wniosek: predylekcja do dobrych, moralnych wyborów – wrodzona ? Oceny moralne - wybaczanie Baumaister, 2010 - Skłonność do wybaczania wykroczeń, które sami popełniliśmy – o ile sprawca jest podobny i odczuwamy empatię. - Nie potrafią wybaczać osoby: o niskiej samoocenie, słabych kompetencjach społecznych. - Czego nie wybaczamy: zdrady, odrzucenia, niewierności, kłamstwa – tego co uderza w nas bezpośrednio. - Tendencja – zmniejszamy własne przewiny, wyolbrzymiamy cudze Zasady moralne, a religia w Polsce CBOS Polska 2010 Spośród 81% określających się jako wierzący: - 30% wierzy w czyściec - 39% w sprawiedliwy osąd po śmierci - Ale: (2015) Tylko 30% uważa, że ważne są zasady moralne A 50% odrzuca zasadność ich tworzenia Moralna ocena ściągania - Badano 6 500 uczniów (2016 rok) Prawie 50% uważa, że ci, którzy nie ściągają to naiwniacy A może to sprawa modelowania lub autorytetu Miligram, 1961-1962 - Posłuszeństwo – szoki elektryczne jako kara dla uczniów popełniających pomyłki – na polecenie eksperymentatora. 41 - Po latach zrobili to „zwyczajni” Francuzi na ekranie telewizyjnym w zamian za nagrodę – udział w następnym programie – selekcja chętnych - Ale Milgram nie był pierwszy: Landis, 1924 – polecenie zabij szczura wypełniło 71% badanych a w Polsce? - Doliński, Grzyb, 2017 Dwie sytuacje eksperymentalne: - I - karanie sekwencyjne od 15 do 450 V (volt) - uczeń mylił się w konkretnych sytuacjach (u wszystkich tak samo) – po uderzeniu prądem – najpierw chrząkał, potem jęczał Z 20 osób tylko 4 nie doszły do uderzenia o sile 450 V, żadnej z nich nie trzeba było instruować - II – silne karanie – od razu 450 V – wszystkie wcisnęły 10 przycisk Normalni ludzie w pewnych warunkach są w stanie podporządkować się uznanemu autorytetowi krzywdząc Wnioski -Jesteśmy daleko od odpowiedzi o uwarunkowania zachowań moralnych - ale: Wiemy, że choć rola społeczna, autorytet i empatia mają wpływ na pojawienie się zachowań niemoralnych, to jednak są tacy, którzy się przeciwstawiają (25-30%). Czy to optymistyczna informacja ? A jak ten rozwój się odbywa ? Jak przyswajamy normy i zasady ? Teoria rozwoju moralnego - Istnieją cztery podstawowe podejścia do rozwoju moralnego: spojrzenie etologiczne, psychoanaliza, teorie uczenia się, modele poznawczo-rozwojowe Spojrzenie etologiczne - Zachowania moralne związane są z adaptacją – zasady moralne powodują, że jesteśmy w stanie żyć w grupie (stadzie) – np. zasady ruchu drogowego – konieczne, żebyśmy się na drodze nie pozabijali. - Altruizm: selekcja rodowa (przetrwanie genów a nie jednostki), genetycznie uwarunkowany altruizm odwzajemniany – w ramach tego samego stada (rodziny), gatunku. Jesteśmy (ludzie) skłonni na więcej poświęceń dla rodziny (nasze geny) - Agresja: zastępowanie agresji fizycznej w ramach gatunku przez hierarchię dominacji – zabijanie się w ramach własnego gatunku – bardzo rzadkie - poza ludźmi, ale w przypadku naszego gatunku – zjawisko dehumanizacji ofiar – oprawcy często twierdzą, że to: „nie byli ludzie” Psychoanaliza - Rodzice stanowią dla dzieci zarówno oparcie i źródło poczucia bezpieczeństwa, jak i siłę kontrolującą i karzącą. - Dzieci kochają swoich rodziców, ale także się ich boją. - Dzięki temu lękowi starają się naśladować rodziców i zasługiwać na ich pochwałę a nie karę – to główne źródło internalizacji norm – powstawanie Superego (sumienia). Badania Hoffmana - Badania wyrosły z krytyki teorii Freuda – dane wskazują, że uzyskuje się lepsze wyniki dzięki miłości i przekonywaniu niż dzięki karaniu i wzbudzaniu lęku. - Wskaźniki internalizacji norm w zachowaniu: - odporność na pokusy, nawet kiedy nie ma dorosłego; - oznaki wstydu lub zmieszania, kiedy dziecko zrobi coś niedozwolonego ; - proponowanie przez dziecko naprawy szkód; - dziecko przyznaje się do winy i przyjmuje odpowiedzialność za swoje zachowanie; - dziecko zachowuje się zgodnie z zasadami, nawet jeśli ponosi koszty takiego zachowania. - Kiedy się pojawiają ? – w wieku 3 – 4 lat. Pierwsze przejawy 2 lata. Wpływ rodziców - Zdaniem Hoffmana, techniki rodzicielskie można podzielić na trzy kategorie: 1. Dyscyplina zorientowana na miłość – pozbawianie przejawów miłości, kiedy dziecko się zachowuje niezgodnie z zasadami. 2. Dyscyplina oparta na sile – kary fizyczne, werbalne i zabieranie przywilejów (szlaban) 42 - W większości przypadków rodzice idą lub są kierowani do specjalisty dopiero wtedy, kiedy sytuacja jest bardzo poważna. - 23% przyczyn zgonów wśród dzieci i młodzieży – samobójstwo – więcej niż w wypadkach samochodowych. Dramatyczne statystyki Próby samobójcze: 2012 – 152; 2021 - 1369 - Najmłodszy samobójca – 6 lat. - Metody – tak, jak w przypadku dorosłych: powieszenie, otrucie, skok z okna, skok pod pociąg. - Nastolatki częściej niż dorośli zostawiają. list pożegnalny. - Próby samobójcze, na cztery przypadki 3 to dziewczynki, skuteczne samobójstwa, 1 na trzy to dziewczynki (podobne statystyki jak w przypadku dorosłych) Przyczyny prób samobójczych - Przyczyny rodzinne: - 37 % - brak zrozumienia ze strony rodziców - 18 % konflikty z rodzicami lub rodzeństwem - tylko 1% ankietowanych stwierdził, że nie ma problemów w rodzinie - Przyczyny szkolne: 48% konflikty z rówieśnikami; 30% kłopoty w nauce; 13% konflikty z nauczycielami Zagrożeni adługoterminowe Podatność: - wcześniejsze zachowania samobójcze, także w rodzinie - zaburzenia (np. depresja) w tym uzależnienia - przynależność do grup mniejszościowych (np. LGBT+) - status społeczno ekonomiczny Zagrożenia krótkoterminowe - Trudności interpersonalne, straty - Nadużycia seksualne i fizyczne - Problemy z nauką - Choroby somatyczne lub urazy - Samobójstwo w środowisku rówieśniczym Sygnały alarmowe - Długotrwałe obniżenie nastroju - Zmiany w odżywianiu się i problemy ze snem - Trudności z koncentracją - Niechęć do kontaktów społecznych - Utrata zainteresowania dla poprzednich hobby - Wzrost impulsywności - Deprecjonowanie siebie - „Domykanie” spraw, porządkowanie Problemy systemowy - „Domykanie” spraw, porządkowanie - Dane sprzed pandemii: - na wizytę u psychologa czeka się kilka miesięcy (brak psychologów zajmujących się dziećmi) - 437 psychiatrów dziecięcych na około 600 tys. potrzebujących pomocy dzieci - zapaść oddziałów psychiatrii dziecięcej (to ostatni etap – przedtem powinna być pomoc doraźna – psychologiczna) Do tego niechęć rodziców do przyznania, że taka pomoc jest potrzebna – najczęściej wynikająca z poczucia winy. 45 Kryteria diagnozowania zaburzeń wieku dziecięcego 1. Uporczywość występowania niepokojących objawów (na przykład smutku, obniżonego nastroju) pamiętając o labilności emocjonalnej dzieci 2. Nasilenie – silne niepokojące objawy, niewspółmierne do wywołujących je bodźców lub brak widocznych bodźców – rozpacz, której nie da się uzasadnić realną przyczyną 3. Cierpienie – widoczne przejawy, że dziecko cierpi – brak apetytu, ucieczka w sen 4. Zaburzenia komunikacji dziecko inni ludzie – odsuwanie się dziecka Zaburzenia zachowania - Do tej kategorii problemów należą zachowania dezorganizujące (niszczycielskie)- związane z brakiem kontroli impulsów i zachowania. - Klasyfikacja zaburzeń zachowania – destrukcyjnych: - opozycyjno-buntownicze: ogólnie brak posłuszeństwa. Gniewny lub drażliwy nastrój, kłótliwość, złośliwość, mściwość. Łagodne – jeśli występują tylko w jednym kontekście (np. tylko w szkole), umiarkowane (jeśli zdarzają się w więcej niż jednym środowisku/kontekście); ciężkie (występują we wszystkich sytuacjach życiowych dziecka) - zaburzenia zachowania: agresja wobec ludzi i zwierząt, niszczenie własności, kradzieże, poważne naruszenie zasad (przestępczość nieletnich) - piromania – podpalacze - kleptomania – kradzieże Przyczyny: - socjo-demograficzne: słabe wykształcenie rodziców, młody wiek rodziców, złe warunki ekonomiczne, niski status społeczny rodziny. dysfunkcjonalna rodzina - biologiczne: genetyka, patofizjologia ciąży, urazy okołoporodowe. Terapia i rokowania: terapia głównie behawioralna: rokowania zależą od momentu wystąpienia pierwszych objawów i momentu podjęcia terapii – źle rokuje wczesne wystąpienie przejawów, ale przede wszystkim późne podjęcie leczenia. Niepokojące połączenia - „Chcieli sprawdzić, jak się zabija w realu” - 16-letnia dziewczyna i 17-letni chłopak - napadli i usiłowali udusić 82-letnią sąsiadkę, chcieli zobaczyć jak to jest naprawdę. - 15-latka usiłowała udusić koleżankę – też chciała zobaczyć jak się zabija w rzeczywistości i jak się potem człowiek czuje. - W kilku innych przypadkach nastolatki powtarzały sytuacje z gier komputerowych lub pełnych przemocy filmów – to też nieprawidłowy rozwój osobowości. Dysfunkcjonalna rodzina - Rodzina, która nie zaspokajają podstawowych potrzeb, nie realizuje podstawowych funkcji: - ekonomicznych (dom, ubranie, jedzenia, ale także np. książki i pomoce szkolne) - psychologicznych (przede wszystkim bezpieczeństwo, miłość, zainteresowanie) - społecznych (przekazywanie norm i zasad funkcjonowania w rolach). Często są ze sobą powiązane - nędza, bezrobocie powodują niezaspakajanie potrzeb ekonomicznych – biologicznych (głodne dzieci), ale także psychologicznych i społecznych (dzieci wstydzą się swojej biedy, a także tego, że na wiele rzeczy je nie stać) Potrzeby psychologiczne - Często są ze sobą powiązane - nędza, bezrobocie powodują niezaspakajanie potrzeb ekonomicznych – biologicznych (głodne dzieci), ale także psychologicznych i społecznych (dzieci wstydzą się swojej biedy, a także tego, że na wiele rzeczy je nie stać) Potrzeby społeczne - Niezaspokojenie potrzeb społecznych: 46 - dzieci ulicy (dzieci z kluczem na szyi) albo dzieci wędrownicy (przerzucani od opiekuna do opiekuna) – brak dobrych wzorów i norm; - równie niebezpieczne – złe wzorce – od banalnych – „szkoła egoizmu” (posiedź, babcia postoi obok) do drastycznych – przestępczość, alkoholizm: - „wyrywane” sobie nawzajem po rozwodzie, używane w sporach między rodzicami. - Prawdziwa patologia – narkomania, alkoholizm, przestępczość. - Dysfunkcjonalna rodzina – brak oznak prawidłowego funkcjonowania rodziny: przykład: rodzina zamknięta, izolująca się – nie uczy właściwych kompetencji społecznych i zaburza poczucie własnej wartości dzieci. Ciągle żywy problem – bicie dzieci (ciągle ponad 40% dorosłych Polaków uważa, że nie ma w tym nic złego) Nadpobudliwość ruchowa z deficytem uwagi (ADHD) Objawy: - kłopoty z koncentracją uwagi; krańcowa impulsywność; nadpobudliwość ruchowa. - Przyczyny biologiczne – nieprawidłowa budowa niektórych struktur mózgu: między innymi w hipokampie i ciele migdałowatym - Terapia: leki wspomagające koncentrację (paradoksalny efekt uspakajających) - Terapia behawioralna - Z wiekiem część objawów zanika, inne są mniej widoczne, z innymi można się nauczyć do pewnego stopnia radzić, ale ADHD nie mija. Zaburzenia emocjonalne Dzieci przeżywają liczne lęki: - nie potrafią racjonalnie ocenić zagrożenia; - nieświadomie naśladują reakcje rodziców ze skutkiem emocjonalnym (na przykład: lęk przed zwierzętami); - lekceważone lęki i strachy przeradzają się w trudne do wyleczenia fobie - Najczęściej występuje fobia szkolna. - Terapia: psychoterapia, a także leki obniżające poziom lęku. - Przeciwdziałanie siłowe jest nieskuteczne – np. część dzieci boi się ciemności – gaszenie światła z informacją: jesteś duży, bądź dzielny – nie tylko nie pomaga, ale pogłębia lęki i uczy dziecko, że nie warto się z nich zwierzać rodzicom. Specyficzne trudności uczenia się - Dysleksja, dysgrafia, dysortografia, dyskalkulia – nazywane często zaburzeniami rozwojowymi, ale nie oznacza to, że zanikają z wiekiem ! To grupa dzieci o specyficznych potrzebach edukacyjnych. - Problemy z czytaniem i pisaniem – związane np. z kłopotem z rozpoznawaniu liter (b, p, d – to ta sama litera – tylko kierunek jest różny); problemy z ortografią – tylko te, które dotyczą wyjątków (reguł można się nauczyć) lub pisowni bez reguł (nie ma reguły jaka jest pisownia słowa „już”). - Dyskalkulia – problemy z rozpoznawaniem cyfr i liczeniem w myśli (z arytmetyką). - Oprócz nich rozpoznaje się także: dysgrafię – niski poziom graficzny rysunków, dyspraksję – zaburzenie motoryki rąk i koordynacji ruchowej. - Specyficzne problemy w uczeniu się dotyczą około 5-7% dzieci, a ich diagnoza wymaga kompetentnego badania (np. robi błędy ortograficzne ZNAJĄC zasady i reguły), między innymi analizy pisma. - Nazywamy te zaburzenia rozwojowymi, ale nigdy nie mijają, po prostu można się nauczyć z nimi radzić. - Przyczyny: biologiczne (genetyka – 40% szans, że dziecko będzie miało takie problemy, jeśli ma je rodzic); 47 1. Używanie więcej i częściej (lub w większych dawkach) niż się zamierzało – np. wypiję tylko jeden kieliszek, zapalę tylko jednego papierosa, pogram tylko przez godzinkę, kupię tylko jedną parę rękawiczek – charakterystyczne „tylko”, do którego potem nie można się potem ograniczyć. 2. Co najmniej jedna nieudana próba przerwania lub ograniczenia – np. wiem, że za dużo palę, od jutra tylko dwa dzienne lub od jutra nie palę od jutra tylko naprawdę godzinę przed komputerem, itd. 3. Czasochłonność (zdobywanie lub dochodzenie do siebie) – godzina przed komputerem zmienia się w 6 godzin, nadużycie alkoholu wpływa na samopoczucie następnego dnia, uzależniony od papierosów gotów jest pojechać na drugi koniec miasta, żeby zdobyć papierosy. 4. Zaniedbywanie ważnych obowiązków – np. zamiast wykonać pracę – wielogodzinne gry komputerowe, kac nie pozwala na prawidłowe wykonywanie pracy następnego dnia, przerwy na papierosa wpływają na efektywność. 5. Rezygnacja z różnych aktywności społecznych – np. nie bywanie tam gdzie nie można palić, poświęcanie czasu swoim uzależnieniom- zaniedbując przyjaciół i rodzinę (już zaraz wstanę od komputera), wydawanie pieniędzy na alkohol lub papierosy – brakuje na ważne dla społecznego życia rzeczy. 6. Kontynuowanie mimo świadomości skutków – palacze wiedzą o szkodliwości papierosów często znacznie więcej niż niepalący – dysonans poznawczy pokrywają „poczuciem humoru”, np. cmentarze są pełne niepalących, po wstaniu od komputera wszystko ich boli – ale następnego dnia od nowa. 7. Zwiększanie się tolerancji – np. kieliszek wina wystarczy, potem już butelka powoduje ten sam skutek – ale uwaga – alkoholicy upijają się minimalną ilością, ale ten efekt zwiększonej tolerancji dotyczy wielu uzależnień, także papierosów, narkotyków, czy np. siedzenia przy komputerze. 8. Pojawienie się objawów abstynencyjnych (fizycznych, psychicznych lub obu typów) – kac to objaw abstynencyjny (stąd pomysł tzw. klina) – pojawiają się po uzależniających środkach psychoaktywnych, ale także nerwowość, wybuchy złości – charakterystyczne dla wszystkich typów uzależnień. 9. Używanie w celu zniwelowania objawów abstynencyjnych – lekarstwo na objawy abstynencyjne to powrót do nałogu – nerwy bez papierosa – przechodzą po zapaleniu, wyżej wymieniony „klin” Różne punkty w różnym stopniu dotyczą uzależnień od substancji psychoaktywnych i innego typu uzależnień (behawioralnych) Różne typy uzależnień - Warto pamiętać – uzależnić się można w zasadzie od wszystkiego, ale objawy są zawsze takie same. - przykłady: pracoholizm, gry komputerowe. Podstawowa różnica – mniej i bardziej społecznie/kulturowo aprobowane uzależnienia. - W przypadku społecznie akceptowanych (np. pracoholizm) rozpoznanie uzależnienia jest bardzo trudne i często następuje dopiero w sytuacji dramatycznej – trudnej do terapii. - Zawsze jednak trzy kategorie objawów uzależnienia (z opisanych poprzednio): - utrata kontroli nad własnym zachowaniem; - zaburzenia adaptacji społecznej; - wzrost tolerancji (adaptacja organizmu) Model uzależnienia 50 - Aby zrozumieć jak się uzależniamy posługujemy się przykładem: efekt chrupki kukurydzianej - Istotą jest to, że nie przestajemy jeść dopóki mamy dostęp do chrupków, chipsów czy słonecznika. - Czemu od nich się nie uzależniamy ? – głód abstynencyjny nie jest silny ani nie trwa dostatecznie długo, żeby wychodzić z domu po następną paczkę (następnego słonecznika). - W dalszej części przykłady różnych kategorii takich substancji. Alkohol - efekty: zniesienie bólu, „odlot”, zniesienie lęku – efekty rozhamowania OUN Skutki: organizm traktuje duże dawki alkoholu jak truciznę (głównie dla mózgu i wątroby) Przyczyny: dużo danych na temat dziedziczności (dziedziczenie dotyczy metabolizmu alkoholu) - znacznie większe prawdopodobieństwo uzależnienia się w przypadku osób z tzw. „silną głową” – mogą więcej wypić. - Największe problemy - picie oparte na przyzwolenie kulturowe i brak dobrych wzorców picia. Opiaty: opium, morfina - efekty: zniesienie bólu fizycznego i emocjonalnego Skutki: fizyczne- znikome, po wielu latach zaburzenie ośrodka snu (problemy ze snem)– znacznie większe społeczne (to kosztowne uzależnienie, silne objawy abstynencyjne powodują drastyczne próby zdobycia, używanie bez recept jest przestępstwem) Próby opanowania: kuracja metadonowa (terapia zastępcza) i abstynencyjna – obie metody z towarzyszeniem psychoterapii - KONIECZNIE Stymulanty: kokaina i amfetamina - Efekty: poczucie większej mocy, podniesienie koncentracji, podwyższenie samooceny, przyjemność - Skutki: powolne niszczenie OUN, nadwrażliwość na bodźce, wycieńczenie organizmu – zespoły paranoidalne (podobne jak w przypadku alkoholizmu) Halucynogeny: marihuana, LSD - efekty: powolne niszczenie OUN, nadwrażliwość na bodźce, wycieńczenie organizmu – zespoły paranoidalne (podobne jak w przypadku alkoholizmu) Skutki: pogorszenie pamięci i uwagi, osłabienie płodności - Halucynogeny mają długi okres rozkładu w organizmie (do 2 tygodni) - brak związku czasowego między głodem abstynencyjnym, a zażywaniem - brak ewidentnych objawów uzależnienia. - Połowa nastolatków na Mazowszu paliła marihuanę. - Porównanie z rokiem 2007: dziewczęta – wzrost z 21 do 40%, chłopcy – wzrost z 41 do prawie 60% - Spadło zainteresowanie amfetaminą i LSD (średnio mniej niż 10%) - 2,5 mln ludzi w Polsce pali „trawkę” – nadal jest to karalne. - Większość państw świata wycofuje się ze ściagania i karania zażywających Czy to naprawdę nie szkodzi? Często słyszy się argumenty, że: miękkie narkotyki nie uzależniają, są mniej szkodliwe niż papierosy Czy na pewno? pogorszenie pamięci i funkcji poznawczych (Meier, 2012) - nie do końca potwierdzone, ale kilka badań, późniejszych wskazuje, że na pewno dotyczy to rozwijających się mózgów (nastolatki) – do dojrzałości mózgu – ok. 25 roku życia - Większość państw świata wycofuje się ze ścigania i karania zażywających narkotyki (Holandia – tzw. miękkie narkotyki są w legalnej sprzedaży dla osób pełnoletnich od wielu lat). - Przyczyna – mała skuteczność, źle skierowane środki – nie na terapie tylko na wymiar sprawiedliwości; rosnąca przestępczość – przemyt i rozprowadzanie narkotyków. Barbiturany - Środki uspokajające i nasenne - Efekty: tłumienie OUN, zniesienie lęku, niepokoju, znieczulenie psychiczne 51 - Skutki: silnie przyzwyczajają – zaburzają naturalne mechanizmy, np. snu, po odstawieniu nadpobudliwość - Problem; mody na lekarstwa uspokajające i nasenne zamiast radzenia sobie bez nich - Teraz nowa moda – antydepresanty – efekty długotrwałego stosowania nie do końca rozpoznane. Oczywiście mowa o nieprawidłowym użyciu – jako lekarstwo na obniżenie nastroju, które nie jest depresją Papierosy - Dwa przeciwstawne mechanizmy uzależnienia 1. Znieczulanie OUN – obniżanie lęku, otępianie 2. Stymulacja, walka z nudą (zachowaniowe rytuały palaczy – szczególnie widoczne u palących fajkę lub papierosy skręcane) Skutki: największe zagrożenie – nowotwory płuc, gardła, przełyku, warg Problemy: przyzwolenie społeczne , bierne palenie Efekt pandemii koronowirusa – obniżenie liczby palaczy – grupa zagrożona cięższym przebiegiem. Uzależnieni w sieci Czas spędzony ze smartfonem: w dni powszednie 3,5 godziny, w święta ponad 5 godzin Co trzeci nastolatek nie jest w stanie funkcjonować bez smartfonu. Efekty: brak lub znacznie mniej znajomych w realnym świecie - brak kompetencji społecznych - zamknięcie „ bańce” ludzi o tych samych poglądach – brak krytycyzmu Groźne sygnały - dziecko nie rozstaje się z telefonem ani na chwilę - unika spotkań z przyjaciółmi - odczuwa przymus kontaktu zdalnego (sms, media społecznościowe), stale sprawdza czy sa nowe informacje - sprawdza zawsze czy ma ładowarkę - musi wrócić po telefon do domu jeśli go zapomniało Bardzo ważny problem - modelowanie takich zachowań przez rodziców, którzy sami nie rozstają się ze smartfonem. Psychologiczne determinanty uzależnienia 1. Brak umiejętności radzenia sobie ze stresem: uzależnienie jako ucieczka od awersyjnego (nieprzyjemnego) bodźca, potem od antycypacji, że wystąpi bodziec awersyjny: kieliszek wódki, żeby przestać się bać a potem kieliszek wódki, żeby nie zacząć się bać - generalizacja z sytuacji, w których ucieczka przyniosła ulgę na inne, najpierw podobne, potem stopniowo coraz bardziej odległe sytuacje - Pomogło w tej sytuacji – na przykład przed publicznym wystąpieniem, pomoże w każdej innej sytuacji. 2. Uczenie się uzależnień: Pomogło w tej sytuacji – na przykład przed publicznym wystąpieniem, pomoże w każdej innej sytuacji. - modelowanie (wszyscy inni to robią); warunkowanie (wraz z generalizacją – jak wyżej); - potwierdzanie oczekiwanych skutków (napiłam się kieliszek wódki i mniej się boję) 3. Brak kompetencji społeczny: prowadzi do „błędnego koła” – nie umiem sobie radzić więc albo unikam albo się „znieczulam” – nigdy nie nauczę się postępować właściwie w sytuacji społecznej bez „wsparcia” Indywidualne, osobowościowe determinanty uzależnień - Wysoki poziom lęku - Deficyty inteligencji emocjonalnej - Deficyty kompetencji interpersonalnych (na przykład brak asertywności) - Silne mechanizmy obronne (bark możliwości przyznania się do uzależnienia) 52