Pobierz Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie i więcej Opracowania w PDF z Psychologia tylko na Docsity!
Przemoc w rodzinie jest ujmowana jako zjawisko wieloznaczne i bardzo złożone. Na przestrzeni wielu lat nie udało się opracować jednej spójnej teorii, która wyjaśniałaby pojawianie się tego zjawiska w rodzinach. Do niedawna problem ten powszechnie uznawany był za rzadki i występujący tylko w tzw. rodzinach dysfunkcyjnych. Agresja kierowana przeciwko członkowi rodziny była traktowana jako część bogatego wzorca życia rodzinnego. Koncepcja socjologiczna podjęta przez Richarda Jamesa Gellesa (1987) podkreśla wpływ następujących stresorów przyczyniających się do wystąpienia tego zjawiska: niskie zarobki, bezrobocie, złe warunki mieszkaniowe, zatłoczenie mieszkań, izolacja, ubóstwo, trudne warunki pracy itp. Według Kevina Browne i Martina Herberta (1999) różne przejawy krzywdzenia drugiego człowieka analizowane są oddzielnie a w rzeczywistości występują jednocześnie. Historia dostarcza dowodów na to, że przemoc uważana była za określony sposób sprawowania nad kimś władzy i kontrolowania osób przez dorosłych w stosunku do osób od nich zależnych (domowników, służby). Zamiast dyskwalifikować wszelkiego rodzaju przemoc na gruncie politycznym i prawnym próbowano wprowadzić rozróżnienie pomiędzy przemocą akceptowaną społecznie „normalną” a „nadużywaniem” przemocy w relacjach rodzinnych. Takie podejście zaprzepaściło możliwość rozwiązania tego problemu. Dopiero lata 70 przyniosły wiedzę na temat ogólnej natury skrajnych form agresji wewnątrz rodziny. Obserwacje kliniczne, badania empiryczne, opisy i artykuły w prasie doprowadziły do sytuacji zwiększenia świadomości w społeczeństwach większości kultur na całym świecie. Mit bezpiecznego domu prysł jak bańka mydlana. Browne i Herbert szczególnie zwracają uwagę na odważne stanowisko Gellesa i Cornella, którzy twierdzą, że „w naszym społeczeństwie ludzie częściej są zabijani, brutalnie atakowani fizycznie, bici, częściej otrzymują razy klapsy i są policzkowani we własnych domach przez członków rodziny niż gdziekolwiek indziej i przez kogokolwiek innego” (Browne i Herbert, 1999, za: Gelles i Cornell, 1990). Z racji wielu teorii jedną z wielu są koncepcje na gruncie psychologicznym tłumaczącym zjawisko przemocy w rodzinie. Koncepcje te skupiają się wokół psychologicznych mechanizmów, które odpowiadają za powstawanie aktów przemocy. W niniejszych teoriach wymieniane są cechy osobowościowe, które mają na celu wyjaśnienie różnic indywidualnych w przemocy oraz koncentrują się na wrodzonych cechach osobowościowych o charakterze psychopatologicznym. Jest to podejście skoncentrowane na jednostce.
Pospiszyl twierdzi, że znajdziemy wielu naukowców badających ten problem, którzy twierdzą, że „nie ma potrzeby szukać klinicznych uzasadnień dla motywów stosowania przemocy (aczkolwiek z całą pewnością one również występują), wystarczy powiedzieć, że w większości powtarzających się przypadków takie zachowanie po prostu się opłaca” Pierwsze z koncepcji to ujęcie psychodynamiczne, które opiera się na teorii Freuda i Lorentza, którzy przemoc jednostki tłumaczą odbiegającymi od normy cechami osobowościowymi. Wywodzi się z psychoanalizy Freuda, który uzależniał dane zachowanie jednostki od dwóch podstawowych sił jako część integralną natury ludzkiej tj. instynkt życia i instynkt śmierci. Dwie siły, które dążą do śmierci. W teorii tej instynkty dążą do konfliktu wewnętrznego, którego rozwiązania wskazuje na odwrócenie konfliktu wewnętrznego od siebie i skierowanie siły na innych. Tezą jaką głosi Freud brzmi, że agresja to instynkt samozniszczenia inaczej „nienormalny instynkt śmierci”. Powyższa teorie nie została zaakceptowana, a długoletnie badania wykazały na słaby związek z zachowaniami autodestrukcyjnymi poza przypadkami psychopatologicznymi. Według Freuda i Lorentza agresja jest przejawem wrodzonej skłonności, które popychają jednostkę do zachowań, które są niekaceptowalne, ale odbierających jednocześnie satysfakcję i sukces przez jednostkę. Te zachowania swój początek mogą mieć w genetycznych predyspozycjach lub negatywnych doświadczeniach, które kształtują charakter z tendencją do stosowania przemocy. Adler rozbudowując koncepcję Freuda agresję interpretuje jako pozycję przystosowawczą, która wspomaga rozładowanie kompleksu niższości, który jest fundamentalnym motywem ludzkiej działalności i aktywności. Z kolei Horney i Fromm traktują agresję jako drugorzędną a jako pierwszorzędną instynkty, które nie zaspokojone wytwarzają w człowieku atak i agresję. Motorem ataku jest wytwarzany w człowieku lęk, który pojawia się w chwili zagrożenia i uwalnia agresję jako reakcję obronną. Agresja u człowieka to sposób stymulacji i wielokrotnie satysfakcji bez której nie możliwa jest działalność i funkcjonowanie człowieka. Browne i Herbert idąc dalej skłaniając się do teorii Freuda i Lorentza, która mówi o nadmiernym popędzie człowieka w kierunku agresji określając zjawisko jako „psychozę przeniesieniową”. Osoba dorosła (rodzic) odbiera dziecko jako dorosłego a jego zachowania odczytuje jako wrogość wobec siebie. Konsekwencją tego to dziecko jest przyczyna wszystkich problemów i kłopotów w rodzinie. W koncepcji psychodynamicznej niektórzy naukowcy zjawiska przemocy doszukują się w tłumionej wrogości lub gniewie. Uczucie to może być tłumione lub wyrażone
Kolejnym ujęciem jest podejście poznawczo – behawioralne powstawania przemocy. W tym aspekcie przemoc jest rozpatrywana na płaszczyźnie procesów poznawczych jednostki. Badacze zajmujący się problemem przemocy skoncentrowanej na frustracji skupiają się na ocenie poznawczej sygnałów przychodzących w danej sytuacji jako zasadniczą zmienną, która występuje pomiędzy wydarzeniem frustrującym a reakcją agresywną i jest nazywana koncepcją neoasocjacjonizmu poznawczego Berkowitza. Polega na tym, że styczność z awersyjnym bodźcem stwarza pobudzenie już negatywnego afektu określanego reakcją „walcz” albo „uciekaj”. Innym impulsem, który może doprowadzić do pobudzenia jest kontakt z wewnętrznym lub zewnętrznym bodźcem, który dla jednostki jest doświadczeniem negatywnym z przeszłości. Berkowitz twierdzi, że reakcja lękowa jednostki w efekcie której jednostka podejmie próbę walki lub ucieczki jest związana z podatnością genetyczną, wcześniejszego procesu uczenia się oraz wpływu określonej sytuacji. Wskazuje on, że pojawienie się jednego elementu może prowadzić do uruchomienia sieci skojarzeń jednocześnie doprowadzając do uruchomienia zapisanych wcześniej reakcji agresywnych. Odczuwany gniew i jednocześnie uruchomienie agresywnych myśli prowadzi do działania agresywnego. Berkowitz jednocześnie opierając się na badaniach naukowych wskazuje, że osoby, które charakteryzują się silną kontrolą poznawczą potrafią powstrzymać agresywny napęd i oddzielić go od automatycznych reakcji fizjologicznych powiązanych z przeżywaniem pobudzenia, ale wiąże się to z wysiłkiem psychicznym, dłuższym pobudzeniem emocjonalnym, zwiększoną podatnością na stres i zwiększonym ciśnieniem krwi. Huesmann i Eron podkreślają, że zależność wystąpienia reakcji emocjonalnej i jej siły jest uzależnione od tego jak jednostka myśli o danym awersyjnym wydarzeniu oraz o jego doznanych uczuciach. Teoria ta poszerza znaczenie stosowania przemocy w ujęciu poznawczym. W koncepcji behawioralnej uczenie przemocy rozpatrywane jest w kategoriach zachowania społecznie uczącego się i wzmacnianego. Behawioralne podejście przemocy jest skupione na zmianach zachowania człowieka pod wpływem społecznego uczenia się. Schultz twierdz, że przemoc w małżeństwie to nic innego jak nieszczęśliwe dzieciństwo i zaburzenia w związku małżeńskim. Gayford w 1975 roku przeprowadził badania 100 przypadków przemocy w domu, w których miał na celu stwierdzenie występowania przemocy rodzinnej jako procesu wyuczonego. Elementem procesu uczenia jest proces, w którym reakcje agresji na bodźce zewnętrzne odnoszą skutek i mogą powtarzać się w przyszłości natomiast te, które nie przynoszą spodziewających się efektów ulegają zmniejszeniu, osłabnięciu i nie zostaną więcej powtórzone. Bandura w swojej koncepcji przemocy wyróżnia trzy płaszczyzny, na
których występują zachowania agresywne. Pierwsze to nabywanie zachowań agresywnych. Kolejne to stosowanie zachowań agresywnych w stosunku do jednostki oraz ich utrwalanie dzięki procesowi społecznego uczenia się. Autor wyróżnia trzy rodzaje mechanizmów wzmacniających zachowania agresywne. Wzmocnienia zewnętrzne, która dają człowiekowi zyski i są źródłem satysfakcji, prestiżu, nagród. Wzmocnienia zastępcze, których doświadcza jednostka w postaci kar i nagród oraz wzmocnienie wewnętrzne polegające na poczuciu satysfakcji i doznania przyjemności z wyrządzania bólu swoim bliskim. Zachowania nawykowe mają wiele cech np. generalizowanie zachowania na inne (dzieci, które były świadkami przemocy w domu stosują przemoc wobec własnej przyszłej partnerki). Świadkowie i ofiary przemocy generalizują te zachowania, które obserwowali w przeszłości w swoich rodzinach. Uwarunkowania przemocy w ujęciu różnic indywidualnych. To kilka cech osobowości. Pierwsze poszukiwania dotyczyły związku przemocy z temperamentem i reaktywnością. Temperament ulega zmianie w okresie dojrzewania i starzenia się jak również pod wpływem czynników zewnętrznych. Uważa się, że temperament jest odpowiedzialny za powstawanie zachowań agresywnych, gdyż dzięki niemu powstaje tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji. Polega to na poszukiwaniu nowych doznań i doświadczeń. Temperament jest analizowany na dwóch płaszczyznach, jako energetyczny i czasowy. Płaszczyzna energetyczna to ta, w której zawierają się cechy wyznaczone różnicami indywidualnymi (kumulowanie, rozładowanie, wyzwolenie energii, która jest zmagazynowana). Czasowa płaszczyzna odnosi się do określonego zespołu cech, które charakteryzuje przebieg reakcji w odstępie czasowym. Obydwie płaszczyzny uczestniczą w regulacji stymulacji. Temperament u człowieka w tym aspekcie odgrywa ważną role. Wpływa na to co i w jaki sposób człowiek wykonuje określone działania. W temperamencie odpowiedzialnym za zachowania agresywne jest skłonność do poszukiwania lub unikania stymulacji. Cechę, która stymuluje do poszukiwania lub unikania Zuckerman nazwał poszukiwaniem doznań. Polega na poszukiwaniu nowych wrażeń a co się z tym wiąże ryzyko fizyczne prawne, finansowe celem dostarczenia sobie odpowiednich doznań. Zdaniem autora podejmowanie ryzyka zażywania alkoholu, narkotyków, leków wyjaśnia poszukiwanie tego typu doznań. Lipiński dokonał weryfikacji tej tezy za pomocą Skali Poszukiwania Wrażeń i Inwentarza Psychologicznego Syndromu Agresji badając 200 osób i kobiet i mężczyzn stwierdzając, że występuje korelacja pomiędzy skłonnościami agresywnymi a ogólnym zapotrzebowaniem organizmu na stymulację. Czynnikiem, który wpływa na przejawy przemocy jest samokontrola. Samokontrola
obarczanie winą innych ludzi, skłonność do eskalacji sporów, brak empatii i współczucia dla swojej ofiary, przemieszczanie negatywnych uczuć spowodowanych brakiem satysfakcji zawodowej, stresem czy problemami seksualnymi, problemy materialne, doświadczanie przemocy w dzieciństwie, używanie przemocy w życiu dorosłym. Powyższe cechy zostały przedstawione na podstawie badań klinicznych i są formułowane w stosunku do sprawców przemocy w małżeństwie. Sprawcy przemocy maja słabą kontrolę nad swoim zachowaniem. Sprawcy przemocy charakteryzują się zaburzoną tożsamością i funkcją „ja”. Cecha która ich wyróżnia jest brak stabilnego obrazu własnej osoby i przecenianie własnych umiejętności lub ich dewaluowanie. Innymi słowy popadania w skrajności. U sprawców przemocy „ja” stanowi nadrzędny ośrodek regulacji zachowania. Podstawową kwestią u osób stosujących przemoc z zaburzeniami osobowościowymi jest skupione wokół „ja - realnego” a „ja - idealnego”. Sprawcy przemocy maja na bieżąco nie zaspokojoną potrzebę „ja”.Brak informacji, które są zgodne z informacjami zakodowanymi z przeszłości powoduje napięcie emocjonalno – motywacyjne. Niedorozwój systemu poznawczego towarzyszy sprawcom przemocy, która powoduje niezdolność Niedorozwój systemu poznawczego i struktury „ja” przejawia się u sprawców przemocy, którego konsekwencja jest ciągłe dążenie do zmian w swoim otoczeniu, zamiast dążenie do zmian w informacjach zakodowanych w systemie poznawczym. Sprawca obniża wartość partnerki poprzez dyskwalifikowanie u niej jej pozycji zawodowej wykształcenia, a tym samym podwyższenie poczucia własnej wartości. U sprawców przemocy można wyróżnic cechy osobowości borderline w zakresie utrzymywanie niestabilnych związków w relacjach społecznych, deprecjonowaniem partnera, manipulacją, chwiejne poczucie „ja”, które nie toleruje samotności i lęku związanego z porzuceniem. Rode (2010) wyróżnia odrębne osobowości, które przypisuje sprawcom przemocy. Są to: — osobowość niestała i nadaktywna ze słabą kontrolą impulsów; — osobowość w sposób sztywny przestrzegająca ustalonych zasad i rytuałów, o cechach narcystycznych czy antyspołecznych; — osobowość buntownicza, wroga, o niskiej samoocenie i właściwościach kompulsywnych; — osobowość agresywna, z obecnością gniewu, złości i zachowań antyspołecznych (osobowość psychopatyczna); — osobowość zmienna nastrojowo (osobowość borderline); — osobowość wrażliwa na odrzucenie, na które jednostka reaguje agresją; — osobowość o znacząco nasilonych potrzebach zależności, podwyższonym wysokim
poziomie lęku oraz depresji — osobowość zależna i osobowość biernie agresywna Podsumowując na zachowanie sprawców przemocy ma wpływ wiele czynników, które odpowiadają za wyzwalanie się u nich reakcji agresywnych. Powyższe analizy nie wyczerpują pytań jakie należy stawiać i jednocześnie otrzymywać na nie odpowiedzi. Pozostaje jeszcze wiele wątków, które zbadają predykatory występowania przemocy w rodzinie. Złożoność problemu polega na tym, że wyjaśnienie zjawiska zawiera się nie tylko w uwarunkowaniach psychologicznych ale również na płaszczyźnie społecznej, prawnej i socjologicznej. Literatura:
- Browne K., Herbert M., Zapobieganie przemocy w rodzinie, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna, Warszawa 1999.
