Pobierz QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH ... i więcej Publikacje w PDF z Język polski tylko na Docsity!
Joanna SZERSZUNOWICZ Uniwersytet w Białymstoku
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW
FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII
I TRANSLATORYCE
Pojęcie ekwiwalencji, rozpatrywane na różnych poziomach i analizo- wane w rozmaitych aspektach, jest jednym z najważniejszych w transla- toryce i językoznawstwie kontrastywnym^1. Wiele badań nad związkami frazeologicznymi o charakterze konfrontatywnym poświęconych zostało właśnie międzyjęzykowej ekwiwalencji^2. Niektóre opracowania przedsta- wiają ekwiwalencję wybranej grupy jednostek, na przykład frazeologii somatycznej^3 czy onomastycznej^4 , inne zaś poświęcone są ekwiwalen- cji przekładowych odpowiedników frazeologizmów^5. W wyniku analiz związków frazeologicznych powstają typologie ekwiwalentów, w których tradycyjnie wyróżnia się trzy podstawowe typy, tj. ekwiwalenty absolut- ne, częściowe i zerowe.
(^1) Zob. np. hasło ekwiwalencja [w:] Mała encyklopedia przekładoznawstwa , red. U. Dąbska- -Prokop, Częstochowa 2000, s. 68–75. (^2) M. Sułkowska, S´equences fig´ees. Etude lexicographique et contrastive. Question d’´´ equiva- lence , Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2003; M. Sułkowska, Traitement contrastif des s´equences fig´ees (SF) et probl`eme de leur equivalence interlinguale , „Neophilologi- ca”, 16 (2004), s. 189–200. (^3) M. Sułkowska, Międzyjęzykowa ekwiwalencja frazeologizmów na przykładzie związków so- matycznych w języku polskim, francuskim i włoskim , „Poradnik Językowy” 6 (2006), s. 6– (^4) J. Szerszunowicz, Some Remarks on Equivalents of Toponymic Idioms in a Contrasti- ve Perspective , [w:] Иностранные языки и литература в современном международном образоваттельном пространстве , red. Л. И. Корнееа i in., Екатеринбург 2007, s. 299–304; I. Vidović-Bolt, J. Szerszunowicz, On the Croatian Toponymic Phraseological Units and their Polish Equivalents , [w:] Edukacja dla przyszłości , red. J. F. Nosowicz, J. Gorbacz, t. V, Białystok 2008, s. 135–146. (^5) Zob. np. M. Basaj, Ekwiwalencja tłumaczeń frazeologizmów (na przykładzie języka czeskiego i polskiego) , [w:] Z problemów frazeologii polskiej i słowiańskiej , red. t. I, s. 157–165; B. Reja- kowa, Ekwiwalencja tłumaczenia związków frazeologicznych o identycznej strukturze formalnej i znaczeniowej w przekładach z języka słowackiego na język polski , tamże, s. 173–181.
324 JOANNA SZERSZUNOWICZ
Ekwiwalenty absolutne to jednostki o identycznej strukturze, skła- dzie leksykalnym, znaczeniu i zabarwieniu stylistycznym, czyli związki wykazujące największe podobieństwo do frazeologizmów języka wyjścio- wego^6. Sabine Fiedler słusznie zauważa, że absolutna zgodność wszyst- kich możliwych do przeanalizowania parametrów dwóch danych jedno- stek, z uwzględnieniem frekwencyjności badanych związków, wydaje się niemożliwa^7. Bardziej zasadne jest więc używanie terminu quasi-ekwiwa- lent, ponieważ termin ten precyzyjniej nazywa relację zachodzącą między dwoma idiomami. W niniejszym artykule zostanie omówione zjawisko quasi-ekwiwalencji, przedstawione zostaną przykładowe różnice między związkiem frazeologicznym a jego quasi-ekwiwalentem, zaproponowany zostanie model opisu tychże jednostek oraz scharakteryzowane zostaną ich odpowiedniki przekładowe.
1. QUASI–EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH
W językach europejskich pewna liczba jednostek frazeologicznych występuje w identycznej lub bardzo podobnej postaci, czyli ma tożsamą strukturę i zbliżony skład leksykalny^8. Wśród stałych połączeń wyrazo- wych języka polskiego występują również dość liczne jednostki mające bliskie odpowiedniki strukturalno-semantyczne w zasobach frazeologicz- nych innych języków. Idiomy wspólne dla polszczyzny i niektórych języ- ków obcych, na przykład angielskiego, bułgarskiego, francuskiego, hisz- pańskiego, niemieckiego, rosyjskiego i włoskiego, tradycyjnie traktowane jako absolutne ekwiwalenty^9 , zostały zebrane w osobnych opracowaniach leksykograficznych^10.
(^6) Ang. full / total equivalents. (^7) S. Fiedler, English Phraseology , T ¨ubingen 2007, s. 118. (^8) Przyjęto definicję frazeologizmu (idiomu) za Encyklopedią językoznawstwa ogólnego : „Dwu- lub kilkuwyrazowa ustalona (stała) konstrukcja jęz., której znaczenia nie da się wyprowadzić ze znaczeń i reguł łączenia składających się na nią wyrazów.” Encyklopedia językoznawstwa ogólnego , red. E. Polański, Warszawa 1999, s. 244. Por. uwagi P. Zakrzew- skiego na temat definicji idiomu zawarte w artykule W sprawie definicji idiomu , „Folia Linguistica” 42 (2002), s. 19–23. (^9) D. Dobrovol’skij, Kognitive und psycholinguistische Aspekte der Phraseologie / Cognitive and psycholinguistic aspects of phraseology , [w:] Phraseologie. Phraseology. Ein internationales Hand- buch zeitgen¨ossischer Forschung. An International Handbook of Contemporary Research , red. H. Burger, D. Dobrovol’skij, P. K ¨uhn, N. R. Norrick, t. II, Berlin – New York 2007, s. 802. (^10) W. Małdżyjewa, J. Wójtowiczowa, Polskie i bułgarskie związki frazeologiczne. Полски
326 JOANNA SZERSZUNOWICZ
niem. das Ei des Kolumbus , ros. Колумбово яйцо , fin. Kolumbuksen muna , wł. uovo di Colombo )^12. Pewna liczba jednostek powstała w wyniku werba- lizacji wspólnych ludziom obserwacji rzeczywistości (fr. nager comme un poisson , pol. pływać jak ryba , wł. nuotare come un pesce ). Warto nadmienić, że w grupie tej występują również zapożyczenia (ang. lame duck → niem. lahme Ente , wł. anatra zoppa )^13. Jak widać, europeizmy frazeologiczne stanowią grupę związków o różnej proweniencji. Analiza ich motywacji pozwala na wskazanie, jakie fakty pozajęzykowe zostały przez użytkowników języków europejskich uznane za na tyle ważne, że znalazły one odzwierciedlenie we frazeologii. Należy jednak podkreślić, że indywidualny rozwój poszczególnych języ- ków sprawił, że mimo podobieństw formalnych wieloaspektowa analiza omawianych jednostek wykazuje liczne różnice występujące w rozma- itych konfiguracjach.
1.2. QUASI-EKWIWALENTY JAKO ODPOWIEDNIKI ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W UJĘCIU TRADYCYJNYM
Uznanie dwóch związków o tożsamej budowie i składzie leksy- kalnym za odpowiedniki jest wygodne z punktu widzenia frazeogra- fii, translatoryki i glottodydaktyki. Analiza różnojęzycznego materiału skłania jednak to refleksji nad relacją zachodzącą między omawianymi jednostkami języka wyjściowego i korespondującymi związkami języka docelowego. Okazuje się, że uwzględnienie w analizie konfrontatywnej więk- szej liczby parametrów pozwala na wskazanie istotnych różnic obecnych w charakterystyce porównywanych idiomów, które wykluczają relację ab- solutnej ekwiwalencji. Jej istnienie należałoby właściwie traktować jako idealny stan równowagi między dwoma frazeologizmami, który jest wła- ściwie niemożliwy do osiągnięcia w praktyce, ponieważ trzeba założyć, że w wieloaspektowej analizie wystąpią subtelne różnice. Z tego powodu nie zawsze można więc użyć quasi-ekwiwalentu jako międzyjęzykowego odpowiednika danego frazeologizmu; innymi słowy,
(^12) Por. C. F ¨oldes, Onymische Phraseologismen als Objekt des Sprachvergleichs , [w:] Europhras
88. Phras´eologie Contrastive. Actes du Colloque International Klingenthal – Strasbourg 12–16 mai 1989 , red. G. Gr´eciano, Strasbourg, 1989, s. 129. (^13) Zob. J. Szerszunowicz, Paralelizmy frazeologiczne w analizie komparatywnej , „Białostockie Archiwum Językowe”, 4 (2004), s. 215–216.
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII... 327
w niektórych kontekstach omawiane jednostki, mimo zbieżności struktu- ralnych i tożsamości składu leksykalnego, nie będą ekwiwalentne. Należy więc przyjąć, że traktowanie ich jako ekwiwalentów absolutnych może prowadzić do powstawania błędów przekładowych. W językach europejskich występują formalnie identyczne jednostki wykazujące duże podobieństwa w składzie komponentów o różnej ety- mologii, które w dotychczasowych badaniach były traktowane jako pełne ekwiwalenty. Istniała wyraźna tendencja do pomijania subtelnych różnic występujących w poszczególnych językach, co stwarza niebezpieczeństwo nieprecyzyjnego opisu frazeograficznego, a w konsekwencji nieprawidło- wego używania tychże związków przez uczących się języków obcych.
- ANALIZA QUASI-EKWIWALENTÓW ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH: OBSZARY WYSTĘPOWANIA RÓŻNIC
Analiza bliskich odpowiedników frazeologizmów wymaga ustalenia kryteriów, które posłużą do określenia ewentualnych różnic w charakte- rystyce badanych stałych połączeń wyrazowych. Pierwszym z nich jest semantyka idiomu języka wyjściowego i jego odpowiednika^14. Innymi kryteriami, które należy brać pod uwagę, są wariantywność oraz konota- cje porównywanych frazeologizmów. Różnice mogą także wystąpić w re- strykcjach genderowych dotyczących uzusu oraz nacechowaniu związ- ków i ich frekwencyjności.
2.1. SEMANTYKA
Wśród omawianych jednostek frazeologicznych ważną grupę stano- wią frazeologizmy, których znaczenia wykazują niepełną zgodność w per- spektywie międzyjęzykowej. Szczegółowa analiza znaczeń jednostki wy- stępującej w pierwszym języku i jej ekwiwalentu pozwala ustalić subtel- ne różnice, które mają duże znaczenie z punktu widzenia ekwiwalencji kontekstowej. Ich podstawowe znaczenie jest tożsame w porównywanych językach i z tego powodu w słownikach dwujęzycznych często traktowa- ne są one jako frazeologiczne odpowiedniki, których opis nie uwzględnia
(^14) J. Szczęk, Problem przekładu na język polski stereotypów kulturowych utrwalonych w wy- branych związkach frazeologicznych języka niemieckiego , [w:] Język – stereotyp – przekład , red. E. Skibińska, M. Cieński, Wrocław 2002, s. 232.
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII... 329
put the fox to guard the henhouse / the chickens dosł. powierzyć lisowi pil- nowanie kurnika/kurczaków, pol. zrobić kozła ogrodnikiem, wł. lasciare le pere in guardia all’orso dosł. zostawić gruszki pod opieką niedźwiedzia, dare / lasciare la lattuga in guardia ai paperi dosł. zostawić sałatę pod opieką kaczek^19. Niemiecki frazeologizm den Bock zum G¨artner machen bazuje na me- taforze ‘absurdalne przydzielenie funkcji’, ma mniej złożone znaczenie niż jego obcojęzyczne odpowiedniki, których znaczenia obejmują oprócz wymienionego elementu takie składniki, jak ‘dostęp do pewnych dóbr’ i ‘korzystanie z dóbr (w celu zaspokojenia własnych potrzeb)’, dlatego niemiecki idiom może wystąpić w większej liczbie kontekstów niż jego angielski, polski, rosyjski czy włoski odpowiednik. Jak widać, porówny- wane jednostki nie w każdym kontekście będą ekwiwalentne. Należy podkreślić, że jednostka zapożyczona często różni się zna- czeniem, liczbą znaczeń, wartością stylistyczną oraz innymi parametrami od związku występującego w języku, z którego została przejęta. Przed- stawione powyżej zjawisko ilustruje przykład relacji między jednostką lame duck a jej obcojęzycznymi odpowiednikami, mianowicie niemieckim zwiazkiem lahme Ente (dosł. kulawa kaczka) i włoskim wyrażeniem fra- zeologicznym anatra zoppa (dosł. kulawa kaczka). W angielszczyźnie lame duck to ‘niepełnosprawna, pokrzywdzona przez los osoba’ lub ‘statek lub pojazd niezdolny do efektywnego funkcjonowania zwłaszcza z powo- du trudności finansowych’^20. W języku włoskim idiom anatra zoppa ma dwa znaczenia poświadczone w opracowaniach słownikowych. Pierw- szym z nich jest osoba ‘niezaradna i niezdecydowana’, drugie, ‘zjawisko charakterystyczne dla polityki Stanów Zjednoczonych, zachodzące, gdy ktoś czuje ograniczenie wolności działania, ponieważ większość Kongre- su jest wrogo do niego nastawiona’, występuje w odmianie publicystycz- nej języka włoskiego (DeM 112)^21. W języku niemieckim korespondujące
(^19) Por. jap. neko ni katsuo bushi (wo azukeru) dosł. powierzyć kotu suszoną rybę bonito. Zob. również: D. Dobrovol’skij, E. Piirainen, Figurative Language: Cross-cultural and Cross- -linguistic Perspectives , Amsterdam 2005, s. 69. (^20) ‘a disabled, disadvantaged person, ship, vehicle etc; an organization or business firm, not able to function effectively, esp. because of financial difficulties attrib use a lame duck industry’ (ODEI, 339). (^21) ‘persona inetta e irresoluta’; drugie zaś występuje w odmianie publicystycznej języka włoskiego: fig. ‘nel linguaggio giornalistico, fenomeno caratteristico del mondo politico statunitense, che si verifica quando il presidente vide limitata la propria libetr`a d’azione da una maggioranza a lui ostile nel Congresso’ (DeM 112).
330 JOANNA SZERSZUNOWICZ
wyrażenie lahme Ente używane jest w odniesieniu do ludzi i pojazdów lub urządzeń: ‘nudna, ociężała, niezdolna do podjęcia decyzji osoba’; ‘po- wolny pojazd, urządzenie ze słabym napędem itp.’ (DR 459)^22. Analiza przytoczonego przykładu pokazuje, jak złożone są relacje między jed- nostką wyjściową a pożyczkami w poszczególnych językach.
2.2. DERYWACJA FRAZEOLOGICZNA
Wśród quasi-ekwiwalentów występują również istotne różnice w za- kresie potencjału derywacyjnego. Przykładowo, w języku angielskim możliwe jest przymiotnikowe użycie idiomu lame duck , np. lame duck com- pany ‘firma, której przyszłość jest zagrożona’, lame duck official ‘nieudolny urzędnik’, a lame duck industry ‘przemysł, którego przyszłość jest zagro- żona’ (ODEI 339). Jedno z użyć przymiotnikowych wyraża pojęcie z za- kresu szeroko rozumianej kultury amerykańskiej, mianowicie lame duck president ‘odchodzący prezydent pełniący obowiązki do czasu objęcia sta- nowiska przez następcę’ (WSAP 675). Ani niemiecki odpowiednik lahme Ente , ani włoski korespondujący idiom anatra zoppa nie mają poświadczo- nych użyć atrybutywnych.
2.3. STYLISTYKA
Analiza porównawcza jednostek frazeologicznych i ich obcojęzycz- nych odpowiedników wykazuje, że istnieją między nimi znaczne różnice stylistyczne. Po pierwsze, quasi-ekwiwalenty mogą wykazywać różnice w kwalifikacji chronologicznej. Przykładem ilustrującym omawiane roz- bieżności jest para analizowana przez Jarmo Korhonena, mianowcie nie- miecki idiom sich ins F¨austchen lachen (dosł. śmiać się w piąstkę) i jego an- gielski ekwiwalent laugh in one’s beard (dosł. śmiać się w (swoją) brodę)^23. Niemiecki związek jest jednostką funkcjonującą w potocznej odmianie współczesnego języka, natomiast jego angielski odpowiednik kwalifiko- wany jest jako przestarzały (ang. old-fashioned ).
(^22) ‘schwunglose, schwerf¨allige, entscheidungsunf¨ahige Person’; ‘langsames Fahrzeug, Ger¨at mit schwachem Getriebe o. ¨A.’ (DR 459). (^23) J. Korhonen, Phraseme im Sprachgebrauch und in der ¨Ubersetzung / Contrastive Phraseology and Translation , [w:] Phraseologie. Phraseology. Ein internationales Handbuch zeitgen¨ossischer Forschung. An International Handbook of Contemporary Research , red. H. Burger, D. Dobro- vol’skij, P. K ¨uhn, N. R. Norrick, t. II, Berlin – New York 2007, s. 580.
332 JOANNA SZERSZUNOWICZ
Beata Nowakowska, pisząc o nowych połączeniach we współczesnej polszczyźnie, zwraca uwagę że fakt, że połączenie wyrazowe „(...) biały kołnierzyk jest kalką i w języku angielskim rzeczywiście znaczy tyle, co ‘urzędnik’, w odróżnieniu od niebieskiego kołnierzyka w znaczeniu ‘pracow- nik fizyczny’^28. W polszczyźnie znaczenie uległo modyfikacji, bowiem nie każdego urzędnika będziemy określać mianem białego kołnierzyka. Wpływ na tę zmianę miała niewątpliwie rzeczywistość pozajęzykowa, zmiana ustroju i stosunków społecznych, pojawienie się w wielu miejscach pracy ludzi młodych, ambitnych, energicznych i nastawionych na szybkie zro- bienie kariery zawodowej. To przede wszystkim o takich ludziach powie się białe kołnierzyki ”^29. Warto nadmienić, że w angielszczyźnie funkcjo- nuje kilka idiomów o tej strukturze, na przykład: black collar worker dosł. pracownik w czarnym kołnierzyku ‘górnicy/nafciarze’; ‘artyści’, ‘graficy’, ‘projektanci’; brown collar worker dosł. pracownik w brązowym kołnierzy- ku ‘pracownik kurierski UPS’; grey collar worker dosł. pracownik w szarym kołnierzyku ‘technik’; green collar worker dosł. pracownik w zielonym koł- nierzyku ‘pracownik ochrony środowiska’, ‘ekolog’; pink collar worker ‘se- kretarka/urzędniczka’ (LNSA 48, 57, 151, 152, 232). Jest to produktywny semantyczno-formalny model frazeologiczny w języku angielskim, nato- miast w polskim omawiany idiom ma status zapożyczenia.
2.4. KONOTACJE KULTUROWE
Analiza polskich frazeologizmów o bliskich odpowiednikach w ję- zyku włoskim wykazała, że polska jednostka tajemnica poliszynela ma odpowiednik il segreto di Pucinella , bliski mu strukturalnie i seman- tycznie. Uniwersalny słownik języka polskiego zawiera następującą defini-
cję nazwy poliszynel „〈fr. polichinelle〉 lit. teatr. »pochodzący z wło-
skiej komedii dell’arte bohater komiczny francuskiego teatru lalek, któ- ry głośnym szeptem powierzał publiczności sekrety i tak wszystkim znane«” (USJP III 318), ponadto podaje informację, że wyraz ten za- zwyczaj występuje jako komponent związku frazeologicznego^30. Polska
(^28) Por. J. Ignatowicz-Skowrońska, Ekwiwalenty w pełni adekwatne w „Rosyjsko-polskim słow- niku nowej frazeologii rosyjskiej” , [w:] Komparacja współczesnych języków słowiańskich , t. III, Frazeologia , red. nauk. W. Mokijenko, H. Walter, Opole 2008, s. 131. (^29) B. Nowakowska, Nowe połączenia wyrazowe we współczesnej polszczyźnie , Kraków 2005, s. 92. (^30) „Zwykle we fraz. ♦ książk. Tajemnica poliszynela” (USJP III 318).
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII... 333
nazwa nie wywołuje konotacji u przeciętnego użytkownika polszczy- zny, natomiast jej włoski odpowiednik jest nośnikiem konkretnych ko- notacji kulturowych^31. Poliszynel, maska neapolitańska, czyli stały typ^32 , miał charaktery- styczny kostium, beret i czarną maskę zakrywającą pół twarzy^33. U użyt- kowników języka włoskiego nazwa Pulcinella wywołuje więc liczne skoja- rzenia zarówno związane z wyglądem, jak i charakterem tej postaci. Imię Pulcinella tworzy swoiste jądro gniazdowego układu włoskich jednostek frazeologicznych skoncentrowanych wokół tegoż komponentu. Nośność kulturowa nazwy Pulcinella w kulturze włoskiej znajduje odzwierciedle- nie w idiomach zawierających tę nazwę: essere un pulcinella / un Pulcinella, fare il Pulcinella ‘być mało poważnym, nie dotrzymywać słowa, być mało wiarygodnym’, fare le nozze di Pulcinella ‘zorganizować uroczystość, która kończy się kłótnią’; ‘być przedsięwzięciem, które obiecująco się zaczyna, a źle się kończy’, finire come le nozze di Pulcinella ‘skończyć się kłótnią’; ‘źle się skończyć’. Komponent poliszynel występuje również we frazeologii polskiej, przy czym przez zdecydowaną większość użytkowników języka polskie- go nie jest on odbierany jako nazwa własna. Na traktowanie tejże nazwy jako apelatywnej wskazuje zapis małą literą w polskich opracowaniach frazeograficznych. W języku polskim omawiana nazwa nie wywołuje kon- kretnych asocjacji i występuje tylko w jednym związku frazeologicznym. Omawiany przypadek zasługuje na uwagę, ponieważ polski i włoski fra- zeologizm mają tożsamą strukturę, ale konotacje włoskiej nazwy uległy redukcji w polskim ekwiwalencie^34.
(^31) A. Cieślikowa, Ile pięt miał „Achilles”? Nazwy własne we frazeologizmach – trochę histo- rii, trochę współczesności [w:] Anabasis. Prace ofiarowane Profesor Krystynie Pisarkowej , red. I. Bobrowski, Kraków 2003, s. 61–71. (^32) Istniało około dwunastu typów masek, które dzieliły się na dwa rodzaje: postacie poważne (były to zazwyczaj pary zakochanych, czyli amorosi ) oraz postacie komiczne ( maschere ), którymi byli starcy komiczni oraz służący i zanni o różnych imionach. Zob. P. Pavis, Słownik terminów teatralnych , Wrocław – Warszawa – Kraków 2002, 232–233. (^33) M. Castoldi, U. Salvi, Parole per ricordare. Dizionario della memoria collettiva , Bologna 2003, s. 313. (^34) Por. J. Szerszunowicz, Substytucje i redukcje komponentów toponomastycznych w translacji idiomów (na przykładzie tłumaczenia idiomów włoskich na język polski) , „Białostockie Archi- wum Językowe” 6, s. 153–161; Redukcja konotacji kulturowych w przekładzie idiomów (na przy- kładzie polskich, angielskich i włoskich związków z komponentem onomastycznym , [w:] Edukacja dla przyszłości , red. J. Zaniewski, J. Gorbacz, t. VI, Białystok, s. 135–146.
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII... 335
nie wywołuje negatywnych konotacji u rodzimych użytkowników języka niemieckiego^38. Jak widać, porównywane jednostki różnią się pod wzglę- dem wyrażanej ewaluacji kompetencji osoby, w stosunku do której używa się idiomu.
2.6. RESTRYKCJE GENDEROWE
W analizie quasi-ekwiwalentów istotnym kryterium są genderowe restrykcje uzualne, które można definiować dwojako. Po pierwsze, są to ograniczenia w zakresie łączliwości danej jednostki, przykładowo idiomu używa się wyłącznie lub zazwyczaj w odniesieniu do kobiet lub tylko w stosunku do mężczyzn. Po drugie, występowanie jednostki ograniczo- ne jest do języka mężczyzn lub do języka kobiet. Należy podkreślić, że wymienione ograniczenia nie wykluczają się wzajemnie; innymi słowy, w przypadku niektórych związków oba rodzaje ograniczeń mogą wystą- pić jednocześnie. Przykładem ilustrującym pierwszą z przedstawionych restrykcji gen- derowych istotnych z punktu widzenia analizy quasi-ekwiwalentów jest ograniczenie uzycia jednego ze znaczeń rosyjskiej jednostki Балаамова ослица do kobiet (‘wyjątkowo uparta, głupia kobieta’). Drugie ze zna- czeń rosyjskiego idiomu, ‘człowiek małomówny, nieśmiały, który nie- spodziewanie odezwał się lub zaprotestował’, nie narzuca, podobnie jak polska korespondująca jednostka ‘o człowieku nieśmiałym, który nie- spodziewanie się odezwał lub zaprotestował’ (USJP I 179), ograniczeń rodzajowych.
2.7. ŁĄCZLIWOŚĆ
Quasi-ekwiwalenty mogą różnić się łączliwością, przykładowo brak zgodności w tym zakresie wykazuje analiza polskiego wyrażenia upadły anioł i jego angielskiego quasi-ekwiwalentu fallen angel. Związek angielski, tożsamy strukturalnie z polskim, ma znacznie szerszą łączliwość. W obu językach to stałe połączenie wyrazowe jest eufemistycznym określeniem prostytutki (PWN 5; USJP I 85; B 417) lub, w szerszym zna-
(^38) R. Gl¨aser, The Translation Aspect of Phraseological Units in English and German , [w:] Papers and Studies in Contrastive Linguistics. The Polish-English Contrastive Project , red. J. Fisiak, 1984 Poznań, s. 127.
336 JOANNA SZERSZUNOWICZ
czeniu, upadłego człowieka (‘osoba, która przestała prowadzić się oby- czajnie, stała się nieuczciwa, grzeszna’ WSFJP 43)^39. Należy jednak pod- kreślić, że angielski idiom ma znaczenie szerszą łączliwość, na przykład może być używany jako określenie drużyny piłkarskiej^40.
2.8. WARIANTYWNOŚĆ
Analizując quasi-ekwiwalwenty, warto zwrócić uwagę na wariantyw- ność porównywanych jednostek. Włoski związek Tizio, Caio e Sempronio ma w języku angielskim odpowiednik any Tom, Dick(,) or Harry. Są to związki wykazujące bardzo duże podobieństwa w zakresie struktury, składu komponentów, znaczenia i wartości stylistycznej. Angielski idiom ma wariant poświadczony w słownikach, w którym ostatnie imię męskie zastąpione jest żeńskim: every Tom, Dick(,) and Harriet / Sheila; any Tom, Dick(,) and Harriet / Sheila ). Należy nadmienić, że w języku niemieckim funkcjonuje idiom Hinz und Kunz o zbliżonym znaczeniu, który – podobnie jak idiom włoski
- nie ma zarejestrowanego w słowniku wariantu z imieniem żeńskim. Możliwość substytucji imienia w idiomie angielskim decyduje o tym, że w niektórych kontekstach jednostka włoska nie będzie jej ekwiwalentem.
2.9. PRAGMATYKA
Uwagi o quasi-ekwiwalentach nie dotyczą tylko jednostek o charakte- rze figuratywnym, w omawianej grupie wskazać można jednostki, które są na przykład idiomami interpersonalnymi. Porównanie idiomów prag- matycznych, angielskiego How are you? z repliką Fine i polskiego Jak się czujesz? z odpowiedzią Świetnie , pokazuje, że pozornie są to jednostki identyczne. W odczuciu uczestników aktu komunikacji polska replika ma wyższą zawartość prawdy, angielska zaś znaczenie niższą, co jest uwarunkowane językowo i kulturowo; odpowiedź na pytanie – którego
(^39) J. Szerszunowicz, Stylistyczna polisemia frazeologizmów w ujęciu konfrontatywnym , [w:] Styl a semantyka , red. I. Szczepankowska, Białystok, 2008, s. 372–373. (^40) Ponadto w języku angielskim omawiane wyrażenie funkcjonuje również jako ter- min z dziedziny finansów: ‘obligacja, początkowo o najwyższej jakości (zaliczana do gru- py AAA, czyli investment grade ), następnie spadająca poniżej tego standardu, w końcu sprzedana z dużym dochodem’ (BM120).
338 JOANNA SZERSZUNOWICZ
szość słowników frazeologicznych to opracowania tworzone na potrzeby glottodydaktyki^44 , w których tradycyjne ujęcie jest zadowalające. Z punk- tu widzenia translatoryki taki opis leksykograficzny może okazać się nie- wystarczający.
3.1. OPIS QUASI-EKWIWALENTÓW W OPRACOWANIACH LEKSYKO- I FRAZEOGRAFICZNYCH
Przykładowo, włoski idiom il segreto di Pulcinella ma polski odpo- wiednik tożsamy pod względem semantycznym i strukturalnym, tajem- nica poliszynela. W opracowaniach leksyko- i frazeograficznych widoczna jest tendencja do traktowania go jako pełnego ekwiwalentu, co ilustrują poniższe przykłady:
- il segreto di pulcinella – tajemnica poliszynela (IW 115) - il segreto di pulcinella – tajemnica poliszynela (USWP 867) - przen. segreto di Pulcinella – tajemnica Poliszynela (WSWP 256) _- e il segreto di Pulcinella_ – _to jest tajemnica poliszynela_ (PSWP 423) _- essere il segreto di Pulcinella_ – _być tajemnicą poliszynela_ : La relazione di Gianni e Teresae il segreto di Pulcinella. In citta ne parlano tutti. _→_ Romans Gianniego z Teresą jest tajemnicą poliszynela. W mieście wszyscy o nim mówią. (LIW 169) _-_ pol. _tajemnica poliszynela_ – wł. _il segreto di Pulcinella_ : Jest tajemnicą poliszynela, że nasze plany okazały się nierealne, ale nie chcemy na razie mówić o tym ojcu. _→_ E un segreto di pulcinella il fatto che i nostri piani si sono dimostrati irrealizzabili, ma per il momento non vogliamo parlarne al babbbo. (IPW 154) Jak widać, w słownikach dwujęzycznych, z reguły objętościowo nie- wielkich, nie uwzględnia się subtelnych różnic, które mogą być istotne z punktu widzenia translatoryki^45. W dwóch słownikach ogólnych poda- no znaczenia przenośne nazwy pulcinella : fig. błazen (USWP 867); Pul- cinella, arch. Polcinella teatr. Pulcinella (postać z komedii dell’arte) Po- liszynel, Pulcinella, przen. błazen, pajac; comportarsi da pulcinella za- chowywać się jak błazen, błaznować (WSWP 256), przy czym brak jest
(^44) R. Moon, Dictionaries and Collocations , [w:] Phraseology. An Interdisciplinary Perspective , red. S. Granger, F. Meunier, Amsterdam/Philadelphia 2008, s. 326–327. (^45) O włosko-polskiej frazeografii zob.: G. Szpila, Włosko-polska leksykografia frazeologiczna. Opis i próba oceny , „Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis” 123 (2006), s. 159–168.
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII... 339
jednak informacji o różnym statusie komponentu onomastycznego w po- równywanych jednostkach. Poliszynel funkcjonuje w pamięci kolektyw- nej Włochów, natomiast u Polaków nie wywołuje zbyt wielu asocjacji. Uwzględnienie w opisie informacji kulturowej pozwala na uświadomie- nie użytkownikowi słownika, że polski ekwiwalent – w przeciwieństwie do włoskiej jednostki – nie jest nośnikiem informacji kulturowych.
3.2. MODEL OPISU QUASI-EKWIWALENTU W SŁOWNIKU DWUJĘZYCZNYM
Liam Roger słusznie zwraca uwagę na znaczenie wiedzy kulturo- wej w słownikach dwujęzycznych, podkreślając, że w przypadku oma- wianych opracowań istotny jest opis uwzględniający asymetrię znacze- nia zjawisk kulturowych w zestawianych językach, która nie ogranicza się do najbardziej oczywistych obszarów (nazwy o proweniencji histo- rycznej i literackiej, nazwy potraw itp.)^46. Liczne frazeologizmy, wśród nich quasi-ekwiwalenty, mają motywację kulturową, a więc są predesty- nowane do opisu, który w sposób kontrastywny uwzględniałby omawia- ną asymetrię. O ile w przypadku tak zwanych idiomów narodowych umieszczanie informacji kulturowych jest powszechnie przyjętą praktyką, o tyle oma- wiana grupa frazeologizmów traktowana jest jako bliskie odpowiedniki, niewykazujące znacznych różnic w perspektywie kontrastywnej. Idealny opis quasi-ekwiwalentów powinien uwzględniać uprzednio omówione subtelne różnice, ponieważ taka praktyka leksykograficzna pozwoliłaby na precyzyjniejsze przestawienie danej jednostki, zarazem umożliwiłaby właściwy dobór ekwiwalentu danej jednostki. IL SEGRETO DI PULCINELLA – TAJEMNICA POLISZYNELA Pulcinella , arch. Polcinella – bohater z włoskiej komedii dell’arte, który głośnym szeptem powierzał publiczności sekrety i tak wszystkim znane; nosił charakterystyczny kostium, beret i czarną maskę zakrywają- cą pół twarzy; imię konotuje brak powagi, kłótliwość, niedotrzymywanie słowa; nazwa o dużym znaczeniu w kulturze włoskiej; przen. błazen, pajac
(^46) L. Rodger, Beyond Butterscotch. The Place of Cultural Knowledge in the Bilingual Dic- tionary , [w:] Proceedings XII EURALEX International Congress. Congresso Internazionale di Lessicografia. Atti , red. E. Corino, C. Marello, C. Onesti, t. I., Alessandria 2006, s. 567–573.
QUASI-EKWIWALENTY ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH W TEORII, FRAZEOGRAFII... 341
czenia frazeologicznego, znalezienie korespondującego związku w języ- ku docelowym^47. Do najczęściej wymienianych technik translacyjnych należą takie, jak: tłumaczenie związku korespondującym związkiem o takiej samej struktu- rze, składzie komponentów i znaczeniu w języku docelowym; znalezienie ekwiwalentu funkcjonalnego – odpowiednika frazeologicznego o innym obrazowaniu; tłumaczenie dosłowne; oddanie znaczenia frazeologizmu języka wyjściowego w sposób opisowy; znalezienie odpowiednika wyra- zowego; opuszczenie związku frazeologicznego w tłumaczeniu^48.
4.1. QUASI-EKWIWALENTY JAKO ADEKWATNE ODPOWIEDNIKI PRZEKŁADOWE ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH Quasi-equiwalenty, z racji podobieństwa struktury i składu kompo- nentów, są często tłumaczone za pomocą pierwszej z wymienionych tech- nik. W wielu przypadkach jest ona wystarczająca, bowiem użycie kore- spondującego związku w translacie realizuje te same funkcje komunika- cyjne, co w tłumaczonym tekście. Użycie bliskiego odpowiednika pozwa- la na zachowanie charakteru stylistycznego jednostki, co ilustrują poniż- sze przykłady:
- pol. przekroczyć Rubikon – ang. cross the Rubikon : Taylor porównał umo- wę do przekroczenia Rubikonu, ale tak naprawdę był to mały krok we właściwym kierunku. → Taylor has portrayed the deal as the cros- sing of the Rubikon, but it was really no more than a small step in the right direction. (IPA 108); - pol. pociąć / podcinać komuś skrzydła – niem. jemandem die Fl ¨ugel besch- neiden : Byli młodzi, wierzyli, że ich zapał dużo może dokonać. Pod- cięto im skrzydła, i teraz nie należy się zbytnio dziwić, że są cyniczni. → Sie waren jung und glaubten, daß ihre Begeisterung viel bewirken k ¨onnte. Man hat ihnen die Fl ¨ugel beschnitten, und jetzt darf man sich nichtallzusehr wundern, daß sie zynisch sind. (IPN 104); - pol. nieść swój krzyż – wł. portare la propria croce : Długo trwało, zanim pogodził się ze swoja chorobą. Nieść swój krzyż – tego nauczył się dopiero po latach. → Ci volle molto tempo perch´e si rassegnasse alla sua malattia. A portare la sua croce impar `o solo dopo anni. (IPW 116).
(^47) E. Łabno-Falęcka, Phraseologie und ¨Ubersetzen , Frankfurt/M 1994, s. 261. (^48) S. Fiedler, op. cit., s. 122–132; K. Hejwowski, Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu , Warszawa 2004, s. 109.
342 JOANNA SZERSZUNOWICZ
Analiza przykładów pochodzących z żywego języka pozwala jednak stwierdzić, że quasi-ekwiwalent może okazać się niewystarczającym od- powiednikiem tłumaczeniowym. Omawiany już wcześniej idiom włoski il segreto di Pulcinella i jego polski quasi-ekwiwalent tajemnica poliszynela wykazują różną frekwencyjność. Włoski idiom łatwiej poddaje się pro- cesom modyfikacyjnym, przy czym należy podkreślić, że niektóre z kre- atywnych modyfikacji tego związku nie nastręczają większych trudności w tłumaczeniu, na przykład:
- wł. Di fatto, l’agente ha rivelato il pi u classico ‘segreto di Pulci- nella’ confermando l’interesse della Juvecaserta per il suo assistito^49 _→_ pol. Faktycznie agent ujawnił najbardziej klasyczny sekret poliszy- nela, potwierdzając zainteresowanie Juvecaserty swoim podopiecz- nym; _-_ wł.E un p o il segreto di Pulcinella se cosı vogliamo chiamarlo^50 → To taki, jak to ująć, trochę sekret poliszynela; - Finalmente svelato il terzo segreto di Pulcinella^51 (dosł. w końcu ujawniono trzeci sekret poliszynela); - Il segreto bancario di Pulcinella degli gnomi arroganti^52 (dosł. bankowy sekret poliszynela aroganckich gnomów). Warto podkreślić, że w przypadku tytułu pochodzącego z Ticino Fi- nanza Il segreto bancario di Pulcinella degli gnomi arroganti (dosł. bankowy sekret poliszynela aroganckich gnomów) połączenie modyfikacji związ- ku frazeologicznego z metaforycznym określeniem bankierów dosłowne tłumaczenie czyni tytuł mało atrakcyjnym ze stylistycznego punktu wi- dzenia.
4.2. QUASI-EKWIWALENTY JAKO NIEADEKWATNE ODPOWIEDNIKI PRZEKŁADOWE ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH
Jednostka frazeologiczna może być poddana zabiegom modyfikują- cym, które odwołują się do wspólnej wiedzy kulturowej użytkowników danego języka. Parafrazowane związki frazeologiczne często wykorzysty-
(^49) www.9online.it/sport. Dostęp: 10.07.2009. (^50) lapose.splinder.com. Dostęp: 10.07.2009. (^51) http://digilander.libero.it/flavionline.vulvia.htm. Dostęp: 10.07.2009. (^52) http://www.ticinofinanza.ch/index.cfm?mode=comunicati&id=585. Dostęp: 10.07.2009.
