Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne człowieka – perspektywa psychologiczna, Publikacje z Psychologia medyczna

Pobierz Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne człowieka – perspektywa psychologiczna i więcej Publikacje w PDF z Psychologia medyczna tylko na Docsity!

202 Hygeia Public Health 2014, 49(2): 202-

Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne

człowieka – perspektywa psychologiczna

Coping with stress as a health behavior – psychological perspectives

Ewa Sygit-Kowalkowska

Katedra Społecznej Psychologii Zdrowia, Rehabilitacji i Zarządzania, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Contemporary psychological theories emphasize the role of environment in human health. They also focus on activities that can protect against disadvantages of stress in a human body and mind in the world of stressful situations. The article presents the aspects of coping with stress as one of human health behaviors that affect health. The aim of the work is to describe the relation between a specific response to stress and keeping psychophysical health. The author described benefits and negative consequences of individual activity in stressful situations. Key words: health behaviors, stress, coping with stress

Współczesne koncepcje psychologiczne człowieka mówią o istotnej roli środowiska dla kształtowania samopoczucia i sposobu funkcjonowania jednostki. W centrum rozważań naukowych znalazło się zagadnienie potencjalnych działań, jakie pozwalają uchronić jednostkę przed niekorzystnym wpływem otoczenia, pełnym stresowych sytuacji. Niniejsza praca koncentruje się wokół zagadnienia radzenia sobie ze stresem, przyjmując za literaturą przedmiotu, że jest to jedno z zachowań zdrowotnych człowieka, które wpływają na psychofizyczne samopoczucie człowieka. Celem pracy jest zaprezentowanie doniesień naukowych z zakresu badań nad zależnościami między sposobami radzenia sobie z trudnościami a dobrostanem psychofizycznym człowieka. Omówione zostały zarówno korzystne efekty dla zdrowia, jak i negatywne konsekwencje indywidualnych wyborów człowieka dokonywanych w obliczu stresu.

Słowa kluczowe: zachowania zdrowotne, stres, radzenie sobie ze stresem

Adres do korespondencji / Address for correspondence Ewa Sygit-Kowalkowska Katedra Społecznej Psychologii Zdrowia, Rehabilitacji i Zarządzania, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego ul. Staffa 1, 85 867 Bydgoszcz tel. 52 3708447, e-mail: [email protected]

© Hygeia Public Health 2014, 49(2): 202-

www.h-ph.pl

Nadesłano: 20.12. Zakwalifikowano do druku: 19.03.

Wstęp

Zachowania człowieka przejawiane w obliczu sytuacji trudnych, oddziałujące na jego stan zdrowia i samopoczucie są obiektem zainteresowań ze strony psychologów. Ludzie odmiennie spostrzegają sytuacje stresowe i tym samym reagują na nie w zindywiduali- zowany sposób [1]. Radzenie sobie ze stresem stanowi nie tylko o potencjalnych możliwościach jednostki w rozwiązywaniu problemów. W znaczącej mierze rozstrzyga o prowadzeniu pro- bądź antyzdrowot- nego stylu życia. Wiele problemów zdrowotnych jest związanych z doświadczaniem przewlekłego stresu. Istotne jest jednak jakie działania i wysiłki podejmuje jednostka w jego obliczu.

Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie i omówienie zagadnienia radzenia sobie ze stresem jako zachowania mającego wpływ na stan zdrowia jed- nostki. Po uwagę wzięty został zarówno zindywiduali-

zowany styl radzenia sobie, jak i strategie przejawiane w obliczu konkretnych trudności. W celu szczegóło- wego omówienia tematu, postanowiono przyjrzeć się poszczególnym formom radzenia sobie z trudnościami w relacji do konsekwencji zdrowotnych. Analiza piś- miennictwa w tym zakresie pozwoli odpowiedzieć na pytanie: w jakim stopniu radzenie sobie ze stresem jest aktywnością człowieka oddziałującą na jego dobrostan psychofizyczny.

Radzenie sobie ze stresem Stres jest czynnikiem, który zakłóca równowagę organizmu i wpływa pośrednio na zdrowie i chorobę jednostki [2, 3]. Definiowany jako obciążenie, presja, napięcie, współcześnie określany jest trojako: jako bodziec, który przeszkadza i odrywa od aktywności, jako reakcja na taki bodziec ze środowiska zewnętrz- nego i jako dynamiczna relacja między człowiekiem

Sygit-Kowalkowska E. Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne człowieka ... 203

i otoczeniem [4]. Pomimo wieloznaczności ujęć, prob- lematyka stresu sprowadza się do prostej zależności: w środowisku zewnętrznym i wewnętrznym człowieka występują pewne czynniki oceniane przez jednostkę jako stresogenne. Mogą powodować znaczące zmiany w funkcjonowaniu człowieka, których wpływ jest modyfikowany przez właściwości człowieka [5, 6]. Przedłużające się sytuacje stresowe mogą potencjalnie powodować stany lękowe, nerwice, zachowania agre- sywne oraz szereg objawów fizjologicznych jak wzrost ciśnienia krwi, zaburzenia rytmu serca czy spadek poziomu wapnia i magnezu. To jednak od predyspo- zycji jednostki zależy, czy stres wpływa korzystnie, mobilizująco ( eustres ) bądź negatywnie, w sposób szkodliwy ( distres ). Zależy to od indywidualnej reakcji na sytuację, dane wydarzenie [7, 8]. Tematyka działań zaradczych podejmowanych w sytuacjach trudnych jest ściśle powiązana z za- gadnieniem stresu [9]. O ile wystąpią mechanizmy radzenia sobie, organizm człowieka nie jest narażony na wyczerpanie i osłabienie. Ma to na celu przywró- cenie zakłóconej równowagi pomiędzy wymogami sytuacyjnymi a własnymi możliwościami sprostania im [10]. Odpowiedź na stres zależy od przyjętych działań zaradczych. K. Claus i J. Bailey (1980) jako indywidu- alne sposoby radzenia sobie opisali piętnaście wzorców zaradczych [11]. Do nich zaliczyli m.in.: ćwiczenia fizyczne, relaksację, masaż, integrację ciała, rozumu i ducha, rozładowywanie konfliktów czy rozwijanie umiejętności komunikowania się z innymi. W niniej- szej pracy skoncentrowano się głównie wokół pojęć związanych z indywidualnymi strategiami radzenia sobie i stylami radzenia sobie jednostek. Te dwa pojęcia to nadrzędne elementy problematyki radzenia sobie ze stresem. Ponadto, stanowią bazę przytoczonych w pracy badań empirycznych. Jest to istotne z punktu widzenia prezentacji ich zdrowotnej roli.

Według definicji R. Lazarusa i S. Folkman (1984) strategie radzenia sobie ze stresem są to stale zmie- niające się poznawcze i behawioralne wysiłki, ma- jące na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jego zasoby [12]. Autorzy wskazują na dwie funkcje takiego wysiłku: by obniżyć przykre napięcie oraz by działać w celu rozwiązania problemu [13]. Kryterium wystąpienia stresu stanowi ocena poznawcza dokonana przez podmiot. Proces poznawczej oceny według R. Lazarusa dokonuje się na dwóch poziomach [14]: a. pierwotnej oceny zagrożenia czyli rozpoznania znaczenia sytuacji dla podmiotu; b. wtórnej oceny zagrożenia tj. oceny stopnia za- grożenia, własnych możliwości i wybór sposobu radzenia sobie.

Radzenie sobie ze stresem jest procesem dyna- micznym i stanowi odpowiedź na określoną sytuację [15]. To, czy podjęta zostanie dana strategia rozstrzy- gają m.in. indywidualne właściwości. Każda jednostka przejawia pewien specyficzny sposób reagowania na sytuacje stresowe, czyli styl radzenia sobie. Z uwagi na fakt, że jest ono uruchamiane po wzbudzeniu emocji, to winno być uważane za integralną część procesów emocjonalnych [16]. Ujmując radzenie sobie z per- spektywy ogólnej dyspozycji jest to względnie stała tendencja wyznaczająca przebieg radzenia sobie ze stresem. N. S. Endler i J. D. A. Parker wymienili na- stępujące style radzenia sobie ze stresem: a. styl skoncentrowany na zadaniu; b. styl skoncentrowany na emocjach; c. styl skoncentrowany na unikaniu [17, 18]. Za kryterium powyższego podziału przyjęto funk- cje działań zaradczych, które w procesie radzenia sobie obejmują ukierunkowanie na rozwiązanie problemu oraz obniżenie wysokiego napięcia [19]. Przejawianie stylu skoncentrowanego na zadaniu to podejmowanie w obliczu stresu wysiłku, by rozwiązać problem. Moż- liwe jest to poprzez zmianę trudnej sytuacji lub przez przekształcenia poznawcze. Jednostka o dominującym stylu emocjonalnym koncentruje się na sobie oraz na własnych reakcjach. Jeżeli strategie, jakie przyjmuje

• pobudzają i podtrzymują emocje pozytywne, to można im przypisać analogiczną funkcję. Z kolei styl unikowy powoduje, że jednostka doświadczająca sytuacji trudnych, stresowych, nie myśli o problemie. Jej działania ukierunkowane są na odwrócenie uwagi od źródła stresu lub poszukiwanie wsparcia społecz- nego [19]. Z zagadnieniem sposobów radzenia sobie ze stresem wiąże się problematyka doboru odpowiednich działań przez jednostkę. Efektywność rozwiązania sytuacji stresowej wynika z dostosowania procesu radzenia sobie do wymagań sytuacyjnych. Dzięki adekwatnej ocenie pierwotnej (odpowiednia kwa- lifikacja okoliczności) oraz ocenie wtórnej (analiza możliwości) możliwy jest dobór określonych strate- gii radzenia sobie [10]. Jak wskazują wyniki badań A. Kuczyńskiej i B. Jandy-Dębek (2002) przejawianie danego sposobu radzenia sobie ze stresem jest ściśle powiązane z kategorialnym odbiorem sytuacji [19]. Zinterpretowanie sytuacji jako bezpiecznej lub jako wyzwania wpływa na podejmowanie zadaniowego sty- lu radzenia. Dla emocjonalnego stylu radzenia sobie, istotne było spostrzeganie sytuacji jako zagrożenia. Kategorialny odbiór sytuacji nie stanowił predykatora dla unikowego stylu radzenia sobie ze stresem.

Zachowania zdrowotne i ich klasyfikacja Funkcjonowanie człowieka w sytuacjach wyzwań i zagrożeń naraża go na straty zdrowotne. Znaczącą

Sygit-Kowalkowska E. Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne człowieka ... 205

f. społecznie akceptowane – nieakceptowane (gdy przykładowo spożywanie alkoholu, zażywanie narkotyków będzie nie do przyjęcia z uwagi na dane społeczeństwo czy grupę społeczną) [27]. Przedstawiona klasyfikacja odnosi się do zacho- wań, które zarówno zaspokajają potrzeby związane ze zdrowiem, jak i wynikają ze status indywidualno

• społecznego jednostki. Koncepcja J. Prochaski i C. DiClemente może posłużyć wyjaśnieniu mo- tywacji do przyswojenia, wygaszenia bądź zmiany zachowań w obszarze zdrowia jednostki. Jednak co istotne – nie uwzględnia rozwoju technologicznego i naukowego dzięki któremu zachowania prozdro- wotne mogą być rozpowszechniane. Przykładowo, w polskich warunkach badania kontrolne piersi
• będące elementem profilaktyki nowotworowej – są w dalszym ciągu aktywnością mało rozpowszechnioną w grupach wykluczonych społecznie. Wyjaśnieniem tego zjawiska mogą być podmiotowe uwarunkowa- nia podejmowania zachowań zdrowotnych. Pośród zmiennych indywidualnych wymienia się m.in.: zmienne demograficzne (np. wykształcenie, dochód) i osobowościowo-temperamentalne (np. przekonania zdrowotne), zmienne życiorysowe, które mają istotny wpływ na aktywność zdrowotną jednostki [27]. Pod- kreślić należy, że procesy kształtowania się zachowań zdrowotnych charakteryzują się heterogenicznością
• są regulowane poprzez liczne zmienne i mechanizmy. Motywacją do działań na płaszczyźnie zdrowia mogą być lepsze relacje społeczne, bezpośrednia gratyfikacja czy wzmacnianie własnej samooceny.

Podsumowując, należy wskazać, że zachowania zdrowotne obejmują szereg aktywności człowieka, zdeterminowanych własnymi przeżyciami i przekona- niami. Klasyfikacja zachowań zdrowotnych może być rozpatrywana zarówno z perspektywy konsekwencji (zachowania pro- i antyzdrowotne) czy właściwości społecznych i psychofizycznych jednostki (koncepcja I. Heszen i H. Sęk). To indywidualne cechy każdego człowieka stanowią o jego motywacji do aktywności zdrowotnej.

Radzenie sobie ze stresem jako zachowanie zdrowotne jednostki

Stan zdrowia jednostki oraz jego kondycja psy- chiczna zależą od charakteru zdarzeń stresowych oraz od wysiłków podejmowanych w celu ich korzystnego przekształcenia [28]. Panowanie nad samym sobą jest fundamentem zdrowia psychicznego [29]. Stąd radzenie sobie ze stresem można wpisać w grupę zachowań, mających wpływ na dobrostan człowieka [21]. S. Folkman, R. S. Lazarus i wsp. (1986) ukazują trzy możliwe drogi wpływu procesu radzenia sobie na zdrowie:

a. radzenie sobie ze stresem może wpływać na reak- cje neurochemiczne (ich częstotliwość, intensyw- ność, czas trwania); b. radzenie sobie ze stresem może wiązać się z po- dejmowaniem zachowań antyzdrowotnych, np. używaniem substancji potencjalnie uzależniają- cych; c. pewne formy radzenia sobie, np. zaprzeczanie, mogą mieć wpływ na niepodejmowanie adapta- cyjnych zachowań zaradczych [30]. Proces zmagania się ze stresem ma swoje odpo- wiedniki fizjologiczne. Interpretacje rzeczywistości dokonywane w ośrodkowym układzie nerwowym przekazywane są do układu limbicznego. Wzrost pobudzenia emocjonalnego to aktywacja wzorców zachowań, wzorców odpowiedzi ze strony układu nerwowego i hormonalnego. Hormony wydzielane pod wpływem stresu silnie oddziałują na komórki od- pornościowe [31, 32]. Stres zmniejsza opór ze strony układu immunologicznego a jeśli jest silny i utrzymuje się stale – może długotrwale obniżyć jego sprawność. Zaoszczędzoną energię z komórek odpornościowych organizm może wykorzystać w potencjalnie zagraża- jącej sytuacji. Behawioralne i neurochemiczne wzor- ce emocji stanowią osiowy proces, który kształtuje nasze zdrowie. Stres może działać na rozwój choroby niedokrwiennej poprzez aktywację układu sympa- tycznego i wzrost poziomu tłuszczu we krwi. Dlatego indywidualna zdolność do radzenia sobie ze stresem może przyczyniać się do zmiany w długoterminowej obecności stanu stresu [33, 34]. Stres psychologiczny moduluje funkcjonowanie układu odpornościowego. Badania interdyscyplinarne pokazują, że przewlekłe doświadczanie stresu działa hamująco na jego funk- cjonowanie [31]. Doświadczanie stresów życiowych odgrywa znacząca rolę w etiologii zaburzeń depre- syjnych. Badania pokazują, że depresja kliniczna jest związana ze zmianami odporności na poziomie komórkowym, wzrostem ilości białych krwinek. Jak wskazali S. Folkman, R. S. Lazarus i wsp. (1986) radzenie sobie ze stresem może wiązać się z podejmowaniem zachowań antyzdrowotnych [30]. Taki sposób radzenia sobie obejmuje m.in. stosowanie środków psychoaktywnych. Używanie substancji odurzających w celu radzenia sobie ze stresem reali- zuje głównie funkcje regulacji stanu emocjonalnego. Efekty ich oddziaływania to redukowanie bądź pobu- dzanie napięcia, wzmaganie poczucia osobistej mocy [10, 28]. Używanie tych substancji zaliczane jest do strategii ucieczkowo-unikowych. Środki odurzające (alkohol, leki uspokajające i przeciwbólowe, narko- tyki) znoszą racjonalny ogląd rzeczywistości. Swoje działanie antystresowe wypełniają poprzez działanie uspokajające, zanik zmęczenia czy otwartość w kon- taktach towarzyskich. W konsekwencji zasoby radze-

206 Hygeia Public Health 2014, 49(2): 202-

nia sobie ulegają zubożeniu, trwałemu zablokowaniu. Zanika osobista gotowość do angażowania się w inne sposoby zaradcze. Stąd przyjęte zostało określenie autodestruktywnych strategii radzenia sobie. Analo- gicznie oceniane jest uprawianie gier hazardowych, kompulsywne objadanie się, długotrwałe oglądanie telewizji [13, 28].

Twórcy koncepcji S. Folkman i R. S. Lazarus (1986) uznali aktywne rozwiązywanie problemów jako te o charakterze prozdrowotnym [30]. Stwarzają one możliwość doświadczania emocji pozytywnych, przy jednoczesnej koncentracji nad przebiegiem stre- sowej sytuacji. Zaprzeczanie stanowi z kolei ucieczkę od stresora. Powoduje odsunięcie od siebie nieprzy- jemnych myśli, doznań.

Jak pisze G. Chojnacka-Szawłowska (2009) indy- widualne zdolności do radzenia sobie mogą przyczyniać się do podwyższania bądź ograniczania obecności stanu stresu. Możliwość unikania doświadczania przykrych napięć zapoczątkowuje i podtrzymuje nieprawidłowe zachowania żywieniowe [33]. Jak podaje K.B. Mathe- ny i wsp. (1986) dzięki przejadaniu się, możliwa jest ucieczka od uczucia złości, zmartwienia czy samotno- ści [18]. To, jakie człowiek spożywa pokarmy i jak to robi jest ściśle powiązane z jego emocjami. Nadmierne spożywanie żywności, w szczególności tłuszczu, cukru i alkoholu może być spowodowane nieumiejętnością radzenia sobie ze stresem. Nadmierne jedzenie jest formą zmagania się z kłopotami. Zwiększona potrzeba jedzenia jest bowiem wynikiem przeżywanych nega- tywnych emocji i pozwala na odwracanie od nich uwagi [35]. Nadmierne jedzenie może być formą zwrócenia na siebie uwagi, usprawiedliwieniem doznawanych porażek. Czynniki psychologiczne w określonych przypadkach są powodem wystąpienia nadwagi a sama otyłość stwarza osobom chorym problemy emocjo- nalne. Wzmożone łaknienie i wtórna nadwaga może być reakcją psychiczną na ostrą sytuację stresową. Nieprawidłowe nawyki żywieniowe mają u swojego podłoża braki w odpowiednim radzeniu sobie ze stresem. Badania A. Brytek-Matery (2009) wykazały, że pacjentki z jadłowstrętem psychicznym rzadziej niż zdrowe kobiety podejmują działania polegające na pokonywaniu danego zdarzenia oraz pozytywnie przewartościowują własną sytuację [36]. Natomiast częściej zaprzeczają, że dana sytuacja miała miejsce. Z kolei kobiety z bulimią częściej zaprzestają działań w celu pokonania źródła stresu oraz piją alkohol lub zażywają inne środki. Oznacza to stosowanie przez nie strategii skoncentrowanych na emocjach. Etiologia zaburzeń odżywiania typu anoreksja wskazuje również na czynniki chorobotwórcze związane z relacjami rodzinnymi. Badania na rodzinach, w których któryś z członków był dotknięty anoreksją, przeprowadziła H. Bruch (1987). Wyniki wskazują, że osoby chore

nie były zachęcane do samodzielnej ekspresji swoich przeżyć ani do podejmowania działań według własnych potrzeb [37]. C. S. Carver i wsp. (1989), analizując poszcze- gólne typy radzenia sobie, uwzględnili perspektywę konsekwencji zdrowotnych, jakie niosą ze sobą indywidualne reakcje stresowe jednostki [38]. Jak podkreślają twórcy tej koncepcji, styl radzenia sobie jest cechą charakterystyczną danego człowieka. Re- akcje skoncentrowane na problemie są oceniane jako zdrowe i najbardziej przystosowawcze (przykładowo: planowanie, aktywne radzenie sobie, poszukiwanie wsparcia). Przelewanie złości, frustracji na otoczenie, nieakceptowanie rzeczywistości to potencjalnie de- strukcyjne reakcje [39-41]. Potwierdzają to J. Strelau i wsp., uzasadniając, że redukowanie stanu stresu, w odróżnieniu od koncentracji na emocjach, jest pro- cesem gospodarowania zasobami [42]. Na potwier- dzenie powyższych koncepcji należy przytoczyć prace autorstwa S. Moos i A. Schaeffer (1993). Wyróżnione zostały konstruktywne i niekonstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem [28]. Badania S. Moos i A. Schaefer pokazały, że osoby stosujące strategie unikowe uzyskują gorsze rezultaty adaptacyjne niż osoby wykorzystujące częściej strategie zawiązane z rozwiązywaniem problemów. Prozdrowotny cha- rakter przypisano również strategii pozytywnego przewartościowania. Badania autorstwa C.M. Ald- win i T.A. Revenson (1987) wykazały ponadto, że aktywne (instrumentalne) i planowe rozwiązywanie problemów chroni przez nasileniem symptomów psychologicznych (depresyjnych, lękowych), nawet w obliczu sytuacji wysoko stresowych [29]. Skrócenie czasu doświadczania stresu jest jednym z ważniejszych aspektów stosowania tych strategii. Z kolei częste stosowanie strategii ucieczkowych to wyjściowo gorszy stan zdrowia psychicznego. Korzystanie z tego typu nieefektywnych strategii radzenia sobie może skut- kować narastaniem psychologicznego dystresu. Według I. Heszen-Niejodek (1997) nie dowie- dziono jednoznacznej zdrowotnej przewagi któregoś ze stylów radzenia sobie. Należy brać pod uwagę kontekst sytuacyjny, jak i kryterium ze względu na które ocenia- na jest efektywność działań jednostki [43]. Korzyści ze strategii radzenia sobie mogą być mierzone wyłącznie jego skutkami. Doświadczanie sytuacji przewlekłego stresu (np. w związku z chorobą), na którą posiada się ograniczony wpływ, aktywuje określone style radzenia sobie. Strategia unikowa może być częściej stosowa- na. O ile jednak początkowo może być ona bardziej przystosowawcza, to przy dłuższym oddziaływaniu stresora staje się nieskuteczna [44]. Stąd konieczność elastycznego podejścia do radzenia sobie z trudnościa- mi. Badania wskazują, że ocena sytuacji jako możliwej do zmiany częściej skłania ku strategiom skoncentro-

208 Hygeia Public Health 2014, 49(2): 202-

26. Woynarowska B. Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodyczne. [w:] Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Woynarowska B (red). PWN, Warszawa 2007: 21-25.
27. Prochaska JO, Di Clemente CC. Stages and processes of self- change of smoking: Toward an integrative model of change. J Consult Clin Psychol 1983, 51: 390-395.
28. Makowska H, Poprawa R. Radzenie sobie ze stresem w procesie budowania zdrowia. [w:] Dolińska-Zygmunt G (red). Podstawy psychologii zdrowia. UW, Wrocław 2001: 71-102.
29. Persaud R. Pozostać przy zdrowych zmysłach. Jacek Santorski & Co, Warszawa 1998.
30. Folkman S, Lazarus RS, et al. Dynamics of a stressful encounter: Cognitive appraisal, coping, and encounter outcomes. J Personal Soc Psychol 1986, 50(5): 992-1003.
31. Olff M. Stress, depression and immunity: the role of defense and coping styles. Psychiatry Res 1999, 85: 7-15.
32. Goleman D. Working with emotional intelligence. Bantam Books, New York 1998.
33. Chojnacka-Szawłowska G. Zmęczenie a zdrowie i choroba. Perspektywa psychologiczna. Impuls, Kraków 2009.
34. Frijda NH. The emotions. Cambridge University Press, Cambridge 1986.
35. Pietrzykowska E, Wierusz-Wysocka B. Psychologiczne aspekty nadwagi, otyłości i odchudzania się. Pol Merk Lek 2008, 143: 472-476.
36. Brytek-Matera A. Konfrontacja ze stresem u kobiet z nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi. Endokrynol Otyłość Zaburz Przem Materii, 2009, 5(4): 213 - 219.
37. Bruch H. The changing picture of an illness anorexia nervosa in attachment and the therapeutic process. Int Univ Press, Madison 1987.
38. Hobfoll SE. Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. GWP, Gdańsk 2006.
39. Colbert D. Deadly Emotions: Understand the Mind – Body

• Spirit Connection That Can Heal Or Destroy You. Thomas Nelson, Nashville 2003.

40. Salmon P. Psychologia w medycynie. Wspomaga współpracę z pacjentem i proces leczenia. GWP, Gdańsk 2002.
41. Bradley JR, Cartwright S. Social Support, Job Stress, Health, and Job Satisfaction Among Nurses in the United Kingdom. Int J Stress Manag 2002, 9(3): 163-182.
42. Strelau J, Zawadzki B, Oniszczenko W, Sobolewski A, Pawłowski P [w:] Osobowość a ekstremalny stres. Strelau J (red). GWP, Gdańsk 2004: 48-64.
43. Heszen-Niejodek I. Psychologia zdrowia jako dziedzina badań i zastosowań praktycznych. [w:] Psychologia zdrowia. Heszen- Niejodek I, Sęk H (red). PWN, Warszawa 1997: 23.
44. Ledwoń M, Wróbel M. Regulacja nastroju oraz radzenie sobie ze stresem wśród metek dzieci chorych na chorobę nowotworową. Psychoonkol 2006, 10(2): 41-50.
45. Dolińska-Zygmunt G. Behawioralne wyznaczniki zdrowia. [w:] Podstawy psychologii zdrowia. Dolińska-Zygmunt G (red). UW, Wrocław 2001: 33-70.
46. Barton C, Clarke D, Sulaiman N, et al. Coping as a mediator of psychosocial impediments to optimal management and control of asthma. Respir Med 2003, 97: 747-761.