Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Przyczyny reformacji w Polsce były podobne jak i w całej ówczesnej Europie ... Trudno orzec, co w naukach Kalwina ... polskiego kalwinizmu, wskutek czego od.
Typologia: Streszczenia
1 / 27
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
Wprowadzenie Przeczytaj Mapa interaktywna Film + Sprawdź się Dla nauczyciela
Bibliografia:
Cytat za: Wiek XVI-XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, PWN, Warszawa 1997, s. 141. Źródło: Sz. Budny, O urzędzie miecza używającym. Cytat za: Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków. Antologia, oprac. M. Knidel, W. Malinowski, J. Wi lin, Warszawa 1987, s. 57.
Cytat za: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. I, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980, s. 235-236.
Twoje cele
Scharakteryzujesz główne nurty reformacji, które znalazły swoich wyznawców w państwie polsko‐litewskim. Wyjaśnisz, kim byli bracia polscy. Wymienisz najważniejsze ośrodki wyznań reformowanych na ziemiach Rzeczypospolitej.
Przeczytaj
Pojawienie się w Polsce druków luterańskich spowodowało reakcję króla Zygmunta Starego, który w dekretach, wydawanych od 1520 r. (m.in. w edykcie toruńskim), groził za ich rozpowszechnianie banicją, czyli wygnaniem, konfiskatą dóbr, a nawet spaleniem na stosie. Ponieważ jednak przepisów tych nie egzekwowano, nowe prądy religijne rozpowszechniały się bez przeszkód.
Portret Zygmunta Starego autorstwa Andrzeja Mastera z 1546 roku. Zygmunt I Stary (1467 – 1548), wielki książę litewski i król Polski, objął tron po śmierci swego brata Aleksandra Jagiellończyka. Dwukrotnie żonaty - z Barbarą Zápolyą, a po jej śmierci z Boną z rodu Sforzów. Był przeciwny szerzącemu się w Gdańsku i innych miastach Prus Królewskich luteranizmowi. W 1520 r. wydał edykt toruński, pierwszy w historii Polski edykt skierowany przeciwko innowiercom, w którym zakazał przywozić, sprzedawać lub czytać książki Marcina Lutra. W 1523 r. wydał kolejny dekret, który zakazywał tego pod groźbą kary śmierci. Źródło: Andreas Jungholz, ok.1546 r., olej na płótnie, Zamek na Wawelu, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Przeciwko stosowaniu drastycznych kar protestowała szlachta, i to nie tylko ta opowiadająca się po stronie reformacji. Obawiano się bowiem, że sankcje wobec dysydentów mogą stać się zagrożeniem porządku politycznego i doprowadzić do wybuchu wojny religijnej.
W 1543 r. sejm częściowo uchylił rozporządzenia Zygmunta Starego, a podczas sejmu w 1552 r. jego następca, Zygmunt August, publicznie oświadczył, że są one sprzeczne z polskimi prawami.
Luteranizm
Luteranizm napływał do Polski przede wszystkim przez Śląsk i Prusy Książęce. W tych ostatnich powstał w 1544 r. uniwersytet w Królewcu, w którym studiowała także młodzież z Polski i miała tam styczność ze środowiskiem reformacyjnym.
Uniwersytet w Królewcu, istniejący w latach 1544-1945, jedyny uniwersytet w Księstwie Pruskim i jeden z najważniejszych w I Rzeczypospolitej. Od 1542 r. w Królewcu działała szkoła partykularna, która miała przygotowywać uczniów do studiów uniwersyteckich. Dwa lata później dzięki staraniom Albrechta Hohenzollerna oraz przywilejom nadanym przez Zygmunta Augusta szkołę przekształcono w uniwersytet. Zadaniem uczelni było przede wszystkim kształcenie kadry urzędniczej księstwa i Rzeczpospolitej oraz szerzenie kultury humanistycznej. Z uczelnią związany był m.in. słynny oświeceniowy filozof Immanuel Kant, który ukończył studia w 1746 r., a potem przeszedł tu wszystkie szczeble kariery uniwersyteckiej. Jaki styl architektoniczny obecnie reprezentuje budynek? Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Luteranizm w Polsce zdobył popularność głównie wśród niemieckich mieszkańców miast. W Wielkopolsce około 20% luterańskich zborów było pod zarządem Polaków, reszta pozostawała pod zarządem niemieckim. Wśród szlachty zyskał on pewne wpływy jedynie w Prusach Królewskich, wśród chłopów natomiast – na Śląsku Cieszyńskim, znajdującym się wówczas pod władzą dynastii Habsburgów jako część państwa czeskiego.
Kalwinizm
Począwszy od lat 30. XVI w., ulegając wzorcom płynącym z Krakowa, szlachta małopolska usuwała ze swych dóbr księży katolickich i przekazywała parafie w ręce
zwolenników reformacji. W środowisku szlacheckim stopniowo przewagę pod względem popularności zyskiwały nauki Jana Kalwina. Ważnym ośrodkiem kalwinizmu stał się Pińczów ze słynną drukarnią i jednym z pierwszych polskich gimnazjów humanistycznych. Na Litwie kalwini zyskali potężnych protektorów w osobach książąt Radziwiłłów, wyznawcą nauk reformatora z Genewy był bowiem Mikołaj Radziwiłł zwany Czarnym, protoplasta jednej z linii rodu. Idąc ich wzorem, na wyznanie kalwińskie przechodzili liczni dotąd prawosławni przedstawiciele litewskiego bojarstwa. Największy zasięg kalwinizmu wśród polskiej elity obserwujemy w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta, czyli na przełomie lat 60. i 70. XVI w., gdy przyznawała się doń ponad połowa senatorów i posłów. Trudno orzec, co w naukach Kalwina przyciągało Polaków, gdyż w Rzeczypospolitej nie przyjęły się ani doktryna predestynacji, ani kalwińskie nakazy dyscypliny. Najprawdopodobniej decydującą rolę odgrywała niechęć do katolicyzmu oraz demokratyczna struktura reformacyjnych zborów, dopuszczająca do głosu świeckich.
Mikołaj Radziwiłł zwany Czarnym (1515 -1565), marszałek wielki litewski, kanclerz wielki litewski, wojewoda wileński, twórca potęgi rodu Radziwiłłów. Popierał i propagował reformację, wprowadził na Litwę kalwinizm, a pod koniec życia zainteresował się braćmi polskimi. Źródło: Wikipedia.org, domena publiczna.
stanowił położony na Kielecczyźnie Raków, gdzie mieli oni swą drukarnię i gimnazjum, zwane Akademią Rakowską. Jednak w 1638 r., po tym, jak jej uczniowie zniszczyli przydrożny krzyż, decyzją sejmu Akademię zlikwidowano. W czasie potopu opowiadający się po stronie szwedzkiej arianie stali się ofiarami ataków chłopskich powstańców, a w 1658 r. sejm uchwalił ich wygnanie z Rzeczypospolitej. Część braci polskich udała się na emigrację, część – jak np. poeta Wacław Potocki – zdecydowała się na powrót do katolicyzmu.
Ciekawostka
Drewniane miecze
Do prekursorów polskiego arianizmu należał Piotr z Goniądza, który jako jeden z pierwszych w Rzeczypospolitej, już w połowie XVI w., otwarcie odrzucał dogmat Trójcy Świętej. Nie mniej szokujące dla współczesnych mu było to, że nosił on u boku drewniany miecz, manifestując w ten sposób odrzucenie wszelkiej przemocy. W jednym ze swych niezachowanych dzieł Piotr z Goniądza potępiał używanie broni (nawet w obronie własnej), posiadanie majątku (bo za tym szedł obowiązek służby w pospolitym ruszeniu) i sprawowanie urzędów (bo wymagało to niekiedy stosowania przemocy).
Tezy te wywarły wielkie wrażenie na niektórych ludziach jego czasów. Jan Niemojewski zrezygnował z urzędu sędziego, sprzedał swój majątek, a pieniądze rozdał biednym, a Samuel Przypkowski nadał wolność osobistą swoim chłopom, którzy zresztą zaraz z jego dóbr uciekli. Jednak dla większości braci polskich
Faust Socyn. 1539- 1604) pochodzący z Włoch reformator religijny, pisarz i poeta, twórca socynianizmu i doktryny religijnej braci polskich. W 1579 r. osiedlił się na stałe w Polsce. Poglądy Socyna przyczyniły się narodzin racjonalizmu i koncepcji państwa demokratycznego w Europie Zachodniej i Środkowej. Źródło: Lambert Visscher - Rijksmuseum, Wikimedia Commons, domena publiczna.
zachowania te były dziwactwem i wywołały zażarte spory w środowisku ariańskim. Większość antytrynitarzy wywiązywała się sumiennie z obowiązku udziału w pospolitym ruszeniu, niektórzy zaciągali się do armii i wyróżnili się w walce, a wielu współwyznawców – w każdym razie stanu szlacheckiego – posiadało poddanych i znaczne nierzadko majątki. Ich postawy bronił Szymon Budny, twierdząc, że władza oraz dzierżony przez nią miecz są dane przez Boga i należy z nich korzystać, choć z zachowaniem umiaru. Poparł go Faust Socyn, który zezwalał na obronę konieczną i nie zakazywał służby w wojsku, byle unikać rozlewu krwi. Znaczna popularność arianizmu, także wśród szlachty, oraz konieczność zawarcia kompromisu z rzeczywistością społeczną przyczyniły się do stępienia radykalnych idei.
Bracia czescy
W połowie XVI w. do Wielkopolski przybyli bracia czescy, zwolennicy jednego z odłamów husytyzmu, wygnani właśnie z Czech i Moraw. Słynący jako doskonali rzemieślnicy, zostali osadzeni przez Rafała Leszczyńskiego w należącym do niego Lesznie, które stało się głównym ośrodkiem Jednoty Braci Czeskich. Sam protektor przeszedł pod wpływem przybyszów na ich wiarę, a w jego ślady poszli przedstawiciele innych rodów wielkopolskich, np. Górkowie i Ostrorogowie. Na początku XVII w., gdy liczba braci czeskich zaczęła się zmniejszać, z Czech napłynęła kolejna fala imigrantów. Był wśród nich wybitny pedagog Jan Ámos Komenský, który został rektorem leszczyńskiego gimnazjum. W czasie potopu bracia czescy opowiedzieli się po stronie szwedzkiej, a Komenský namawiał nawet szwedzkiego króla Karola Gustawa do
Samuel Przypkowski. Źródło: Janusz Podoski, lata 60. XX wieku, olej na płótnie, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Jan Ámos Komenský, senior braci czeskich (1592 - 1670), czeski pedagog, filozof, reformator i myśliciel protestancki, senior generalny braci czeskich w latach 1648–1670. W 1627 r. na skutek prześladowań religijnych opuścił Czechy i schronił się w Lesznie u Rafała Leszczyńskiego. Tutaj wydał
kalwinizmu. Na Litwie ich liczba przewyższała liczbę parafii katolickich. Drugim regionem z silnymi wpływami reformacji była Małopolska, gdzie obok dominujących zborów kalwińskich funkcjonowało także wiele – choć niezbyt licznych – społeczności ariańskich. W Wielkopolsce liczba zborów luterańskich nieco przewyższała liczbę wspólnot braci czeskich. W Prusach Królewskich w posiadaniu katolików znajdowała się połowa parafii, a druga połowa należała do luteran. Jedyną prowincją Rzeczypospolitej, w której reformacja nie zdobyła popularności, było zdominowane przez drobną szlachtę Mazowsze.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DWDrkoHMX
Film na temat reformacji w Rzeczypospolitej.
anabaptysta
członek protestanckiej grupy wyznaniowej powstałej w Niemczech w XVI wieku
anabaptyzm
(gr. anabaptizein na nowo chrzcić) wspólna nazwa radykalnych protestanckich grup wyznaniowych, odrzucających chrzest dzieci i praktykujących chrzest dorosłych; ruch narodził się w Szwajcarii w 1525 r.; kult anabaptystów cechowały prostota, brak hierarchii, pacyfizm
desydenci
(od łac. dissidere – siedzieć po przeciwnej stronie, nie zgadzać się) – zbiorcze określenie chrześcijan wszelkich wyznań innowierczych (w Polsce – protestantów), od XVI w. do uchwalenia Konstytucji 3 maja 1791 r. używane także w oficjalnych dokumentach.
husytyzm
ruch religijno‐społeczny; nauka głoszona w Czechach w XV w. przez Jana Husa
predestynacja
(łac. praedestinatio - przeznaczenie) doktryna teologiczna wyrażająca pogląd, że Bóg zaplanował wszystkie wydarzenia, włącznie z ostatecznym zbawieniem lub potępieniem duszy
zbór
protestancka świątynia oraz lokalna gmina, odpowiednik katolickiej parafii.
luteranizm, kalwinizm, bracia polscy, menonici, bracia czescy, reformacja, nowożytność, ostatni Jagiellonowie, państwo polsko‐litewskie, Rzeczypospolita Obojga Narodów
T. Wojak, Szkice z dziejów reformacji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1977.
J. Tazbir, Reformacja w Polsce, Warszawa 1993.
H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.
T. Szulc, Historiograficzny bilans polityki ostatniego z Jagiellonów, Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 2, 1995.
Film + Sprawdź się
Polecenie 1
Zapoznaj się z filmami i wykonaj dołączone do nich polecenia.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOJcZA5V
Film na temat reformacji religijnej w Rzeczypospolitej.
Polecenie 2
Wyjaśnij, wśród jakich grup społecznych w Rzeczypospolitej ruchy reformowane znalazły swoich wyznawców. Dlaczego tak się stało?
Twoja odpowiedź
Polecenie 3
Wyjaśnij, jakie argumenty polityczne głoszone przez kalwinizm mogły być bliskie polskiej szlachcie. Uzasadnij swoją odpowiedź.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DOJcZA5V
Film opowiadający o reformacji religijnej w Rzeczypospolitej.
Polecenie 4
Przeanalizuj i wyjaśnij, dlaczego poglądy braci polskich (antytrynitarzy) nie były zbyt popularne zarówno wśród katolików, jak i przedstawicieli innych wyznań protestanckich. Które z ich poglądów twoim zdaniem mogły być w ówczesnej Rzeczypospolitej trudne do przyjęcia?
Twoja odpowiedź
Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 1
Przeanalizuj poniższe źródła i wykonaj polecenia.
Tekst źródłowy
Mapa
Cytat za: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. I, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1980, s. 235-236.
Religie w I Rzeczypospolitej w 1573 roku. Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o. na podstawie Hoodinski, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ilustracja
Źródło: Loraine, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
