Pobierz Reformy Józefa II (1780–1790) a rządy prawa i więcej Prezentacje w PDF z Historia tylko na Docsity!
M a ł g o r z a t a M o r a s (Kraków)
Reformy Józefa II (1780-1790) a rządy prawa
Reforms of Josef II (1780-1790) and the rule of law
Die Reformen von Josef II. (1780-1790) und die Rechtsstaatlichkeit
Wprowadzenie. 2. Reformy sądowo-administracyjne i społeczne. 3. Reformy w dziedzinie prawa. 4. Zakoń czenie.
Na wstępie należy przypom nieć, że proces polegający na przeprowadzeniu reform gospodarczych, politycznych, społecznych i kulturowych w m onarchii habsburskiej począwszy od drugiej połow y X V III wieku zwany był józefini- zm em 1 lub też R efo rm a b so lu tism u s1. Proces ten prowadził do m odernizacji państwa, a jego oddziaływanie sięgało aż X IX wieku. Reform y przeprowadzane przez cesarza Józefa II w m onarchii habsburskiej m iały w wielu przypadkach charakter niezwykle postępowy. Próba odpowiedzi na pytanie, na ile reform y Józefa II były przejawem tw orzenia w Austrii podstaw rządów prawa i państwa prawa je s t szczególnie interesująca. „Przez państwo prawa w znaczeniu for m alnym rozum ie się państwo, którego ustrój opiera się na spisanej konstytucji zawierającej trójpodział władz, niezależność sądownictwa, związanie adm i n istracji prawem oraz katalog praw i w olności obywatelskich. Innym i słowy, na państwo prawa w ujęciu form alnym składa się system procedur i instytucji zabezpieczających praworządne działanie adm inistracji, ale także gwarantu jących dochodzenie przez obywateli praw podm iotow ych”. Z kolei państwo
1 Terminy józefinizm (der Josephinismus) oraz józefiński (josephinisch ) w sensie ideologicznym powstały ponad 40 lat po śmierci Józefa II. Szerzej na ten temat zob. artykuł D. Bealesa, Joseph II. und der Josephinismus, [w:] Der aufgeklaerter Absolutismus im europaeischen Vergleich, Wien- Koeln-Weimar 1001, s. 37 i n. 1Szerzej na temat podsumowania tego okresu w Austrii i zaznaczenia rangi reform przeprow adzonych przez Marię Teresę zob.: S. Salmonowicz, Czy istniał oświecony absolutyzm w Europie XVIIIwieku?, „Studia z Historii Ustroju i Prawa”, Poznań 1001, s. 341.
132 M a łg o r z a t a M o r a s
prawa w znaczeniu m aterialnym „kieruje sw oją uwagę na treści, jakie niesie za sobą prawo”3. W reform ach Józefa II m ożna odnaleźć wiele elem entów sta now iących pierwszy krok w stronę praw orządności. W ybrane reform y zostaną przedstaw ione w niniejszym opracowaniu. Reformy zapoczątkowane zostały przez matkę Józefa II - M arię Teresę (1 7 4 0 - -1 7 8 0 ) 4. M iały one na celu skonsolidowanie państwa i stworzenie silnej i jed nolitej m onarchii absolutnej poprzez likwidację różnic pom iędzy poszczególny mi krajami wchodzącym i w skład m onarchii habsburskiej5. Nabrały tempa, gdy w spółregentem został Józef II (1765 r.). Zapatrywania Józefa II ukierunkowane na zmiany w państwie, w porównaniu z konserwatywnym światopoglądem M a rii Teresy, były niezwykle radykalne. Cesarzowa podchodziła sceptycznie do n o wych, oświeceniowych koncepcji, ponieważ w dużej m ierze podważały jej poglą dy ukształtowane w ciągu całego życia. Za jej panowania niemożliwe były postę powe reform y dotyczące statusu chłopstwa i tolerancji religijnej. W trakcie swych rządów M aria Teresa wierna była bowiem maksymie fo r t it e r in re - su av iter in m o d o. Nawet kwestia zniesienia tortur została przez nią przekazana do uznania syna6. Cesarzowa różniła się od swego syna także pod względem określenia źró dła władzy, za które uważała Bożą łaskę (G ottes G n aden ). W ola Boża, zrządzenie Boże, były nie tylko podstawą i uzasadnieniem władzy, lecz również dyrektywą i m iarą dla działań podejmowanych przy jej sprawowaniu, czyli wszystkie czyn ności podejm owane przez władcę musiały m ieć za cel ogólne dobro i szczęście poddanych. W taki sposób M aria Teresa połączyła religijno-teokratyczne uza sadnienie jej nieograniczonej władzy z koncepcją dobra wspólnego7. Józef II m iał odm ienny stosunek do reform oraz do państwa. W przeciw ień stwie do M arii Teresy, był otw arty na nowe koncepcje. Jego zdaniem, państwo było wynikiem zawarcia umowy społecznej, a m onarcha pierwszym sługą pań stwa. W edług niego szczególna pozycja m onarchy nie była uzasadniona Boską wolą, lecz wyłącznie służbą w interesie państwa i poddanych8. Uznaw ał m onar
3 A. Dziadzio, Koncepcja państwa prawa w XIX wieku - idea i rzeczywistość, „Czasopismo Prawno- -Historyczne” 2005, t. 57, z. 1, s. 177, 178. 4 Szerzej na temat zakwalifikowania Marii Teresy i Józefa II do grona władców oświeconego ab solutyzmu zob.: S. Salmonowicz, Czy istniał..., s. 333-346. 5 H. Reinalter, Der Josephinismus als Variante des Aufgeklaerten Absolutismus und seine Reform komplexe, s. 9 i 10, [w:] Josephinismus als Aufgeklaerter Absolutismus, Wien-Koeln-Weimar
6 W. Ogris, Zwischen Absolutismus und Rechtsstaat, [w:] Elemente europaeischer Rechtskultur, Wien 1003, s. 59, 60. 7 W. Ogris, Recht und Staat bei Maria Theresi, [w:] Elemente europaeischer Rechtskultur..., s. 115-116. 8 R. Pranzel, Das Verhaeltnis von Staat und Kirche/Religion in tereshianisch-josephinischen Zeit alter, s. 17, 18, [w:] Josephinismus als Aufgeklaerter Absolutismus, Wien-Koeln-Weimar 1008.
134 M a łg o r z a t a M o r a s
obsadzone osobam i należycie wykształconymi i odpowiednio wynagradzanymi. Powszechne sądy kryminalne były jednolite dla wszystkich poddanych, niezależ nie od ich przynależności stanowej. Sądami drugiej instancji były sądy apelacyj ne, którym poza funkcjam i orzeczniczym i przypisano także inne zadania. Spra wowały nadzór nad sądami niższej instancji, przeprowadzały egzaminy sędziow skie oraz adwokackie, wystawiały dekrety kwalifikacyjne dla osób ubiegających się o stanowiska w m agistratach oraz innych władzach (O brigkeiten )12. Komisja odpowiedzialna za reform ę uznała, że przy tworzeniu nowej struktury sądowej pod rozwagę będzie brana liczba prowadzonych przez sądy postępowań. Należy także zaznaczyć, że istniejące sądy kryminalne nie były nadmiernie obciążone sprawami kryminalnymi. Dla przykładu w Dolnej Austrii w 1783 r. 260 sądów było odpowiedzialnych za 250 przestępstw kryminalnych rocznie. Patent doty czący reorganizacji sądów został ogłoszony 20 sierpnia 1787 r. i obowiązywał w krajach austriacko-czeskich oraz w G alicji13. Reform y organizacji sądownictwa, m im o że niezupełne, zasługują na pozy tywną ocenę. Z założenia m iały doprowadzić do uproszczenia oraz ujedno licenia aparatu w ym iaru sprawiedliwości, wprowadzenia w pewnym zakresie pow szechnego, profesjonalnego, państwowego sądownictwa, a także w zm oc nienia zasady rów ności w obec prawa, co szczególnie dotyczyło spraw karnych. N iestety z uwagi na koszty proces reform atorski następow ał bardzo powoli na w et w sam ej A ustrii14. Józef II pragnął zreform ow ać stosunki społeczne w duchu w olności, rów ności oraz szczęścia poddanych. Takie zam iary Józefa II zostały uwypuklone w dziedzinie stosunków feudalnych. Za jego panowania znacznie ograniczono pozycję feudałów. Posiadacze ziem scy władali posiadłościam i w im ieniu oraz na zlecenie państwa. Państwo m ogło ingerow ać w sprawy mieszkańców, kształ tow ać je lub nadzorow ać. Dla przykładu, w rękach feudałów nadal pozosta wały kom petencje jurysdykcyjne, jednakże panowie feudalni m ogli wykony w ać funkcje sądownicze tylko wtedy, gdy posiadali odpowiednie kwalifikacje. W przeciwnym razie m usieli zatrudnić sędziego (prawnika) uznanego przez sąd apelacyjny za kom petentnego. Józef II kształtow ał stosunki pom iędzy panem a chłopem , ograniczając obowiązki spoczyw ające na ch łopach15. Już na początku jego sam odzielnych rządów, 1 listopada 1781 r. w szedł w życie patent dla Czech, M oraw i Śląska
12 Ibidem. 1 3 W Galicji utworzono 19 sądów m.in. w Zamościu, Przemyślu, Sanoku, Krośnie, Rzeszowie, Myślenicach, Tanowie, Wiśniczu i Myślenicach (G. Ammerer, DasEnde..., s. 340, 341, 345, 350, 353). 14 Ibidem, s. 355. 1 5 Pozycja chłopów ulegała poprawie etapami już za rządów Marii Teresy. Za: S. Salmonowicz, Czy istniał..., s. 341.
R e f o r m y J ó z e f a II ( 1 7 8 0 - 1 7 9 0 ) a r z ą d y p r a w a^135
usuwający poddaństwo osobiste chłopów (L eibeig en sch aft). Zakazano podwyż szania danin i robocizny ponad ustalony wymiar, a w ięc nadm iernej eksploata cji chłopstw a. C hłopi otrzym ali w olność zawierania m ałżeństw oraz swobodę w yboru zawodu. Przestali być także „przywiązani” do ziemi, m ieli prawo do przem ieszczania się. M o c obow iązująca patentu była rozszerzana na pozostałe kraje m onarchii16. W skutek tych reform pozycja prawna chłopstw a, a szcze gólnie zdolność do czynności prawnych, uległa poprawie. Dążąc do ograni czenia władztwa panów nad chłopam i, cesarz wydał 1 w rześnia 1781 r. dwa patenty: patent karny (U n tertan sstrafp aten t) oraz patent o skargach podda nych (U n terta n sb esch w erd ep a ten t). Regulowały one sprawy sporne pom iędzy chłopam i a panam i. Tok prawnych instancji rozpoczynał się w urzędzie okręgu (K reisam t), kontynuowały je instancje ziemskie (L ä n d erin sta n z en ), a kończono sprawę w najwyższej instancji, jaką była kancelaria królewska (H o fta n z lei). Do doradzania chłopom w sprawach z zakresu prawa cywilnego zostali pow ołani adwokaci (U n terta n sa d v o ca ten ). Kary aresztu wynoszące w ięcej niż osiem dni, a także wyrugowania, wymagały zgody urzędu okręgu (K reisam t). Zakazana zostały chłosta oraz kary pieniężne nakładane przez panów 17. Powiązane z reform ą sądownictwa, a także z reform am i społecznym i (sto sunki: pan feu dalny-chłop) było ustanow ienie jednolitej organizacji adm ini stracji lokalnej18. Na niższym szczeblu w ystępow ał urząd okręgu (K reisam t). Na jego czele stał starosta zajm ujący się sprawami adm inistracyjnym i, bezpie czeństwa, podatkowymi, wojskowymi i szkolnictw em. K ontrolow ał stosunki między panem a chłopem. M iał nadzór nad handlem i przem ysłem oraz m ia stam i i dom iniam i. Starosta sprawował funkcje związane z rekrutacją do w oj ska osób ze stanu chłopskiego oraz piastow ał pieczę nad chłopam i. Ta ostatnia funkcja przejawiała się m .in. w obowiązku składania sprawozdań z jakiejkol wiek ingerencji w sferę osobistą lub gospodarczą chłopstw a19.
1 6Należy zaznaczyć, że zniesienie poddaństwa osobistego chłopów było procesem długotrwałym. W Siedmiogrodzie zniesiono je dopiero w 1785 r. Nastąpiło to po wielkim powstaniu chłopów, które zostało krwawo stłumione i wywołało krytykę humanitarystów. Zob. S. Salmonowicz, Bris- sot de Warwille jako humanitarysta: młodość Brissota w służbie ideałów wieku świateł, „Studia Historycznoprawne” 1995, s. 143-144. 1 7 H. Baltl, G. Kocher, Oesterrichische Rechtsgeschichte von den Anfaengen bis zur Gegenwart, Leykam 2004, s. 164. 18 W memorandum napisanym w 1765 r. z okazji powołania na współregenta oraz po wyborze na cesarza rzymsko-niemieckiego, Józef II surowo skrytykował istniejącą w monarchii habsbur skiej administrację. Cesarz podał w wątpliwość sens i celowość istnienia aparatu administra cyjnego. Poza tym zwracał uwagę na kosztowność administracji i stwierdził, iż lista braków jest nieskończona. Józef II stanął na stanowisku, że niezbędna jest dogłębna reforma struktur admin istracyjnych. Za: I. Plattner, Josephinismus und Biuerokratie, [w:] Josephinismus als Aufgeklaerter Absolutismus , Wien-Koeln-Weimar 2008, s. 56 i 57. 19 K. Koranyi, Powszechna Historia Państwa i Prawa, t. 3, Warszawa 1966, s. 329, 330.
R e f o r m y J ó z e f a II ( 1 7 8 0 - 1 7 9 0 ) a r z ą d y p r a w a^137
po o b jęciu przez niego sam odzielnych rządów (1781 r.) został wydany pat ent przyznający sw obodę wykonyw ania kultu religijnego p ro testan tom (lu- teranizm i kalw inizm ) i prawosławnym. Przez wydanie kolejnych przepisów częściow o usuw ających restry kcje, które dotyczyły Żydów żyjących w m onar chii habsbu rskiej24, czy depenalizujących w ystąpienia z K ościoła katolickiego i likw idujących zakaz istn iejący w tym zakresie, nastąpiło dalsze rozluźnienie w sferze relig ijn ej25. Interesujące je s t także zagadnienie w olności słowa w dobie panowania Jó zefa II. W każdym praworządnym państwie w olność słowa stanow i podstawę i gw arancję dla zgodnego z istniejącym porządkiem prawnym funkcjonow ania poddanych oraz instytucji publicznych. Początkowo Józef II opow iedział się za częściow ą w olnością słowa, by z cza sem wprowadzać coraz w ięcej ograniczeń w tym zakresie. Należy zaznaczyć, że dopiero okres rządów M arii Teresy i Józefa II zapoczątkow ał cenzurę m a ją cą służyć skonsolidowanej m onarchii habsburskiej. W cześniej bow iem cen zura odzw ierciedlała światopogląd różnych grup, a szczególnie K ościoła26. Na początku 1781 r., przedstaw iając Radzie Państwa swą opinię na tem at cenzury książek (G ru n dregeln zu r B estim m u n g ein er o rd en tlic h er kü n ftigen B ü c h e r z e n sur), cesarz opow iedział się za dużą swobodą, dopuszczając nawet krytykę wła dzy m onarszej. Zaraz po tym wydarzeniu, bo ju ż 11 czerw ca 1781 r. został wy dany patent o cenzurze (Z en su rp aten t), reform ujący główną kom isję do spraw cenzury (Z en su rhoflw m ission ) oraz urzędy je j podporządkowane w duchu cen tralizacji, a także derogujący uprawnienia cenzorskie K ościoła. Patent znacząco złagodził cenzurę, czego wynikiem była stosunkow o duża w olność prasy. W ol ność ta doprowadziła do szybkiego rozw oju gazet oraz broszur, a w związku z tym rozw oju rynku prasowego27. Pisano o wszystkim, a szczególnie o osobach zajm ujących się sprawami w ew nętrznym i oraz ich osiągnięciam i, nie w yłącza ją c cesarza. Józef II pozytywnie ocen iał taki stan, dopóki prasa wspierała jego
Dokumente aus dem Wiener Haus-, Hof-, und Staatsarchiv, II. Band Entfaltung und Kriese des Josephinismus 1770-1790, Wien 1953, s. 46-50. 24 Na temat trudnej i zmiennej sytuacji prawnej Żydów w Galicji w czasach terezjańsko- -józefińskich zob.: S. Grodziski, Stanowisko prawne Żydów w Galicji: reformy Marii Teresy i Józe fa II (1772-1790), „Studia Galicyjskie" 2007, s. 73-85. 2 5 Landrecht pruski z 1794 r. ustanawiał zasadę wolności sumienia i wyznania, precyzując ją poprzez m.in. zakaz prześladowań z uwagi na przekonania religijne, prawo wyboru związku re ligijnego przez obywatela, a nawet zakaz mieszania się przedstawicieli stanu duchownego w pry watne sprawy wyznawców. Za: D. Janicka, Landrecht z 1794 r. a rządy prawa w Prusach, „Czaso pismo Prawno-Historyczne” 1987, t. 39, z. 2, s. 45. 2 6 Zob. na ten temat: T. Olechowski, Zensur im Vormaerz. Pressefreiheit und Informationskon trolle in Europa, „Schriften der Siebenpfeiffer-Stiftung” 2013, t. 9, s. 140. 27 Zob. także na ten temat: T. Olechowski, Zur Zensur am Ende des 18. Jahrhunderts. Dichter als Zensoren, Bochum 2007, s. 135-143.
138 M a łg o r z a t a M o r a s
reform y i środki służące ich wprowadzeniu. Traktow ał ją wówczas jako pośred nika przekazującego zam iary cesarskie pom iędzy nim a poddanymi. Jednakże z chwilą, gdy prasa zaczęła krytykować niektóre poczynania Józefa II28, cesarz ograniczył przyznaną w cześniej w olność, wydając 1 lipca 1789 r. zarządzenie nakładające na wszystkie gazety codzienne, tygodniki, a także broszury, opłatę stem plową, co spowodowało bankructw o wielu z nich i znacznie ograniczyło krytykę rządów29. Jednak dopiero jego następca - Leopold II zakazał krytyki cesarza, stanow iącej najw ażniejszy elem ent reform józefińskich30. Reasum ując, jedynie częściow o m ożna uznać Józefa II za zwolennika wol ności słowa. Był nim do m om entu, gdy prasa opowiadała się za jego koncepcją państwa, co zresztą do dzisiaj stanowi charakterystyczną cechę dla osób spra w ujących władzę w państwie.
Tak szeroko zakrojonym reform om w zakresie adm inistracji, sądownictwa, a także stosunków społecznych m usiały towarzyszyć zm iany w prawie. O św ie cony m onarcha, jakim był Józef II, widział w ustawodawstwie skuteczny śro dek urzeczyw istnienia swojej wizji państwa. Ustawy szczegółow e wydawane a d h o c, a najlepiej spójne, jasn e i w yczerpujące kodyfikacje, m iały zapewniać długotrw ałą regulację stosunków społecznych31. N ow oczesne państwo abso lutyzm u ośw ieconego charakteryzow ało się nie tylko zwiększoną liczbą wy dawanych aktów prawnych, lecz także zm ianą celów ustawodawstwa i jego jakości. Stw orzenie sprawnie funkcjonującego państwa wymagało zapew nie nia jed norod ności prawa, jego pew ności i zgodności. Za panowania Józefa II odstąpiono od uchwalania prawa w rozum ieniu średniow iecznym , tzn. stan o wego, niezaplanowanego, nietw orzącego spójnego system u32. N ależy bow iem zaznaczyć, że przypadki prawne rozstrzygane w odm ienny sposób w różnych krajach tej sam ej m onarchii, powodowały naruszenie racjonalności wymiaru sprawiedliwości oraz zarządzania państwem, a także elem entarnego poczucia prawa. Stw orzenie jednolitego austriackiego porządku prawnego m iało duże
28 Krytyka ta zaczęła się pojawiać mniej więcej w połowie rządów Józefa II i nabierała na sile. 29 W. Ogris, Joseph II.: Staats- und..., s. 142-143. 30 T. Olechowski, Z ensur., s. 143. 3 1Zob. szerzej na temat myśli kodyfikacyjnej: S. Salmonowicz, Narodziny nowożytnej myśli kody fikacyjnej w Europie, „Studia Historycznoprawne“ 1995, s. 76-100. 3 2 Szerzej na ten temat zob.: G. Kocher, Die Rechtsreformen Josephs II, [w:] Josephinismus als Aufgeklaerter Absolutismus, Wien-Koeln-Weimar 2008, s. 127.
140 M a łg o r z a t a M o r a s
Reform y wprowadzone przez Józefa II dotyczyły głównie podstawowych ga łęzi prawa, czyli prawa cywilnego i karnego. W zakresie prawa cywilnego m a terialnego, podobnie jak za panowania M arii Teresy, reform y te nie zakończyły się sukcesem. Nie stw orzono pełnej kodyfikacji prawa cywilnego, a wydano jedynie pojedyncze ustawy w zakresie prawa osobowego, rodzinnego i spadko wego, które następnie weszły w skład pow szechnego kodeksu cywilnego wyda nego 1 listopada 1786 r. (dalej JB G B ). W dużym stopniu odpowiadały nowym koncepcjom i zostały sporządzone w now oczesny sposób. N ow atorski stosunek do m aterii cywilnoprawnych w idoczny był ju ż w pa ten cie o zaręczynach (V erlöbn isp aten t) z 30 sierpnia 1782 r. A kt ten uznał wszystkie przyrzeczenia m ałżeńskie za nieważne, bo sprzeczne z indywidualną w olnością każdej jednostki. Przyrzeczenia m ałżeńskie uznane zostały za zbęd ne zarówno z punktu widzenia interesu jednostki, jak i państwa („w eder f u e r d en S t a a t n och f u e r d ie P riv a ten n u etzlich, so n d ern v ielm eh r m it R u ek sich t a u f d ie erzw u n gen en E h en sc h a e d lic h sind”)38. W yodrębnienie jedn ostki i zaznacze nie jej praw nonaturalnej sfery w olności było niezm iernie istotne, je st bowiem podstawowym elem entem każdego praworządnego państwa. Kolejnym krokiem była sekularyzacja prawa m ałżeńskiego osobowego. N a stąpiło to w wydanym 16 stycznia 1783 r. patencie o m ałżeństw ie (E h ep aten t). Był to pierwszy akt prawny uznający ex p ressis verbis m ałżeństw o za umowę cyw ilną39. Nie określał jed n ak fakultatywnego czy obligatoryjnego m ałżeństwa cywilnego. Nadal opierał się na system ie wyznaniow o-św ieckim. W ob ec ka tolików stosow ano przepisy prawa kanonicznego, m.in. zakazano rozwodów. Jednak nie wszystkie przepisy zgodne były z wyznaniem , np. przepis mówiący, że brak zgody rodziców lub opiekunów na zawarcie m ałżeństw a m oże dopro w adzić do jego zerwania. Z chwilą wydania patentu sprawami m ałżeńskim i (chodzi o prawo m ałżeńskie osobowe) zajm owały się sądy państwowe, a kom petencji tej pozbawione zostały sądy diecezjalne40. W iele nowych postanow ień w duchu zasad rów ności w obec prawa, w olno ści w w yodrębnionej sferze pryw atnej, zawierał patent o spadkobraniu (E rb fo lg e p a te n t) z 11 m aja 1786 r., derogujący partykularne zarządzenia spadkowe oraz w prowadzający jednolity ustawowy porządek dziedziczenia dla wszyst kich stanów. Dziedziczyć m ogły wszystkie dzieci niezależnie od płci. Spadko b iercy byli sobie równi i spadek dziedziczyli w równych częściach. Takie posta now ienia uderzały w dawne, szlacheckie prawa spadkowe, które zwykle dawały uprzywilejow aną pozycję synom względem córek, a w przypadku posiadania
38 Idem, Mozart im Familien- und Erbrecht seiner Zeit, Wien-Koeln-Weimar 1999, s. 80-82.
39 Przepisy państwowe regulowały zarówno ważność, jak i skutki małżeństwa.
40 A. Dziadzio, Osobowe prawo małżeńskie w Austrii na tle stosunków państwo-Kościół katolicki
(XVIII-XIX wiek), [w:] Krakowskie studia z historii państwa i prawa, op. cit., s. 137-139.
R e f o r m y J ó z e f a II ( 1 7 8 0 - 1 7 9 0 ) a r z ą d y p r a w a^141
tylko m ęskiego potom stw a, forow ania pierworodnego. K onsekw encje tego pa tentu były daleko idące. Jego postanow ienia prowadziły do rozdrobnienia dóbr rodzinnych, w związku z czym dotknął w dużym stopniu m ajątków i pozycji szlachty41. Jednak szczególnie ważne jest, że patent ten zgodnie z duchem re form józefińskich opowiadał się za rów nością w obec prawa i za brakiem dyfe- ren cjacji z uwagi na płeć. Rew olucyjne były rów nież podjęte przez Józefa II próby polepszenia pozy cji dzieci pozam ałżeńskich, a nawet w pew nych przypadkach zrównanie ich statusu ze statusem dzieci ślubnych42. O dpow iadając na postulaty szkoły pra wa natury, Józef II wprowadził rozróżnienie na dzieci ślubne i nieślubne, od chodząc od rzym skiego w yodrębnienia różnych grup dzieci nieślubnych (np. zrodzonych ze związków kazirodczych, dzieci księży). Za nieślubne uznawane były dzieci wtedy, gdy udowodniono, że w chwili ich p oczęcia jed n o z rodziców lub oboje byli zam ężni lub jeżeli m iędzy rodzicam i występowała przeszkoda m ałżeńska, której nie m ożna było usunąć. Pozostałe dzieci zostały zrównane w prawach z dziećm i z prawego łoża. Takie postanow ienie było bardzo now o czesne, ale trudne do zaakceptow ania przez ówczesne stanow e i konserwatyw ne społeczeństw o43. Po śm ierci Józefa II odstąpiono od now atorskich rozwią zań. Zgodnie z patentem z 22 lutego 1791 r. nieślubne dziecko otrzymywało nazwisko matki, lecz bez szlachectw a i herbu44. Istotne je st uznanie przez doktrynę austriacką ww. postanow ień w zakresie prawa rodzinnego za now atorskie, a także podkreślanie dosłownego pow tó rzenia treści niektórych przepisów JB G B w obow iązującym kodeksie cywilnym z 1811 roku (A B G B )45. W k ró tce po ogłoszeniu patentu o spadkach, wydany został wyżej wspo m niany pow szechny kodeks cywilny - JB G B. W krajach niem ieckich oraz czeskich w szedł w życie 1 m aja 1787 r. Składał się z 5 części - prawa osobo wego, m ałżeńskiego osobow ego i m ajątkowego, rodzinnego oraz opiekuńcze
41 R. Hoke, Oesterreichische und deutsche Rechtsgeschichte, Wien-Koeln-Weimar 1996, s. 273. 42 JBGB stanowił pierwszy kodeks austriacki regulujący kwestie nazwiska dzieci. Nie przewidywał on możliwości uprawnienia dziecka w wyniku późniejszego zawarcia małżeństwa przez rodziców, ani legitimatio per rescriptum principis , ani w związku ze zrównaniem statusu dzieci ślubnych i nieślubnych. Za: A. Gulczyński, Nazwisko dziecka. Ewolucja uzyskiwania relacji rodzinno- prawnych , Poznań 2010, s. 125, 237, 262. 4 3 W. Ogris, Joseph II.: Staats- und..., s. 149-150. Dyskryminująca pozycja dzieci nieślubnych przewidziana została przez kodeks cywilny austriacki (ABGB) z 1811 r. Nawet nowela ABGB z 1914 r. nie uchyliła przepisów dyskryminujących, a jedynie poprawiła status dzieci nieślubnych. Ostatecznie dopiero w 1989 r. w Austrii zniesiono całkowicie przepisy dyskryminujące dzieci nieślubne. Przepisy wydane za panowania Józefa II wyprzedzały więc epokę. 44Za: A. Gulczyński, op. cit ., s. 202. 4 5 C. Faistenberger, H. Barta, F. Geschnitzer, Allgemeiner Teil des bürgerlichen Rechts, Wien -New York 1992, s. 16.
R e f o r m y J ó z e f a II ( 1 7 8 0 - 1 7 9 0 ) a r z ą d y p r a w a^143
ponow nie jedynie w zakresie określonym przez ustawodawcę w sam ej usta wie lub w rozstrzygnięciu konkretnego przypadku przez w ładcę48. Zgodnie bow iem z §26 części I JB G B w ładca, rozstrzygając przedstaw ioną m u sprawę tw orzył niejako precedens dla je j podobnych. Sędzia m ógł się na nim oprzeć, jed n o cześn ie zgłaszając to władcy. Szczególnie istotny charakter m iała gw arancja pełnej w olności każdego poddanego (U n ter d e m S chu tze, u n d n a c h d e r L eitu n g d e r L a n d esg esetz e gen is- sen a lle U n terth an en o h n e A u sn a h m e d ie v o llk o m m en e F reih eit - §1 części II). Cele postaw ione ustawodawstwu powodowały, iż postanow ienia zawarte w JB G B wykraczały poza m aterię prawa pryw atnego i m iały charakter praw podstawowych (konstytucyjnych). W cześniej w spom niany §1 części I JBG B konstytuow ał roszczenie każdego poddanego do władzy królewskiej o za pew nienie porządku i bezpieczeństw a. O bow iązkiem władzy książęcej było wyraźne określenie praw poddanych, a także kierowanie ich działaniam i w celu zapew nienia ogólnego dobrobytu społecznego. Z kolei §1 części II kształtow ał obronę przed samowolnymi działaniam i organów państwowych. Zgodnie z treścią tego przepisu poddani otrzym ali wolność. Elem enty państwa prawa były w ięc w ograniczonym zakresie w idoczne już w dobie m onarchii absolutnej. N ależy bow iem zaznaczyć, że podstawowym w yznacznikiem m aterialnego państwa prawa je st „ochrona w olności jednostki we wszystkich segm entach życia państwowego”49. Reform a prawa karnego m aterialnego i form alnego także wprowadzała do system u elem enty gw arantujące poddanym przestrzeganie prawa. Kodeks re gulujący prawo karne m aterialne, czyli pow szechna ustawa o zbrodniach i ka rach ( A llg em ein e G esetz ü b er V erb rech en u n d d erselb en B estrafu n g ), została ogłoszona w W iedniu w 1787 r. - dalej C C J50. Obowiązywała we wszystkich ziem iach m onarchii habsburskiej (zakres terytorialny). W prow adzała zasa dę rów ności w obec prawa karnego wszystkich poddanych, likwidując wszel kie przywileje, np. z uwagi na pochodzenie (zakres podm iotow y)51. W sposób
48 Analogicznie uznawano sędziów za urzędników w Prusach schyłku XVIII wieku. Utworzono specjalną komisję (Gesetzkommision), do której mieli się zwracać sędziowie o opinię w wątpli wych przypadkach. Za: D. Janicka, Landrecht z 1794 r...., s. 40.
49 A. Dziadzio, Koncepcja państwa prawa..., s. 179. 5 0Zagadnienia prawa karnego materialnego zostały poddane wnikliwej teoretycznoprawnej ana lizie dokonanej przez S. Salmonowicza w: Prawo Karne Oświeconego Absolutyzmu z dziejów ko dyfikacji karnych przełomu XVIII/XIX w., „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1966, R. 71, z. 3. 5 1 W praktyce egzekwowano zasadę równości wobec prawa. Wytyczne sądów apelacyjnych wskazywały, że CCJ ma jednakowe zastosowanie wobec wszystkich przestępców, a więc także wobec obcokrajowców (7 sierpnia 1787 r.) oraz wobec księży (25 lipca 1787 r.), za G. Ammerer, op. cit ., s. 376.
144 M a łg o r z a t a M o r a s
zupełny regulowała prawo karne m aterialne, derogując wszystkie wcześniej obow iązujące akty prawne, zwyczaje i przywileje (zakres przedm iotowy). Ta kie rozwiązanie stanow iło now ość w obow iązującym wówczas system ie pra wa kontynentalnego. W pream bule Józef II określił cele, którym i kierow ał się, wprowadzając ustawę. P ragnął nadać wymiarowi sprawiedliwości postępow y kierunek, wprowadzić odpowiednie proporcje pom iędzy przestępstw am i a ka rami, usunąć uznaniow ość urzędników, w tym także sędziów, a także wprowa dzić now oczesne ujęcie m aterii karnej52. Przepisy prawa karnego podobnie jak przepisy prawa cywilnego charakte ryzow ała zwięzłość. Brak dokładnych i kazuistycznych sform ułow ań w odnie sieniu do zawartych w ustawie definicji, a także opisów znam ion przestępstw, zakaz uznaniowej oceny, nakaz ścisłej subsum pcji prowadziły do niepew ności i wątpliwości w praktyce. Sędziowie przyzw yczajeni do przepisów m ających charakter opisowy, a także do uznaniow ości w zakresie wykładani prawa mieli duże problem y ze ścisłym związaniem ustawą i ex p licite wyrażonym zakazem wykładni. W związku z tym w praktyce często zdarzały się przypadki, gdy sę dziowie nie określali w wyroku okresu kary więzienia, m iejsca odbywania kary lub rodzaju pracy przymusowej. W praktyce częstym zjawiskiem były pytania sądów o wskazanie właściwej interpretacji przepisów. C esarz kom petencję w zakresie autentycznej wykładni przepisów prawa scedow ał na urzędników, którzy udzielali odpowiedzi w indywidualnych pism ach, a w przypadkach, któ re dotyczyły interesu publicznego odpowiedzi udzielane były w form ie dekretu rozsyłanego do urzędów53. Przestępstw o zgodnie z C C J nie stanow iło ju ż złam ania Bożego przykaza nia, lecz naruszenie pow szechnie obow iązujących przepisów. N astąpiło znacz ne złagodzenie penalizacji przestępstw religijnych. To także wskazuje w pew nym zakresie na próbę laicyzacji prawa, co stanow iło jed en z elem entów kon cep cji państwa prawnego w X IX wieku54. Istotne było także wprowadzenie wyraźnego rozróżnienia przestępstw kry m inalnych rozpatryw anych przed sądami krym inalnym i od przestępstw poli tycznych - badanych i karanych przez urzędy państwowe. Doprowadzonym przed sąd krym inalny m ógł być, zgodnie z wprowadzeniem do CCJ, tylko ten przestępca, który pop ełnił przestępstw o przewidziane przez ustawę.
5 2Na temat CCJ wypowiedział się francuski humanitarysta J.P. Brissot de Warwille (1754-1793). W broszurze z 1787 r. pozytywnie wypowiedział się na temat zniesienia kary śmierci, krytykując jednocześnie surowy system kar pozbawienia wolności, a także utrzymanie kary dodatkowej - piętnowania. Za: S. Salmonowicz, Brissot de Warwille ..., op. cit., s. 144. 53 G. Ammerer, op. cit., s. 373, 374. 5 4A. Dziadzio, Koncepcja państwa prawa ..., s. 181.
146 M a łg o r z a t a M o r a s
ni prawa, zakaz analogii, lecz także poprzez w cześniej w spom nianą reform ę ujednolicenia organizacji sądów oraz obsadzania ich profesjonalnym i, wykwa lifikowanymi, w ykształconym i i należycie wynagradzanymi sędziam i. P om i m o problem ów praktycznych, jakie towarzyszyły wprowadzeniu C C J, należy zaznaczyć, że obecnie zasadą w każdym państwie prawa je s t ścisłe związanie sędziów ustawą, a także zakaz uznaniowej wykładni prawa szczególnie w od niesieniu do prawa karnego. W kontekście powyższych uwag należy zauważyć, że zachodził ścisły zwią zek prawa karnego m aterialnego z prawem procesow ym. Przew idzianem u w C C J podziałow i przestępstw na krym inalne i polityczne odpowiadały dwie odrębnie uregulowane procedury, przed różnymi organam i w ym iaru sprawie dliwości. Postępow anie w sprawie przestępstw krym inalnych regulowane było przez O rdynację karnoprocesow ą Józefa II z 1788 r. (dalej zwana Ordynacją), a w sprawie przestępstw politycznych przez „Instrukcję dla politycznych urzę dów w sprawie przeprowadzenia inkwizycji, wyrokowania i wykonania kar przeciwko oskarżonem u o popełnienie przestępstw a politycznego” z 1787 r. N ow ością przewidzianą przez O rdynację był podział etapów postępow ania połączony z podziałem funkcji procesow ych. W skutek podziału postępow ania na śledztwo wstępne i postępow anie (śledztwo) sądowe, a także przyporząd kowanie prowadzenia tych dwóch etapów innym organom, tzn. odpowiednio organom policyjnym (politycznym )58 oraz sądowi, nastąpiła poprawa obiek tyw ności oceny m ateriału dowodowego na etapie właściwego postępow ania sądowego. W płynęło to z pew nością na poprawę pozycji podsądnego w postę pow aniu karnym. N ależy zaznaczyć, że analogiczne postanow ienia zawierało w późniejszym czasie now atorskie ustawodawstwo napoleońskie, a dokładnie kodeks postępow ania karnego z 1808 r. W ykryw aniem , uzyskiwaniem i grom adzeniem m ateriału dowodowego zaj m owały się głównie organy policyjne, lecz dodatkowo niewykluczony był nad zór legalności podjętych czynności ze strony sądu na wniosek podejrzanego. N ależy rów nież podkreślić, że organy polityczne uzyskały duże kom petencje w ram ach postępow ania w sprawach dotyczących przestępstw politycznych. Przyznano im uprawnienia sądownicze. O rdynacja w stosunkowo szerokim zakresie uwzględniła postulaty ośw ie ceniowe. W O rdynacji ograniczono uznaniow ość sędziowską, rozdzielono funkcje procesow e, ograniczono form alizm związany z przesłuchaniam i arty
5 8 Przez enigmatyczne pojęcie organów politycznych rozumiano w sposób szeroki urzędy lo kalne (Ortsobrigkeit), urzędy okręgowe (Kreisaemter), Gubernie, a nawet kancelarię nadworną (Hofkanzlei). Za: G. Ammerer, op. cit, s. 349. 59 Szerzej na temat postanowień napoleońskiego kodeksu postępowania karnego z 1808 r. zob.: S. Waltoś, Napoleoński model procesu karnego a współczesny proces karny w Polsce, CPH 2005, t. 57, nr 2, s. 151-162.
R e f o r m y J ó z e f a II ( 1 7 8 0 - 1 7 9 0 ) a r z ą d y p r a w a^147
kułowanymi, zniesiono instytucję przysięgi oczyszczającej i położono nacisk na szybkość postępow ania. Interesujące jest, że w O rdynacji legislator, w pro w adzając przepisy poprawiające byt aresztowanych uzasadniał to działaniem „ludzkim” (M en sch lich keit fo r d e r t), a w C C T - chrześcijaństw em (christlich). M ając na uwadze powyżej określone zm iany w zakresie procedury karnej, m ożna dostrzec, że ukierunkowane były na upodm iotow ienie poddanego w po stępow aniu przed sądem i jego obronę przed niew łaściw ie działającym w ym ia rem sprawiedliwości. Zarów no w ięc w reform ie prawa karnego m aterialnego, jak i form alnego m ożna zauważyć postanow ienia zm ierzające do stw orzenia rządów prawa. W ażne z punktu widzenia praw orządności stanow iło uznanie zasady po w szechnej dostępności przepisów prawa. Każda osoba m ogła zapoznać się z obow iązującym prawem, które było w szerokim zakresie rozpow szechniane. Cel ten m iał zostać osiągnięty poprzez wprowadzenie określonego w §2 części I JB G B wymogu publikacji ustaw w taki sposób, by jak najszybciej docierały do pow szechnej wiadom ości. Dotyczyło to także innych gałęzi prawa. W prow a dzając C C J Kom isja kom pilacyjna wyraziła pogląd, że poddani m uszą uzyskać m ożliw ość zapoznania się z treścią ustawy, aby traktow ać ją jak „katechizm właściwego postępow ania” Cesarz i jego w spółpracow nicy sądzili, że ważne ustawy poddani m ają nie tylko znać, lecz także posiadać jako adresaci tych norm prawnych. Dlatego też ustawy tłum aczone były na języki występujące w m onarchii habsburskiej. Józef II kładł wielki nacisk, by tłum aczenia były au tentyczne. C C J została opublikowana w języku niem ieckim , czeskim, polskim , w łoskim i po łacinie60. W szystko to m iało służyć pow szechnem u zapoznaniu się z treścią nowych ustaw, a w związku z tym w zm acniało praworządność.
Reform y adm inistracji i sądownictwa polegające na stw orzeniu jed n olite go system u hierarchicznie uporządkowanych urzędów, standaryzacja pro cedur adm inistracyjnych i sądowych, in stancyjność, zm ieniły obraz struktur adm inistracyjnych i sądowych w m onarchii habsburskiej. Stosunki poddanych z adm inistracją m iały stać się unorm ow ane i jaw ne, a wydane decyzje trans- parentne i zrozum iałe61. N ależy zaznaczyć, że duże znaczenie dla poddanych
60 G. Ammerer, Das Ende..., s. 335. 6 1 W tym miejscu należy zaznaczyć, iż istnienie przestępstw związanych z nadużyciem spra wowanego urzędu były efektem reform administracji za panowania Marii Teresy i Józefa II. Po raz pierwszy w CCJ nastąpiła penalizacja przestępstw urzędniczych, co było zaczątkiem dla „(...) moralnej dyskwalifikacji tego czynu w opinii publicznej (...)" Za: L. Pauli, Austriacki Kodeks Karny z 1803 r. w Wolnym Mieście Krakowie (1815-1833), cz. 2, Kraków 1970, s. 25.
R e f o r m y J ó z e f a II ( 1 7 8 0 - 1 7 9 0 ) a r z ą d y p r a w a^149
znacza się także to, że Józef II, kontynuując program reform stw orzony wraz z m atką - M arią Teresą, czynił to konsekw entnie i pośpiesznie. Spowodowało to opór grup uprzywilejowanych poparty, z różnych przyczyn (m.in. narodo wych), przez pozostałą ludność m onarchii habsburskiej66. Reform y w państwie i wydane w związku z ich wprowadzeniem regulacje prawne, przekształcały ustrój absolutny, ujednolicały organizację w ew nętrzną oraz zm ierzały do pełnej centralizacji władzy. Zaznaczenia wymaga także fakt, że bez reform M arii Teresy, a następnie Józefa II niem ożliwa byłaby pierw szo planowa rola A ustrii wśród państw niem ieckich, narzucanie swej woli w Euro pie Środkow o-W schodniej, a także sukcesy kanclerza M ettern ich a67. Postulaty ośw ieceniow e znalazły odzw ierciedlenie w regulacjach wprowa dzających zasadę rów ności w obec prawa, prawa do sądu oraz gw arantujących wszystkim poddanym w olność osobistą. Działania te należy uznać za pierwszy krok w kierunku pow stania państwa prawa (R ech tsstaat). Jednocześnie należy zaznaczyć, że idea praw orządności była trudna, a w ręcz niem ożliwa do zreali zowania w ówczesnych politycznych i społecznych uwarunkowaniach. W ydaje się, że reform y Józefa II, realizując ideały O św iecenia, zm ierzały w kierunku praw orządności, lecz ich podstawowym teleologicznym założeniem było za pew nienie dobrobytu dla wszystkich poddanych, a przede wszystkim w zm oc nienie pozycji państwa.
Summary The article presents the concept of execution of power and attitude of Josef II to reforms, fo cusing on selected administrative, court, and civic reforms. The new concept of legislation is explained together with the function that law is to play, and reforms in civil and criminal law are discussed. The article closes with a recapitulation of the most crucial results of the reforms conducted during the reign of Josef II.
Zusammenfassung Der Autor befasst sich mit dem Konzept der Machtausübung und präsentiert seine Haltung den Reformen von Josef II. gegenüber. Im Artikel wird die neue Idee der Rechtsformung und der Funktionen des Rechts näher dargestellt. Auch die Reformen des Zivilrechts und des Strafrechts werden hier besprochen. Zum Schluss bringt der Autor die Ergebnisse der unter der Herrschaft von Josef II. vollbrachten Reformen zusammen.
6 6Reformom przeprowadzonym za panowania Marii Teresy i Józefa II poświęcona została dwu tomowa praca pt. Oesterreich in Europa der Aufklaerung. Kontinuitaet und Zaesur in Europa zur Zeit Maria Theresias und Josephs II. Internationales Symposion in Wien 20-23 Oktober 1980, Wiedeń 1985, 1, 2 Baende, s. 1102 - zob. opracowanie materiału zawartego ww. publikacji: S. Salmonowicz, Z dziejów absolutyzmu oświeconego w Austrii, CPH 38/2 (1986), s. 157. 6 7Za: ibidem , s. 153.
