Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Przygotuj się do egzaminów
Studiuj dzięki licznym zasobom udostępnionym na Docsity
Otrzymaj punkty, aby pobrać
Zdobywaj punkty, pomagając innym studentom lub wykup je w ramach planu Premium
Społeczność
Odkryj najlepsze uniwersytety w twoim kraju, według użytkowników Docsity
Bezpłatne poradniki
Pobierz bezpłatnie nasze przewodniki na temat technik studiowania, metod panowania nad stresem, wskazówki do przygotowania do prac magisterskich opracowane przez wykładowców Docsity
Praca doktorska
Typologia: Prace dyplomowe
1 / 359
Ta strona nie jest widoczna w podglądzie
Nie przegap ważnych części!
Rozprawa doktorska napisana w Zakładzie Ekonomiki Regionalnej i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem naukowym Prof. dr hab. Aleksandry Jewtuchowicz
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego) CZĘŚĆ I. GLOBALIZACJA I JEJ KONSEKWENCJE DLA ROZWOJU REGIONÓW
Spis treści 2
Wstęp 5
Rozdział 1. Globalizacja jako współczesny kontekst gospodarowania
1.1. Geneza oraz istota zjawiska globalizacji 18 1.1.1. Kształtowanie się „porządku globalnego” 18 1.1.2. Definicje globalizacji 21 1.1.3. Czynniki globalizacji 26 1.2. Cechy gospodarki globalnej 32 1.3. Główne podmioty procesów globalizacji 40 1.4. Wyzwania związane z procesami globalizacji 44
Rozdział 2. Powstawanie i strategie przedsiębiorstw ponadnarodowych
2.1. Teoretyczne podstawy umiędzynarodowienia przedsiębiorstw 50 2.1.1. Neoklasyczne teorie handlu międzynarodowego i migracji czynników produkcji 51 2.1.2. Teorie przewag własnościowych przedsiębiorstwa 52 2.1.3. Teoria cyklu życia produktu 56 2.1.4. Teoria zachowań oligopolistycznych 57 2.1.5. Teorie lokalizacji 58 2.1.6. Teoria internalizacji 61 2.1.7. Eklektyczny paradygmat produkcji międzynarodowej J. H. Dunninga 64 2.2. Rozwój i cechy przedsiębiorstw ponadnarodowych 67 2.3. Formy i strategie rozwoju przedsiębiorstw ponadnarodowych 71 2.2.1. Przesłanki umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw 71 2.2.2. Formy umiędzynarodowienia i globalizacji przedsiębiorstw 76 2.2.3. Strategie rozwoju korporacji międzynarodowych 87
Rozdział 3. Konsekwencje przestrzenne procesów globalizacji i umiędzynarodowienia przedsiębiorstw
3.1. Zróżnicowanie poziomu zamożności społeczeństw i jego konsekwencje 97 3.2. Polaryzacja przestrzenna rozwoju i metropolizacja światowej gospodarki 101 3.3. Wpływ przedsiębiorstw ponadnarodowych na zróżnicowanie rozwoju gospodarczego 111 3.3.1. Wpływ przedsiębiorstw międzynarodowych na gospodarki krajów przyjmujących bezpośrednie inwestycje zagraniczne 112
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego) Rozdział 7. Działalność przedsiębiorstw międzynarodowych a rozwój Aglomeracji Łódzkiej – studium przypadku 7.1. Cel, metoda i zasięg geograficzny badania 276 7.2. Charakterystyka badanej zbiorowości przedsiębiorstw 279 7.3. Strategie i organizacja badanych przedsiębiorstw 283 7.3.1. Poziom umiędzynarodowienia 283 7.3.2. Zarządzanie łańcuchem wartości 285 7.3.3. Autonomia decyzyjna 287 7.4. Stopień i zakres współpracy badanych przedsiębiorstw ze środowiskiem lokalnym jako wyraz ich terytorializacji 288 7.5. Motywy lokalizacji badanych przedsiębiorstw ponadnarodowych 297 7.5.1. Analiza czynników lokalizacji 297 7.5.2. Motywy lokalizacji działalności przedsiębiorstw z punktu widzenia ich strategii rozwoju 302 7.5.3. Zmiany motywów lokalizacji w czasie 305 7.6. Polityka zatrudnienia jako stosunek badanych przedsiębiorstw do zasobów ludzkich regionu 306 7.7. Wpływ badanych przedsiębiorstw na umiędzynarodowienie lokalnej gospodarki 309 7.8. Bariery współpracy przedsiębiorstw międzynarodowych w Aglomeracji Łódzkiej 313
Terytorializacja przedsiębiorstw w Aglomeracji Łódzkiej? Próba oceny 317 Bibliografia 327 Spis rysunków 343 Spis tabel 335 Spis wykresów 338 Spis map 351 Załącznik 1. Lista 100 największych korporacji transnarodowych w roku 2004 352 Załącznik 2. Największe miasta i obszary metropolitalne na świecie 359 Załącznik 3. Największe inwestycje zagraniczne w Łodzi w latach 1995-2005 362 Załącznik 4. Klasyfikacja sekcji Przetwórstwo przemysłowe według poziomów techniki opublikowana przez OECD w 1997 r. 367 Załącznik 5. Formularz ankietowy 368
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
Charakterystyka problemu
Zjawisko globalizacji wiąże się ze zwiększoną mobilnością czynników produkcji oraz towarów. Prowadzi tym samym do zwiększania się globalnych współzależności, podatności gospodarek na wpływ tendencji zewnętrznych oraz nasilającą się presją konkurencyjną. Jedną z głównych ról w tym procesie odgrywają przedsiębiorstwa ponadnarodowe, będące jednocześnie jego siłą sprawczą, jak i głównymi beneficjentami. „Korporacje transnarodowe stanowią najsilniejszą i wiodącą grupę podmiotów w gospodarce światowej oraz w procesie umiędzynarodowienia działalności gospodarczej. (...) Nie własność zasobów/majątku za granicą, lecz zdolność organizowania i koordynowania działalności produkcyjno – handlowej w wymiarze międzynarodowym stanowi obecnie główny atrybut korporacji transnarodowych. Spośród cech charakteryzujących działalność korporacji, na etapie globalizacji największe znaczenie ma integracja działań/funkcji rozlokowanych w wielu krajach.”^1 Funkcjonowanie miast i regionów, podobnie jak przedsiębiorstw a nawet pojedynczych ludzi, wpisane jest także w ramy globalizacji gospodarki. Konkurencyjność państw oraz konkurencyjność regionów stanowi odpowiedź na procesy globalne, aczkolwiek traktować je należy w kategoriach szerszych niż konkurencyjność przedsiębiorstw, uwzględniając nie tylko aspekty ekonomiczne, ale także społeczne czy polityczne. Wpisuje się w nią między innymi zagadnienie regionalnej atrakcyjności inwestycyjnej, stymulującej napływ do regionu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), które przy określonych warunkach wpływają z kolei na jego dalszy rozwój gospodarczy. Łącząc ze sobą zagadnienia, dotyczące problematyki rozwoju regionalnego oraz globalizacji, nie sposób zatem pominąć kwestii atrakcyjności regionów dla dużych
(^1) Zorska A., „Ku globalizacji ?”, PWN, Warszawa, 1998, s. 57.
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
sukcesach przedsiębiorstw funkcjonujących w skali ponadnarodowej. Wpływa na to w dużej mierze fakt, że nawet największe korporacje transanrodowe nie funkcjonują jako całkowicie niezależne podmioty, gdyż strategia ich wpisana jest w ramy funkcjonowania z jednej strony branży, z drugiej strony grupy przemysłowej, w której funkcjonują.^3 W tym kontekście miejsce i przestrzeń pozostają ważnymi czynnikami konkurencyjności firm, zarówno transnarodowych, jak i tych o mniejszym zasięgu oddziaływań. Jak zauważa M. Porter, miejsce bardzo często determinuje strategię firmy.^4 W oparciu o powyższe rozważania, dokonać można klasyfikacji strategii przedsiębiorstw ponadnardowych, odnoszącej się do preferencji wykorzystywanych przez nie zasobów regionów, w których się lokalizują. Duże transnarodowe korporacje, stosownie do swych preferencji aktywów, mogą bowiem stosować jedną z dwóch strategii: niską (prymitywną) lub wysoką.^5 Pierwsza z nich polega na wykorzystaniu tzw. zasobów generycznych (podstawowych)^6 , które w pewnym uproszczeniu sprowadzić można do tradycyjnych czynników lokalizacji (np. niskie koszty słabo wykwalifikowanej siły roboczej, dostępność infrastruktury podstawowej, obecność surowców naturalnych). W tym przypadku przedsiębiorstwa nie angażują się w rozwój terytorium, w którym są zlokalizowane i mogą względnie łatwo przenosić swą działalność w inne miejsca przestrzeni. Strategia wysoka natomiast zmierza do tworzenia przez te przedsiębiorstwa tzw. aktywów specyficznych , na bazie których mogą pojawić się zasoby specyficzne^7. Oznacza to konstruowanie sieci sąsiedzkich powiązań przez rozwijanie współpracy (rynkowej lub
(^3) Jewtuchowicz A., „Terytorium i współczesne dylematy jego rozwoju”, Wyd. UŁ, Łódź, 2005, s. 42 (za:) Dupuy C., Gilly J-P., „Les stratégies territoriales des grands groupes industriels”, (w:) Rallet A., Torre A. (red.), 4 „Economie industrielle et économie spatiale”, Economica, Paris, 1995, s. 141. 5 Porter M.E., „Porter o konkurencji”, PWE, Warszawa 2001, s. 13. Pietrzyk I., „Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich”, PWN, Warszawa, 2001, s. 30. 6 W najnowszych ujęciach teoretycznych dokonuje się rozróżnienia między zasobami i aktywami terytorium oraz ich charakterem generycznym i specyficznym. Zarówno zasoby, jak i aktywa, posiadać mogą charakter generyczny , tj. niezależny od dynamiki społecznej i dynamiki przedsiębiorczości na danym terytorium. W związku z tym stanowią one dla regionu egzogeniczny, niezależny od niego czynnik rozwoju. Ich przeciwieństwem pozostają natomiast zasoby i aktywa specyficzne , wynikające wyraźnie ze strategii aktorów i przeznaczone do danego, określonego użytku (por. Pietrzyk I., „Polityka regionalna Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich”, PWN, Warszawa, 2001, s. 30). 7 Zasoby stanowią pewien unieruchomiony potencjał, który w danym momencie czasu ma szansę zostać ujawnionym i wykorzystanym w procesie rozwoju. Aktywa natomiast stanowią ten element, który w danym momencie wykorzystywany jest już na rynku (np. poszukująca pracy siła robocza, wykorzystywana infrastruktura). Zatem podstawowa różnica między zasobami a aktywami polega na tym, że zasoby są czynnikami potencjalnymi, aktywa zaś są czynnikami używanymi (Jewtuchowicz A., „Budowa konkurencyjności regionów. Rozważania na temat dynamiki rozwoju terytorialnego”, w: Broll R. (red.), „Gospodarka lokalna i regionalna w teorii i praktyce”, Prace Naukowe AE we Wrocławiu nr 1023, 2004, s. 353).
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
pozarynkowej) z innymi podmiotami (firmami, instytucjami finansowymi, ośrodkami badawczymi, technicznymi, kształcenia itd.). W takiej sytuacji przedsiębiorstwa pozostają mniej skłonne do zmiany lokalizacji działalności, a zatem z punktu widzenia rozwoju regionu strategia ta wydaje się niezwykle korzystna. Szwajcarscy regionaliści z tzw. grupy GREMI^8 , D. Maillat i L. Kebir, wyróżniają dwie logiki, zgodnie z którymi przedsiębiorstwa mogą działać na rynku – funkcjonalną oraz terytorialną.^9 Logika funkcjonalna polega na działaniu w pionowej, hierarchicznej organizacji, w której wszystkie funkcje podlegają centralnemu zarządowi. Ewentualna dystrybucja poszczególnych funkcji (produkcyjnych, handlowych, marketingowych itp.) na poszczególne punkty przestrzeni motywowana jest przede wszystkim dążeniem do minimalizacji kosztów przedsiębiorstwa. Łatwo zauważyć zatem, iż rola terytorium w tym wypadku jest pasywna. Przeciwieństwem takiej organizacji jest działanie zgodne z logiką terytorialną, w której mają miejsce procesy terytorializacji przedsiębiorstwa. Terytorializacja rozumiana jest tutaj jako proces, w którym przedsiębiorstwo jednocześnie współuczestniczy i czerpie z takich zasobów regionu, których przeniesienie lub odtworzenie do innych regionów jest zbyt kosztowne lub niemożliwe. W tym wypadku firmy zorganizowane są w horyzontalne sieci powiązań^10 , w których silne relacje pomiędzy poszczególnymi aktorami systemu lokalnego generują efekty synergiczne oraz procesy uczenia się. Taki terytorialnie zorientowany system przedsiębiorstw i instytucji potrafi z jednej strony generować korzyści zewnętrzne, dzięki zlokalizowanej tu wiedzy milczącej (traktowanej jako specyficzny zasób regionu), a z drugiej strony, dzięki swej elastyczności, umożliwia szybkie reakcje na zmiany zachodzące w otoczeniu. Podmiotami gospodarki rynkowej, zdolnymi do wprowadzenia zasobów regionu na rynek, są przedsiębiorstwa. Szczególna rola przypada przy tym we współczesnej gospodarce dużym przedsiębiorstwom międzynarodowym, jako kluczowym aktorom globalnej sceny gospodarczej. Mogą one bowiem nie tylko wykorzystywać podstawowe
(^8) Groupe de recherche européen sur les milieux innovateurs – międzynarodowa grupa badawcza zajmująca się od wielu lat zagadnieniami rozwoju regionów, przede wszystkim w kontekście tworzenia się i funkcjonowania w wymiarze lokalnym i regionalnym tzw. środowisk innowacyjnych. 9 Maillat D., Kebir L., „The learning region and territorial production systems” (w:) Johansson B., Karlsson C., Stough R. (Eds), „Theories of Endogenous Regional Growth. Lessons for Regional Policies”, Berlin, Springer, 2001, pp. 255-277. 10 Maillat D. „From the industrial district to the innovative milieu: contribution to an analysis of territorialized productive organizations”, Recherches Economiques de Louvain vol. 64 no. 1, 1998.
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
Metoda badawcza i charakterystyka doboru próby
Przyjętą metodą badawczą jest studium przypadku, wykorzystujące techniki mające na celu możliwie szeroki i wszechstronny opis badanej zbiorowości, z uwzględnieniem bogatego wachlarza zmiennych wyjaśniających. Nadanie badaniu przedsiębiorstw zagranicznych, funkcjonujących w lokalnym otoczeniu, cech studium przypadku, jest powszechnie przyjętą metodą badania systemów produkcyjnych, w ich wymiarze terytorialnym. Przykładowo, E. M Bergman i E. J. Feser wskazują, iż studium przypadku jako metoda jakościowa, pozostaje jedną z głównych metod badania regionalnych skupisk przedsiębiorstw, obok metod ilościowych: input-output oraz metody współczynnika lokalizacji.^11 Badanie metodą case study (ekspercką), ma w stosunku do nich tę zaletę, iż jest jednej strony stosunkowo wygodne do przeprowadzenia, a z drugiej strony pozwala trafnie identyfikować relacje, zachodzące między różnymi przedsiębiorstwami danego obszaru.^12 Integralną cześć badania stanowią również informacje uzyskane w oparciu o standaryzowany wywiad swobodny, przeprowadzony wśród największych przedsiębiorstw zagranicznych w okresie od lipca do grudnia 2005 roku. Wywiad powyższy oparty został
(^11) Metoda input-output , zwana również analizą nakładów-wyników, opiera się na analizie powiązań między sektorami. Sprowadza się do badania przepływów czynników produkcji między poszczególnymi gałęziami przemysłu. Metoda oparta o współczynnik lokalizacji polega natomiast na zestawianiu udziału wielkości zatrudnienia (a także wartości dodanej, dochodów, liczby przedsiębiorstw, itp.) w danej gałęzi przemysłu i w danym regionie, do udziału tego samego sektora w całym kraju. Wartość współczynnika większa niż 1 oznacza, że w danym regionie ma miejsce większa koncentracja np. zatrudnienia w danym przemyśle, niż w całej gospodarce narodowej. Współczynnik większy niż 1,25 jest zazwyczaj przyjmowany jako świadczący o regionalnej specjalizacji w danym sektorze (za: Brodzicki T., Szultka S., „Koncepcja klastrów a konkurencyjność przedsiębiorstw”, 12 Organizacja i Kierowanie , nr 4 (110), Warszawa, 2002, s. 45-60). R. K. Yin pisze, że „gdyby metoda case study była metodą „gorszą”, nie miałaby tylu zastosowań w tradycyjnych metodach naukowych, takich jak psychologia, socjologia, nauki polityczne, antropologia, historia i ekonomia, a także w bardziej praktycznie zorientowanych dyscyplinach, takich jak planowanie przestrzenne, administracja publiczna, nauki o zarządzaniu i pedagogika” (Yin R. K., „Case study research: design and methods”, Thousand Oaks, CA: Sage Publications; 1988, s. 10).
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
na kwestionariuszu ankietowym, składającym się zarówno z pytań zamkniętych (odpowiedzi na te pytania umożliwiły porównywania wyników badania osiągniętych w poszczególnych przedsiębiorstwach) oraz pytań otwartych (których umieszczenie w kwestionariuszu miało w zamierzeniu służyć uwzględnieniu specyfiki działalności każdego z badanych podmiotów). Uzyskane wyniki mogły posłużyć jako podstawa analiz porównawczych badanych przedsiębiorstw. Ponadto, w analizach wykorzystane zostały materiały źródłowe, dotyczące działalności badanych przedsiębiorstw na terenie Aglomeracji Łódzkiej. Pochodzą one z materiałów udostępnianych przez badane przedsiębiorstwa, materiałów prasowych oraz innych dostępnych źródeł informacji. Grupę adresatów badania stanowią duże przedsiębiorstwa produkcyjne, które według danych PAIIZ^13 zainwestowały w Aglomeracji Łódzkiej do końca roku 2004 ponad 1 mln USD (ogółem 39 podmiotów zlokalizowanych w: Łodzi, Zgierzu, Pabianicach, Ozorkowie oraz innych mniejszych miastach obszaru funkcjonalnego aglomeracji). Zdecydowano się zatem na dobór celowy, jako najbardziej typowy przypadek nielosowego doboru próby. Uzasadnia się to faktem istotnej trudności, w ustaleniu rzeczywistych miejsc lokalizacji działalności największych podmiotów gospodarczych z sektora przetwórstwa przemysłowego (podstawowe informacje o przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego gromadzone są tzw. „metodą przedsiębiorstw”^14 ) oraz związaną z tym trudnością w uzyskaniu rzetelnych danych statystycznych, umożliwiających dobór losowy. Na propozycję uczestnictwa w wywiadach swobodnych odpowiedziało pozytywnie 12 z 39 przedsiębiorstw, a zatem 1/3 ogółu podmiotów wybranych wstępnie do badania. W przypadku pozostałych przedsiębiorstw, większość odmówiła udziału w badaniu bez podania przyczyny. W kilku przypadkach odmowę uzasadniono koniecznością ochrony tajemnicy handlowej lub brakiem w strukturze kadrowej osób kompetentnych w kwestii udzielania odpowiedzi na zadawane podczas wywiadu pytania. W związku z powyższym, uogólnienie wyników badania na całą zbiorowość przedsiębiorstw międzynarodowych, stosować należy z dużą ostrożnością. Nie zmienia to przy tym faktu, że uzyskanie rezultaty pozostają źródłem wniosków, które mogą zostać wykorzystane zarówno na etapie (^13) Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych. (^14) „metoda przedsiębiorstw” polega na tym, iż za miejsce lokalizacji działalności spółek z udziałem kapitału zagranicznego uznaje się miejsce zarejestrowania jej głównej siedziby. Tymczasem często zdarza się, że choć w danej miejscowości zarejestrowana jest centrala firmy, to jej poszczególne oddziały, np. produkcyjne, lokowane są w innych miejscach kraju. Zbierania danych tą metodą dokonuje przede wszystkim Główny Urząd Statystyczny, natomiast przygotowywana corocznie przez PAIIZ lista największych inwestorów zagranicznych, przedstawia faktyczne rozmieszczenie inwestycji w poszczególnych miejscowościach Polski.
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
Układ pracy
Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Jej pierwsza część – teoretyczna, zawiera cztery rozdziały, które poświęcone zostały problematyce wpływu procesów globalizacji na rozwój regionów. Rozdział pierwszy zawiera prezentację dorobku literaturowego, poświęconego istocie procesów globalizacji. Uwzględniono w nim genezę procesów prowadzących do kształtowania się obecnego światowego porządku, nazywanego często porządkiem globalnym Zaprezentowany przegląd wybranych definicji globalizacji pozwala dostrzec iż jest ona zjawiskiem złożonym i wielowątkowym. W dalszej części rozdziału zawarte są spostrzeżenia dotyczące najważniejszych czynników oraz cech globalizacji gospodarki. Rozdział wieńczą rozważania poświęcone wyzwaniom, przed którymi stoi światowy system społeczno-gospodarczy. Globalizacja jako zjawisko ogarniające z natury rzeczy cały świat, nie prowadzi do równomiernego podziału wynikających z niej korzyści. W związku z tym, w warunkach obiektywności i nieuchronności procesów globalizacji, niezbędne jest wręcz akcentowanie konieczności podejmowania wyzwań, mających na celu eliminację negatywnych aspektów, przy zachowaniu najważniejszych korzyści. Rozdział drugi traktuje o mechanizmach, prowadzących do umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw i w konsekwencji do powstawania coraz większej liczby korporacji transnarodowych. Uwzględnia on również analizę strategii rozwoju tego typu przedsiębiorstw, która warunkuje ich podstawowe cele oraz stosunek do krajów i regionów, będących miejscami ich lokalizacji. Okazuje się bowiem, iż zarówno zewnętrzne (wynikające z bliższego i dalszego otoczenia), jak i wewnętrzne uwarunkowania globalizacji przedsiębiorstw, determinują w znacznym stopniu formę wchodzenia na coraz to nowe rynki oraz uruchamianie działalności w coraz to nowych państwach i regionach. Rozdział rozpoczyna przegląd teorii ekonomicznych, wyjaśniających zewnętrzne i wewnętrzne przesłanki umiędzynarodowienia przedsiębiorstw. Teorie te pozwalają zaprezentować różnorodne motywy, jakimi kierują się przedsiębiorstwa podejmujące decyzję o rozwoju poza granicami kraju macierzystego. Podjęta została tu ponadto próba odniesienia konsekwencji wynikających z przesłanek tych teorii, dla regionów jako konkretnych miejsc lokalizacji działalności przedsiębiorstw. Zaprezentowanie motywów umiędzynarodowienia działalności przedsiębiorstw, z punktu widzenia ich ekonomicznej
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
efektywności oraz prezentacja różnych sposobów zarządzania ich tzw. łańcuchem wartości w skali ponadnarodowej, pozwala na identyfikację modelowych strategii, które są stosowane przez tego typu przedsiębiorstwa. Identyfikacja stadiów rozwoju przedsiębiorstw ponadnarodowych oraz różnych ścieżek strategicznych, którymi mogą one podążać na drodze do budowania swych struktur organizacyjnych w skali globalnej, pozwala natomiast uwzględnić różnice w celach rozwoju, obieranych przez międzynarodowe przedsiębiorstwa, determinujących z kolei ich zachowania w stosunku do miejsc, w których lokalizują swoją działalność. Konsekwencje przestrzenne procesów globalizacji i umiędzynarodowienia przedsiębiorstw są przedmiotem rozważań podejmowanych w trzecim rozdziale pracy. Informacje w nim zaprezentowane dowodzą, że globalizacja prowadzi między innymi do zjawiska polaryzacji przestrzennej procesów rozwoju. Rozdział rozpoczynają rozważania na temat zróżnicowania poziomu zamożności państw świata oraz ich możliwości korzystania z pozytywnych skutków globalizacji. Pozostaje faktem, iż przede wszystkim kraje wysoko rozwinięte są najlepiej wyposażone w nowoczesne technologie i infrastrukturę techniczną, społeczną i instytucjonalną. W krajach słabiej rozwiniętych natomiast, w których koncentruje się zdecydowana większość ludności świata, obywatele pozostają w znacznym stopniu na marginesie globalnej gospodarki. W rozdziale tym zaakcentowano ponadto, iż zróżnicowanie przestrzenne procesów rozwoju obserwowane jest także na poziomie regionów. O tym, czy na różnych kontynentach oraz w poszczególnych państwach dochodzi do konwergencji, czy do dywergencji procesów rozwoju, decyduje jednak szereg uwarunkowań, prezentowanych w wybranych i pokrótce zaprezentowanych w rozdziale teoriach rozwoju regionalnego. Specyficznym i charakterystycznym dla globalizacji gospodarki pozostaje również ten specyficzny wymiar polaryzacji rozwoju gospodarczego, który polega na dynamicznym rozwoju wielkich światowych miast – metropolii, rozwijających się znacznie szybciej, niż pozostałe części krajów, których część stanowią i które w wielu przypadkach zdają się utrzymywać silniejsze relacje wymiany z innymi metropoliami, niż ze swoim bezpośrednim zapleczem regionalnym.^16 Fakt ten pozwala stwierdzić, iż w obecnych uwarunkowaniach, silnie zurbanizowanie ośrodki miejskie (będące metropoliami jeśli nie
(^16) Por. Gorzelak G., Smętkowski M., „Metropolia i jej region w gospodarce informacyjnej”, Scholar, Warszawa, 2005.
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
wskazaniu kierunków przyszłych badań, wpisujących się w ramy poruszanych w pracy zagadnień.
Sposób wykorzystania wyników badań
Problematyka poruszana w rozprawie doktorskiej odnosi się do zagadnień mało zbadanych, tak na gruncie osiągnięć polskich, jak i zagranicznych nauk regionalnych. W naukach ekonomii i zarządzania porusza się przede wszystkim zagadnienia związane z procesami globalizacji przedsiębiorstw oraz wpływem inwestycji zagranicznych na sytuację krajów i regionów je przyjmujących. Problematyka relacji między korporacjami międzynarodowymi a terytorium będącym miejscem ich lokalizacji, rozwijana jest przede wszystkim w anglojęzycznej i francuskojęzycznej literaturze naukowej, jednakże w znacznie mniejszym zakresie. Mało miejsca zajmuje ona także w polskich badaniach regionalnych, szczególnie w odniesieniu do nawiązujących do jej założeń badań empirycznych. Ważny efekt praktyczny podejmowanej rozprawy doktorskiej stanowi natomiast identyfikacja czynników, sprzyjających lokalizacji w polskich regionach (w tym przede wszystkim w Aglomeracji Łódzkiej), dużych przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego. Istotną konsekwencją podejmowanych analiz pozostaje również określenie siły i kierunków oddziaływania bezpośrednich inwestycji zagranicznych na gospodarkę Polski, w szczególności w odniesieniu do relacji między aktywnością kapitału zagranicznego a poziomem atrakcyjności i konkurencyjności polskich regionów. W kontekście tym podjęta zostanie próba określenia rekomendacji zarówno dla polityki regionalnej władz centralnych, jak wewnątrzregionalnej i lokalnej polityki władz samorządowych województwa łódzkiego (w tym przede wszystkim Aglomeracji Łódzkiej), zmierzającej do koordynacji działań poszczególnych instytucji na rzecz stymulowania pozytywnych efektów działalności dużych przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego w polskiej gospodarce.
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego)
Tabela 1. Różnica między „porządkiem globalnym” przełomu XIX i XX wieku a obecnym etapem globalizacji. GLOBALIZACJA NA PRZEŁOMIE XIX I XX W. GLOBALIZACJA „WSPÓŁCZESNA” Szybkość i łatwość przepływów kapitału
Mniejszy zakres globalizacji rynków finansowych
Zdecydowanie większa łatwość i szybkość w transferze kapitału ponad granicami państw. Konsekwencją jest jednak większe ryzyko kryzysów finansowych o globalnym zasięgu. Geograficzny rozkład przepływów kapitałowych Przepływy kapitału odbywały się głównie z krajów najbardziej ówcześnie rozwiniętych (Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec) do krajów mniej rozwiniętych – kolonii lub byłych kolonii wymienionych mocarstw: USA, Australia, Argentyna. Wyraźna dominacja Wielkiej Brytanii jako eksportera kapitału – kraj ten realizował ponad 80% inwestycji zagranicznych^4.
Dziś kapitał przepływa przede wszystkim między krajami najbardziej rozwiniętymi. USA są największym eksporterem a zarazem importerem kapitału. Choć Stany Zjednoczone dominują jako eksporter, to wartość tego eksportu sięga jedynie 20% całkowitych przepływów kapitałowych^5. Rola korporacji ponadnarodowych Powstają pierwsze wielkie firmy działające na skalę ponadnarodową. Nie odgrywają jednak w gospodarce światowej roli dominującej.
Charakterystyczną cechą współczesnego etapu globalizacji jest dynamiczny rozwój korporacji transnarodowych oraz ich rosnąca rola w światowej gospodarce. Globalizacja sektorów gospodarki
Globalizacja dotyczy w głównej mierze produkcji przemysłowej.
Obok globalizacji produkcji przemysłowej, następuje dynamiczny postęp globalizacji sektora usług (rozwój międzynarodowych korporacji bankowych, ubezpieczeniowych, handlowych, transportowych, telekomunikacyjnych). Geograficzny zasięg globalizacji Stosunkowo niewielki zasięg geograficzny procesów globalizacji (ograniczający się do potęg kolonialnych oraz ich kolonii).
Znacznie większy niż przed stu laty, zasięg geograficzny procesów globalizacji (choć również nie obejmuje on całości globu). Czynniki technologiczne jako czynnik sprawczy procesów globalizacji O postępie procesów globalizacji decydują przede wszystkim spadające koszty transportu ludzi i towarów. Rewolucja w transporcie jako główny motor globalizacji.
Bardzo ważne znaczenie postępu technologicznego w telekomunikacji dla rozwoju globalizacji na obecnym etapie. Rewolucja telekomunikacyjna jako główny motor globalizacji. Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: Anioł W., „Paradoksy globalizacji”, IPS UW, Warszawa, 2002, s. 44-46.
Warszawa, 2004, s. 10; Wallerstein I., „Globalization or the Age of Transition?”, International Sociology 4 , vol. 15 no. 2, 2000, s. 250; Zorska A. „Ku globalizacji?”, PWN, Warszawa, 1998, s. 14. 5 Zob. Balcerowicz L., „Bogaci i dłużnicy”,^ Wprost^ z 29.09.2002. op. cit.
Region wobec procesów globalizacji – terytorializacja przedsiębiorstw międzynarodowych (na przykładzie regionu łódzkiego) Genezy procesów globalizacji w obecnej formie upatruje się jednak w czasie przełomu XIX i XX wieku. R. Kuźniar zwraca uwagę, iż w okresie tym otwartość i współzależność gospodarek narodowych była nie mniejsza niż współcześnie.^6 Wiązało się to przede wszystkim z wysokimi obrotami handlowymi w skali światowej (powodowanymi nasilającą się wymianą towarową, realizowaną przede wszystkim przez imperia kolonialne), nasilonymi migracjami międzykontynentalnymi^7 oraz upowszechnieniem się wynalazków techniki, które zrewolucjonizowały transport (wynalezienie kolei, silnika spalinowego, rozwój żeglugi morskiej itp.) i komunikację (telegraf i telefon). Dlatego też, lata 1870-1914^8 są niekiedy uważane za pierwszy etap globalizowania działalności gospodarczej.^9 Okres wojen światowych przyczynił się w znacznej mierze do izolacji poszczególnych państw i zamknięcia ich gospodarek na wymianę międzynarodową. Upadek imperiów kolonialnych, powstanie dwóch przeciwstawnych bloków politycznych (zdominowanych przez USA z jednej i ZSRR z drugiej strony) spowodowały radykalne zmiany porządku światowego. Fundamenty tego porządku w znacznym stopniu stały w sprzeczności z dążeniami do integracji gospodarki w skali globalnej.^10 Dlatego uważa się, że silnym bodźcem dla ponownego wkroczenia
(^6) Kuźniar R., „Globalizacja: sprostać wyzwaniu”, Ad Meritum , nr 6, 1998, s. 10. (^7) Warto zwrócić uwagę na fakt, iż w latach 1871-1910, do USA przybyło ponad 20 mln imigrantów z Europy i Chin. W tym samym okresie migracje do Kanady, Brazylii i Australii wyniosły odpowiednio 3, 2,5 oraz 6 mln osób (Cameron R., „Historia gospodarcza świata” KiW, Warszawa, 2001, s. 331, cyt. za: Kaliński J., „Globalizacja w perspektywie historycznej”, w: Czarny E. (red.), „Globalizacja od A do Z”, NBP, Warszawa, 2004, s. 19). 8 Lata 70. XIX w. to okres nasilonych podbojów kolonialnych Wielkiej Brytanii, które ukształtowały w znacznej mierze porządek polityczny świata, funkcjonujący do wybuchu I Wojny Światowej. 9 por. Dicken P., „Global shift. The Internationalization of Economic Activity”, Guliford Press, New Jork-London, 1992, s.12; Williamson J. G., Globalization. Convergence and History”, NBER Working Paper 10 No. 5259, s. 1; cyt. za: Zorska A., „Ku globalizacji?”, PWN, Warszawa, 1998, s. 14. nie oznacza to jednak, iż na arenie międzynarodowej nie podejmowano działań, które w znacznym stopniu ułatwiły w przyszłości „konstrukcję” systemu globalnego, jaki zaczął powstawać w latach 90. XX wieku. Przykładem takich działań jest stworzenie przez państwa zachodnie nowego systemu kursów walutowych, opartego na parytecie dolara, który miał za zadanie stabilizację wymiany międzynarodowej. System ten zaczął funkcjonować w lipcu 1944 w ramach postanowień z Bretton Wodds (USA), gdzie podjęto również decyzję powołaniu do życia Międzynarodowego Funduszu Walutowego oraz Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (Banku Światowego), które obecnie są jednymi z najważniejszych instytucji, odpowiedzialnych za światowy porządek gospodarczy (Sołdaczuk J., Misala J., „Historia Handlu Międzynarodowego”, PWE, Warszawa, 2001, s. 168). Nie bez znaczenia dla procesów globalizacji gospodarki pozostają także dążenia do działań integracyjnych w ramach obu bloków. Przykładem takich inicjatyw jest powołanie w roku 1949 przez państwa bloku
