Renesans: omówienie epoki. Styl renesansowy. Reformacja. Humanizm. Twórcy. Jan Kochanowski, Opracowania z Język polski

Pobierz Renesans: omówienie epoki. Styl renesansowy. Reformacja. Humanizm. Twórcy. Jan Kochanowski i więcej Opracowania w PDF z Język polski tylko na Docsity! RENESANS WPROWADZENIE DO EPOKI Źródła, wzory, inspiracje  Antyk – filozofia, literatura, sztuka  Biblia – odczytana na nowo w stosunku do kultury średniowiecza  Tradycja narodowa, rodzima – wzrost znaczenia języków narodowych kosztem łaciny Ramy czasowe  Europa: XIV–XVI w.  Polska: koniec XV w. – koniec XVI w. Leonardo da Vinci, Człowiek witruwiański Dewiza epoki „Ad fontes! – powrót do źródeł” Renesans (franc. renaissance); nazwa polska „odrodzenie” jest dokładnym tłumaczeniem z francuskiego. Pojęcie renesans zostało upowszechnione w XVI w. przez Giorgio Vasariego – włoskiego malarza, architekta i historyka, przede wszystkim w odniesieniu do sztuki. Oznaczało „powtórne narodziny” tradycji antycznej. Centra kulturalne  Włochy: Florencja, Rzym  Francja: Paryż  Polska: Kraków, Zamość Światopogląd  humanizm - prąd umysłowy i kulturalny okresu Odrodzenia, stawiający człowieka w centrum zainteresowania nauki i sztuki, przeciwstawiający się filozofii scholastycznej i kulturze średniowiecznej  reformacja - ruch religijno-społeczny zapoczątkowany w XVI wieku w Niemczech przez Marcina Lutra, który dążył do reformy i odbudowy Kościoła katolickiego; doprowadził do rozłamu w chrześcijaństwie i utworzenia nowych wyznań, zwanych protestanckimi  kontrreformacja - prąd powstały w kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją  irenizm - kierunek w teologii chrześcijańskiej, dążący do zniesienia różnic między wyznaniami Wzorce osobowe  humanista  obywatel-patriota  ziemianin  dworzanin  władca SENTENCJE, ZŁOTE MYŚLI  Non omnis moriar (‘Nie wszystek umrę’) – maksyma Horacego o sławie przywoływana przez twórców XVI w.  „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce” – cytat z Terencjusza, popularny w renesansie  „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, / Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają” – Mikołaj Rej  „Miło szaleć, kiedy czas po temu” – Jan Kochanowski  „Ludzkie przygody / Ludzkie noś; jeden jest Pan smutku i nagrody” – Jan Kochanowski  „Być albo nie być – oto jest pytanie” – William Szekspir  „Reszta jest milczeniem” – William Szekspir  „Rzecz źle zaczęta tylko złem się krzepi” – William Szekspir Nowe gatunki literackie: sonet, powieść, nowela, esej Styl renesansowy Ważne pojęcia harmonia, symetria, proporcja, Deus artifex, perspektywa, poeta doctus, wszechstronne uzdolnienia, stoicyzm, epikureizm, horacjanizm, komedia dell’arte, teatr elżbietański Wybitni twórcy i ich dzieła literatura obca  Miguel de Cervantes, Don Kichote  William Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet literatura polska  Mikołaj Rej, Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem  Jan Kochanowski, Pieśni, Fraszki, Treny Ważne motywy  utopia (np. Thomas More, Utopia)  arkadia (np. Jan Kochanowski, Pieśń świętojańska o Sobótce)  idealna miłość (np. Francesco Petrarka, Sonety do Laury)  idealne państwo (np. Andrzej Frycz Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich)  władza (np. Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich, Niccolò Machiavelli, Książę)  Bóg-artysta (np. Jan Kochanowski, Pieśń XXV ) PRZEMIANY KULTUROWE W EUROPIE Renesans to okres burzliwych przemian kulturowych w Europie. Reformacja, wojny religijne, wojny chłopskie, kolonizacja nowo odkrytych ziem (przez Hiszpanię i Portugalię), rozwój miast i wzrost znaczenia mieszczaństwa, rozwój rzemiosła, handlu, banków, giełd, napływ kruszców z Nowego Świata – wszystkie te zjawiska przyczyniły się do zmiany standardów i stylu życia oraz stały się tłem dla formowania nowego światopoglądu. Quentin Massys, Bankier z żoną, 1514 REFORMACJA Reformacja (łac. reformatio ‘przekształcenie’) – ruch religijny, społeczny i polityczny wyrosły m.in. ze sprzeciwu wobec porzucenia przez Kościół rzymski ideałów wczesnochrześcijańskich i mający na celu jego zreformowanie. Reformacja rozbiła jedność zachodniego chrześcijaństwa. W konsekwencji powstały trzy podstawowe religie protestanckie: luteranizm, kalwinizm i anglikanizm. Przywódcy reformacji (Martin Luter, Jan Kalwin) odrzucili zwierzchnictwo papieża, zakwestionowali część sakramentów, zrezygnowali z kultu świętych (w tym także Maryi), rozwiązali zakony. Swoją doktrynę religijną opierali wyłącznie na Biblii (stąd postulat przekładania Pisma Świętego na języki narodowe). Głoszona przez Kalwina teoria o predestynacji zakładała, że ostateczny los człowieka nie zależy od jego uczynków, ponieważ Bóg z góry przeznacza go do zbawienia lub potępienia. Z kalwinizmu wyodrębnili się w Polsce arianie (inaczej bracia polscy), głoszący radykalne poglądy społeczne (m.in. przeciwstawiali się wojnom i poddaństwu chłopów). Odpowiedzią na reformację były m.in postanowienia soboru trydenckiego (1545–1563), na którym potępiono nauki Lutra i indywidualne interpretowanie Biblii. HUMANIZM Renesansowy przełom zmienił cywilizacyjne oblicze Europy. Teocentryczna wizja świata, lansowana w średniowieczu przez Kościół, ustąpiła świeckiej koncepcjiantropocentrycznej. Antropocentryzm (gr. ántrōphos ‘człowiek’, łac. centrum ‘środek’) – koncepcja zakładająca, że człowiek jest centrum wszechświata i celem jego rozwoju. Myśliciele-humaniści wystąpili z programem odbudowy filozofii w stylu antycznym, niezależnej od autorytetów wyznaniowych, i odrzucenia scholastycznychinterpretacji. Pojawił się postulat, aby punktem wyjścia filozoficznych rozważań uczynić człowieka. Powrócono do antycznych szkół filozoficznych: epikurejskiej istoickiej, a także idei Platona (neoplatonizm). Powstał nowy prąd intelektualny – humanizm. Humanizm (łac. humanus ‘ludzki’) – światopogląd wyrażający przeświadczenie o szczególnej roli i pozycji człowieka we wszechświecie (antropocentryzm), prąd umysłowy, kulturalny i polityczny, którego charakterystycznymi cechami były:  fascynacja filozofią, literaturą, sztuką i językami starożytności (antyku),  komedia dell’arte Typ komedii ukształtowany we Włoszech w połowie XVI w. i rozwijający się w całej Europie do wieku XVIII. Jego wpływ widać m.in. w twórczości Szekspira i Moliera. Aktorzy, występujący w charakterystycznych strojach i maskach, reprezentowali określone typy (m.in. Arlekin, Kolombina, Pantalone). Ich role opierały się na improwizacji, często pełnej błazeńskiego humoru.  teatr elżbietański Teatr angielski z okresu panowania Elżbiety I. Jego najwybitniejszym przedstawicielem był William Szekspir (dramat szekspirowski). Teatr The Globe w Londynie, rekonstrukcja współczesna CECHY KLASYCYZMU RENESANSOWEGO Kierunek ten czerpał zasady estetyczne z antyku. Cechowały go:  prostota wyrazu, zwięzłość,  harmonia formy, statyczność, spokój,  piękno osiągane przez zastosowanie określonych proporcji,  symetria jako zasada kompozycji,  perspektywa linearna,  w sztuce malarskiej pusta przestrzeń jako istotny składnik obrazu,  zasada decorum – stosowność stylu do tematu,  współistnienie motywów chrześcijańskich z mitologicznymi,  bogata ornamentyka niezaciemniająca klarowności bryły,  zerwanie ze średniowieczną jednoczesnością przedstawień malarskich,  tematyka mitologiczna, religijna, historyczna i dotycząca życia codziennego; portrety,  wprowadzenie erotyki, eksponowanie urody ciała kobiecego i męskiego w akcie,  wprowadzenie realistycznie przedstawionej postaci dziecka na równi z innymi członkami rodziny. NAJSŁAWNIEJSI ARTYŚCI RENESANSU  Leonardo da Vinci (zob. Wzorzec człowieka renesansu).  Michał Anioł (1475–1564) – włoski rzeźbiarz, malarz, rysownik, architekt i poeta. Autor fresków w Kaplicy Sykstyńskiej. Od 1546 r. budowniczy Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Swoją wszechstronną działalnością dokonał przełomu estetycznego – wyznaczył nowe kierunki w sztuce nowożytnej.  Rafael (1483–1520) – włoski malarz, rysownik, architekt, od 1514 r. architekt Bazyliki św. Piotra w Rzymie, jako wybitny portrecista stworzył nowy kanon kobiecej urody NAJWYBITNIEJSI TWÓRCY I ICH DZIEŁA  Literatura obca Kraj Autor Przykładowe dzieła Włochy Francesco Petrarka (1304– 1374) – twórca sonetu Giovanni Boccaccio (1313– 1375) Sonety do Laury Dekameron (zbiór nowel) Hiszpania Miguel de Saavedra Cervantes Don Kichote (powieść) Anglia William Shakespeare (1564- 1616) – wytyczył kierunki rozwoju dramatu nowożytnego Romeo i Julia, Hamlet, Makbet (tragedie), Sen nocy letniej, Jak wam się podoba, Wieczór Trzech Króli (komedie) William Szekspir, Makbet (1606) Tragedia o zaślepiającej żądzy władzy, pragnieniu, które niszczy dobre imię, honor, przyjaźń, miłość i staje się motywem zbrodni. Makbet inspirował romantyków, wprowadzał motywy przepowiedni, ingerencji sił nadprzyrodzonych w losy świata, pokazywał wewnętrzną, duchową walkę bohaterów.  Literatura polska Autor Przykładowe dzieła Biernat z Lublina (ok. 1465– ok. 1529) Żywot Ezopa Fryga i bajki ezopowe Mikołaj Rej (1505–1569) Krótka rozprawa miedzy trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (satyra mająca formę dialogu); Żywot człowieka poczciwego (poemat) Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572) O poprawie Rzeczypospolitej (traktat po łacinie ) Jan Kochanowski (1530–1584) Pieśni, Fraszki, Treny, Odprawa posłów greckich, Psałterz Dawidów (przekład biblijnych psalmów) Piotr Skarga (1536–1612) Żywoty świętych, Kazania sejmowe Łukasz Górnicki (1527–1603) Dworzanin polski (traktat) Szymon Szymonowic (1558– 1629) Sielanki GATUNKI LITERACKIE JAN KOCHANOWSKI – PIEŚNI I PSALMY* GENEZA I TEMATYKA PIEŚNI  Pieśni, które Jan Kochanowski tworzył przez całe życie, zostały w większości wydane dopiero w roku 1586, czyli już po śmierci poety. Zbiór składał się z 50 utworów podzielonych na dwie księgi. Dodatkowo została do nich dołączona Pieśń świętojańska o Sobótce.  Jan z Czarnolasu wzorował się na mistrzu gatunku – starożytnym rzymskim poecie Horacym (to dzięki niemu pieśń zyskała status samodzielnego gatunku literackiego). Wiele z pieśni Kochanowskiego to parafrazy horacjańskich carmina. Jak zauważył Jerzy Ziomek: […] światopogląd horacjański przenika całą niemal poezję czarnoleską. Dyrektywą tego światopoglądu, łączącego kategorie etyczne i estetyczne, jest zasada umiaru, złotego środka, i poprzestawania na małym […]1. 1 Jerzy Ziomek, Literatura Odrodzenia, PWN, Warszawa 1987.  Pieśni wyróżnia bogactwo tematyki. Kochanowski podejmuje w nich bieżące tematy polityczne i uniwersalne problemy filozoficzne. Można wyróżnić np. pieśni: autotematyczne, miłosne, religijne, publicystyczne, refleksyjno-filozoficzne, patriotyczne, biesiadne, moralne, będące pochwałą spokojnego życia na wsi, historyczne.  Można w nich dostrzec motywy charakterystyczne dla literatury renesansowej, m.in. łączenie w jednym utworze dwu przeciwstawnych sobie sił: Fortuny i Boga (mitologii i chrześcijaństwa). FILOZOFIA ŻYCIOWA POETY Model życia, który Jan Kochanowski przedstawił w pieśniach, łączy elementy:  stoicyzmu (konieczność pogodzenia się ze zmiennością losu, pochwała „szczęścia statecznego” – spokoju, cnoty, rozumu),  epikureizmu (Horacjańskie carpe diem, zachęta do cieszenia się życiem),  neoplatonizmu (zachęta, by rozumnie kształtować swoją egzystencją, wybierać wartości duchowe, doskonalić się wewnętrznie),  wiary chrześcijańskiej (zaufanie Bogu, przyjmowanie z pokorą jego decyzji). ARTYZM PIEŚNI  Pieśni zostały napisane wierszem sylabicznym, ukształtowanym i udoskonalonym właśnie przez Kochanowskiego. Poeta wykorzystał w nich różne wzorce kompozycyjne i wersyfikacyjne. Jednocześnie jego utwory zwracają uwagę przejrzystą, uporządkowaną kompozycją.  Typowe cechy pieśni, widoczne także w utworach Kochanowskiego, to: stroficzność, częste występowanie refrenu, liczne paralelizmy leksykalne i składniowe, powtórzenia, prosta składnia. PROBLEMATYKA WYBRANYCH PIEŚNI KOCHANOWSKIEGO Księgi pierwsze Pieśń II  obraz zmienności pór roku jako ilustracja zmienności świata  znaczenie czystego sumienia (tylko wtedy człowiek jest spokojny i może cieszyć się życiem)  apostrofa do dobrej myśli, nigdy nieopuszczającej człowieka („A bądź ze mną, z trzeźwym i z pijanym” 1) Pieśń IX(Pieśń o Fortunie)  zachęta do korzystania z życia (wyraz filozofii epikurejskiej)  człowiek to byt całkowicie zależny od losu (starożytny motyw Fortuny); wskazanie na konieczność przygotowania się na jego zmiany („U Fortuny to snadnie, / Że kto stojąc upadnie”)  obraz człowieka niemającego wpływu na przyszłość, zdającego się na wolę Boga  zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („A nigdy nie zabłądzi,/ Kto tak umysł narządzi,/ Jakoby umiał szczęście i nieszczęście znosić”) Księgi wtóre Pieśń III  obraz Fortuny i bezsilności człowieka wobec jej niestałości  apostrofa do osoby wysoko postawionej – ostrzeżenie przed nietrwałością życiowego powodzenia  cnota jako jedyna stała wartość, której „nie spali ogień, nie zabierze woda” Pieśń V(Pieśń o spustoszeniu Podola)  odwołanie do napaści Tatarów na Podole w 1575 r., w okresie bezkrólewia po ucieczce Henryka Walezego do Francji („ani pasterz nad owcami chodzi”)  tekst zbudowany zgodnie z zasadami retoryki: teza; opis najazdu – skontrastowane obrazy najeźdźców i ofiar; przedstawienie sytuacji w kraju – brak troski o obronę granic, wystawny styl życia szlachty, egoizm i prywata, brak środków finansowych na utrzymanie stałej armii; apel – „Skujmy talerze na talery, skujmy, / a żołnierzowi pieniądze gotujmy”  pesymistyczna puenta utworu: „Nową przypowieść Polak sobie kupi,/ Że i przed szkodą i po szkodzie głupi” Pieśń IX  zachęta do zachowania optymizmu („Nie porzucaj nadzieje,/ Jakoć się kolwiek dzieje”)  analogia zmienności pór roku i życia ludzkiego pełnego sprzeczności („radość się z troską plecie”)  uzależnienie losu człowieka od kapryśnej Fortuny nieustannie uczące pokory i nieufności wobec niej  zachęta do przyjęcia postawy stoickiej („Lecz na szczęście wszelakie, / Serce ma być jednakie”)  Bóg jako wsparcie dla człowieka („A kto Mu kolwiek ufa, nie zaginie”) Pieśń XIX(Pieśń o dobrej sławie)  wyraz idei neoplatońskich – człowiek jako istota uprzywilejowana przez Boga, byt zajmujący wyjątkową pozycję wśród innych stworzeń dzięki rozumowi i mowie  konieczność potwierdzania tej pozycji czynami, nakaz doskonalenia się  zachęta do działań „ku pożytku dobra spólnego” zgodnych z posiadanymi umiejętnościami: doskonały mówca – przekazuje dobre obyczaje, uczy przestrzegania prawa, zapobiega kłótniom; człowiek silny i odważny – broni ojczyzny i wiary  pozostawienie po sobie „dobrej sławy” jako najważniejszy cel Pieśń XXIV  parafraza pieśni Horacego Wybudowałem pomnik…  poeta jako jednocześnie śmiertelny i nieśmiertelny (jego dzieła przetrwają wieki – motyw non omnis moriar)  motyw sławy poetyckiej przekraczającej granice („O mnie Moskwa i będą wiedzieć Tatarowie”) Pieśni XXV(Hymn do Boga)  manifest humanistycznej religijności  afirmacja piękna i harmonii świata (ład natury jako odbicie doskonałości Boga)  Stwórca ukazany jako utalentowany artysta (łac. Deus artifex), obecny w całym dziele stworzenia, wykraczający poza Kościół  podkreślenie nieustannej opieki Pana, który udziela ludziom licznych dobrodziejstw  bezpośrednia rozmowa z Bogiem jako kimś bliskim (Ci, Ciebie, Tyś) PSAŁTERZ DAWIDÓW  Jan Kochanowski przełożył z łaciny 150 biblijnych psalmów. Był to przekład z przekładu – w oryginale utwory powstały w języku hebrajskim. Dzieło jest arcydziełem liryki polskiej (według wielu badaczy to najlepszy polski przekład psalmów).  Tytuł wydanego w 1579 r. zbioru (Psałterz Dawidów) nawiązywał do tradycji głoszącej, że autorem wszystkich tych utworów jest król Dawid (co, jak dowiedli badacze Starego Testamentu, nie jest zgodne z prawdą).  Psalm cechuje melodyjność, rytmiczność i uroczysty ton. Uniwersalną zasadą kompozycyjną tej hebrajskiej pieśni religijnej jest paralelizm elementów przeciwstawnych lub dopełniających się. Kochanowski dokonał poetyckiej parafrazy biblijnych tekstów. Wykorzystał przy tym różnorodne wzorce wersyfikacyjne.  O uniwersalności Psałterza Dawidów decydują jego ponadwyznaniowość (godzi różne systemy teologiczne i filozoficzne, bazuje na kulturze śródziemnomorskiej) i ponadczasowość (wydobywa wciąż aktualne aspekty sytuacji egzystencjalnej człowieka). PROBLEMATYKA WYBRANYCH PSALMÓW W PRZEKŁADZIE KOCHANOWSKIEGO Psalm 47 [Kleszczmy rękoma wszyscy zgodliwie…]  psalm pochwalny, wzywający do radości i uwielbiania Pana (m.in. przez klaskanie, śpiew, granie na trąbach)  Bóg jest Panem świata, królem, nawet niebo nie może ogarnąć jego chwały  podmiot zbiorowy (w domyśle naród wybrany lub Kościół) zawdzięcza Bogu zwycięstwa i dostatek (otrzymał dziedzictwo biblijnego Jakuba) Psalm 91 [Kto się w opiekę poda Panu swemu…]  Bóg ukazany jako oparcie dla człowieka, który pokłada w nim nadzieję  bogactwo środków stylistycznych – epitetów, personifikacji, porównań, apostrof, anafor itp. TRENY* BUDOWA TRENÓW Treny Jana Kochanowskiego zostały wydane w Krakowie w 1580 r. Impulsem do napisania cyklu dziewiętnastu utworów była śmierć córeczki poety, Urszuli. Trenynie są jednak zapisem spontanicznej improwizacji podyktowanej cierpieniem – to przemyślana konstrukcja, którą należy traktować jako całość. Kochanowski nawiązał do antycznego utworu żałobnego zwanego epicedium. Schemat retoryczny tego gatunku obejmował stałe elementy:  pochwała osoby zmarłej,  podkreślenie wielkości straty,  wyrażenie żalu,  pocieszenie,  napomnienie. Kochanowski zawarł wszystkie te elementy (choć w innej kolejności) w poszczególnych trenach wchodzących w skład cyklu. TREN JAKO GATUNEK LITERACKI  Tren wywodzi się z antyku (uprawiali go m.in. Symonides, Horacy, Owidiusz).  Należy do poezji żałobnej (funeralnej, pogrzebowej). Bywa określany inaczej jako pieśń lamentacyjna, elegia żałobna, epicedium, lament, plankt.  Zalicza się do gatunków wysokich: jest utrzymany w podniosłym tonie, a jego bohater to zwykle ktoś ważny (np. bohater, wódz, król).  Wyraża żal z powodu śmierci jakiejś osoby, a także pochwałę zalet i czynów zmarłego. Tren był uprawiany w literaturze polskiej nie tylko przez Jana Kochanowskiego. Utwory tego typu pisali także np. Daniel Naborowski, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Juliusz Słowacki, Władysław Broniewski (cykl Anka), Anna Kamieńska (cykl Dobranoc matce), Tadeusz Różewicz (Matka odchodzi). TRENY A TRADYCJA GATUNKU Jan Kochanowski odwołał się do antycznego gatunku, ale w sposób twórczy.  Złamał zasadę decorum, ponieważ bohaterem trenu – gatunku wysokiego – świadomie uczynił niespełna trzyletnie dziecko.  Stworzył nową formę cyklu trenologicznego – typowe dla trenu elementy rozwinął w kolejnych utworach.  W literaturze starożytnej treny opisywały wielkie czyny wybitnych jednostek, dlatego miały charakter epicki. Kochanowski, ukazując uczucia po stracie dziecka, uczynił z Trenów cykl utworów wybitnie lirycznych. LIRYKA OSOBISTA Głównym bohaterem Trenów nie jest zmarła Urszula, choć jej postać jest widoczna w wielu utworach cyklu, ale sam Kochanowski występujący w różnych rolach. Historyk literatury Jerzy Ziomek zauważył: W każdym epicedium występują trzy postaci: osoba zmarłego, osoba bliska zmarłemu, której udzielone zostaje napomnienie i pocieszenie, oraz osoba tego pocieszenia udzielająca tudzież chwaląca zmarłego, a więc podmiot epicedialny – najczęściej poeta lub retor. […] W Trenach natomiast wzajemny układ tych bohaterów jest szczególny. Zmarła bohaterka jest jakby ponad stan i ponad możliwości wyposażona w niezwykłe cechy […]. Takie uniezwyklenie jest zrozumiałe i kompozycyjnie celowe: dzięki temu podmiot liryczny Trenów występuje w podwójnych rolach: jest tym, który napomina i pociesza, a zarazem tym, do którego pocieszenie i napomnienie jest adresowane1. 1 Jerzy Ziomek, Literatura odrodzenia, PWN, Warszawa 1987. PROBLEMATYKA UTWORÓW TWORZĄCYCH CYKL Tren I  wprowadzenie w sytuację: śmierć dziecka (Urszulka jako „wdzięczna dziewka”1, słowiczek zjedzony przez smoka), rozpacz ojca  wielkość cierpienia („łzy Heraklitowe”, „skargi Symonidowe”)  dylemat ojca: otwarcie wyrażać żal czy siłą zdusić go w sobie? Tren II  zapowiedź problematyki całego cyklu („Płakać nad głuchym grobem mej wdzięcznej dziewczyny”)  niesprawiedliwość i okrucieństwo śmierci, która zabrała Urszulkę zbyt wcześnie  refleksja poety nad swoim dziełem („Nie chciałem żywym śpiewać, dziś umarłym muszę”) Tren III  apostrofa do zmarłej „dziedziczki”, wspomnienie jej zalet  wyraz tęsknoty ojca i jego głębokiego uczucia (użycie zdrobnień)  zapowiedź spotkania dopiero po śmierci Tren IV  apostrofa do „niepobożnej Śmierci”, która „trzęsła owoc niedordzały”  podkreślenie wielkości straty („Nigdy by ona była bez wielkiej żałości / Mojej umrzeć nie mogła”)  przywołanie motywu Niobe – matki, która tak cierpiała po śmierci swoich dzieci, że litościwy Zeus zamienił ją w kamień Tren V  porównanie homeryckie (przedstawienie Urszuli jako drzewka oliwnego przypadkowo podciętego przez ogrodnika) – podkreślenie delikatności dziecka  nawiązanie do motywów antycznych (apostrofa do „złej Persefony”) Tren VI  apostrofa do Urszuli ukazanej jako mała poetka („Safo słowieńska”)  żal z powodu utraty dziedziczki „lutni” (talentu poetyckiego)  porównanie dziewczynki do „lichego słowiczka”, który zbyt wcześnie umilkł  nawiązanie do obrzędu ludowego – ostatnie słowa Urszulki przed śmiercią przypominające zwyczajowe pożegnanie rodziców przez pannę młodą odjeżdżającą z rodzinnego domu Tren VII  obraz pozostałych po zmarłym dziecku ubiorów – ich bezużyteczność jako element potęgujący żal  podkreślenie rozbieżności między losem Urszuli a nadziejami rodziców (motyw wyprawy ślubnej; strój do trumny jedynym posagiem, jaki mogła otrzymać dziewczynka)  śmierć jako „sen żelazny, twardy, nieprzespany” (peryfraza) Tren VIII  poczucie pustki po śmierci dziecka („Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim”)  podkreślenie, jak wiele radości wnosiła w dom wdzięczna, skłonna do śmiechu dziewczynka Tren IX  polemika z filozofią stoicką, wyraz kryzysu światopoglądowego  apostrofa do Mądrości, która ma przygotować człowieka na wszelkie koleje losu  wyliczenie licznych zalet Mądrości i podanie ich w wątpliwość („jesli prawdziwie mienią”)  kończąca utwór skarga poety, który przez całe życie dążył do uzyskania mądrości, a teraz został „nagle ze stopniów ostatnich zrzucony” Tren X  szereg pytań retorycznych skierowanych do Urszulki  rozpaczliwa próba ustalenia, gdzie teraz może znajdować się dziewczynka (mieszanie pogańskich – Hades, „wyspy szczęśliwe” – i chrześcijańskich wyobrażeń dotyczących życia pozagrobowego)  apogeum żalu – utrata wiary w nieśmiertelność duszy („Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest”) Tren XI  zakwestionowanie innej wartości cenionej przez stoików – cnoty (nieszczęścia spadają także na ludzi dobrych)  podważanie wyznawanej dotychczas filozofii, nawet wiary („Kogo kiedy pobożność jego ratowała?”)  poczucie bezradności wobec losu, na który wpływa „nieznajomy wróg jakiś” Tren XII  wyliczenie zalet Urszuli (często niewspółmiernych do jej wieku), idealizacja zmarłej  nawiązanie do konwencji przedstawiania dzieci jak dorosłych (widocznej m.in. w malarstwie epoki)  informacja o wieku dziecka („więcej nad trzydzieści miesięcy nie miała”)  Urszulka jako kłos, który upadł pod ciężarem swojej bujności „żniwa nie doczekawszy” Tren XIII  wyraz żalu w apostrofie do Urszuli („bodaj ty mnie była / Albo nie umierała lub się nie rodziła!”)  wspomnienie wielkich nadziei, które zostały rozwiane przez śmierć dziecka  odwołanie się do sytuacji kładzenia kamienia nagrobnego  zawarcie w wierszu tekstu inskrypcji nagrobnej Tren XIV  przywołanie mitu o Orfeuszu, który poszedł do Hadesu po zmarłą Eurydykę  pragnienie cierpiącego ojca, by także jemu Pluton oddał ukochane dziecko Tren XV  apostrofa do „wdzięcznej lutni” – symbolu natchnienia poetyckiego oraz Erato – muzy opiekującej się poezją liryczną z prośbą o pocieszenie  nawiązanie do motywu Niobe, refleksja nad postawą człowieka wobec straty Tren XVI  refleksja nad zbytnią pewnością siebie człowieka, zanim dotknie go cierpienie  polemika ze stoicyzmem oraz jego wyznawcą – Cyceronem, który również stracił córkę  czas jako jedyne lekarstwo Tren XVII  tren o charakterze psalmicznym  lamentacja ukazująca wielkość cierpienia, którym Bóg dotknął poetę  odrzucenie mądrości głoszonej przez stoików – rozum nie daje ulgi w bólu, stoicki spokój jest postawą nieadekwatną w momencie straty („Prozne to ludzkie wywody / Żeby szkodą nie zwać szkody”) Tren XVIII  tren o charakterze psalmicznym wyrażający postawę chrześcijańską  wypowiedź w imieniu wszystkich ludzi („my, nieposłuszne, Panie, dzieci Twoje”) kierowana do Boga  prośba o miłosierdzie i ulgę w cierpieniu Tren XIX albo Sen  konwencja snu (podmiot mówiący – określany jako Jan – widzi we śnie swoją matkę trzymającą na rękach Urszulkę)  argumenty przywołane przez matkę, aby wyrwać Jana z rozpaczy: podkreślenie, że Urszula jest szczęśliwa w niebie, może oglądać Boga, ominęły ją ziemskie cierpienia (np. ból związany z rodzeniem dzieci, starzenie się, samotność, nieprzychylność ze strony innych ludzi), zwrócenie uwagi, że Jan jako człowiek rozumny i wykształcony nie powinien czekać na kojący wpływ czasu („Teraz, mistrzu, sam się lecz!”)  pocieszenie (konsolacja) – należy zaufać Bogu („jeden jest Pan smutku i nagrody”) i poddać się Jego wyrokom  powrót do stoicyzmu („ludzkie przygody / Ludzkie noś”) PRZESŁANIE TRENÓW Słowa Cycerona „Humana humane ferenda”, tłumaczone w Trenie XIX jako „Ludzkie przygody ludzkie noś”, stanowią główne przesłanie całego cyklu. Należy je rozumieć następująco: to, co człowieka spotyka (w tym i przemijanie życia, i odchodzenie najbliższych), powinien on znosić po ludzku, z godnością, dopuszczając różne emocje (smutek, gniew, rozpacz), dając sobie czas na żałobę i podniesienie się z wewnętrznego upadku. Jest to formuła pogodzenia się z losem przez zrozumienie doli człowieczej. GATUNKI RENESANSOWE Epika Liryka Dramat  nowela  bajka  facecja  wizerunek  podanie  powieść  pieśń  fraszka  hymn  epitafium  tren  psalm  sonet  figlik  elegia  tragedia  komedia  dialog  sielanka CO NAM ZOSTAŁO Z RENESANSU Do renesansu nawiązywano prawie we wszystkich epokach.  Adam Mickiewicz z dumą opowiadał o dorobku Jana Kochanowskiego w czasie paryskich wykładów w Collège de France.  W wieku XX także wielokrotnie powracano do odrodzenia. Zachował się protestantyzm, znaczenie humanizmu i irenizmu doceniono po II wojnie światowej, ciągle trwa filozoficzna i polityczna dyskusja nad etyką władzy. Współczesnym autorytetem może stać się człowiek wykształcony, wszechstronny, poliglota, podróżnik, odkrywca, wynalazca, artysta, bibliofil, czyli człowiek renesansu.  W słownictwie i nazewnictwie wiele pojęć pochodzi z renesansu, np. przewrót kopernikański, humanizm, antropocentryzm, utopia, donkiszoteria, hamletyzm, arras, attyka. W KRZYWYM ZWIERCIADLE W niektórych epokach obowiązuje pełna powaga i powściągliwość. W renesansie artyści z poczuciem humoru spojrzeli na siebie i poprzedników, m.in. Jan Kochanowski we fraszkach (np. O doktorze Hiszpanie, Raki) i Miguel de Saavedra Cervantes w Don Kichocie. Ten ostatni kpił ze średniowiecznego ideału rycerza. Artyści następnych epok chętnie nawiązywali do motywu błędnego rycerza. Zygmunt Waliszewski, Don Kichot i Sancho Pansa (szkic), ok. 1934 PRZYKŁADY NAWIĄZAŃ I KONTYNUACJI Literatura  Leopold Staff, Przedśpiew, Lipy  Julian Tuwim, Rzecz czarnoleska  Bolesław Leśmian, Urszula Kochanowska  Władysław Broniewski, Anka (cykl trenów)