Pobierz Rewolucja przemysłowa w Anglii w XVIII i XIX wieku i więcej Egzaminy w PDF z Historia powszechna tylko na Docsity! Rewolucja przemysłowa w Anglii w XVIII i XIX wieku Wprowadzenie Przeczytaj Symulacja interaktywna Film + Sprawdź się Dla nauczyciela Bibliografia: Źródło: Locomo ve Act . Cytat za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Warszawa 1998, str. 479. Źródło: Marks o rozwoju maszyny i przejściu do produkcji fabrycznej. Cytat za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 45-48. Źródło: Smith o wydajności manufaktury. Cytat za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 44- 45. Źródło: Maszyna parowa. Cytat za: Za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 51-52. Źródło: Alexis de Tocqeville o przemysłowych miastach Anglii w 1835 roku. Cytat za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 1998, str. 140-141. Źródło: Wynalezienie krosna. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 23, Przewrót przemysłowy i walka o przemiany demokratyczne w Anglii w latach 1770 – 1848, opr. Henryk Katz, Warszawa 1961. Przeczytaj Włókiennictwo W 1732 roku wynalezione zostało tzw. latające czółenko, które dwukrotnie zwiększyło wydajność pracy tkacza, tak że dziennie zużywał on tyle przędzy, ile wytwarzano na kołowrotku przez dwa dni. Do zniwelowania różnicy między wydajnością tkacza i przędzarki przyczyniła się skonstruowana w 1765 r. przędząca Joasia (ang. spinning Jenny). To napędzane za pomocą ręcznej korby urządzenie poruszało jednocześnie kilka wrzecion. Krok w stronę mechanizacji włókiennictwa uczynił w 1771 r. Richard Arkwright, który korbę zastąpił kołem wodnym, co pozwoliło zwiększyć liczbę wrzecion do kilkudziesięciu. Wciąż udoskonalając swoją maszynę, u schyłku stulecia, jako jeden z pierwszych, zastosował on napęd parowy. Ulepszona przędzarka Jenny, która była używana w zakładach włókienniczych. Źródło: Clem Ru er, Wikimedia Commons, domena publiczna. Wełna okazała się zbyt delikatna dla mechanicznej przędzarki, a poszukujący trwalszego surowca przemysłowcy zwrócili uwagę na bawełnę. Ponieważ z Indii sprowadzano jej zbyt mało, Brytyjczycy rozwinęli import ze Stanów Zjednoczonych. Amerykańskim plantatorom zbieranie bawełny ułatwiła odziarniarka, skonstruowana w końcu XVIII w. przez Eliego Whitneya. Bez przesady można stwierdzić, że zastosowanie tego wynalazku w praktyce zadecydowało o losach całego kontynentu. Innowacje Arkwrighta wpłynęły na zmianę organizacji pracy. Dotychczas włókiennictwo angielskie funkcjonowało zgodnie z systemem nakładczym, a jego siłę roboczą stanowili wiejscy chałupnicy. Tradycyjny warsztat tkacki i przędzarka z powodzeniem mieściły się w domu, ale nie było to już możliwe w przypadku urządzeń o napędzie mechanicznym, których obsługa wymagała odrębnego budynku i pracujących w określonych godzinach robotników. Wkrótce brytyjski przemysł tekstylny został więc zdominowany przez fabryki, które nierzadko zatrudniały nawet kilka tysięcy osób. Przeszkodę dla radykalnego przyspieszenia produkcji włókienniczej stanowili nadal tkacze chałupnicy. Wprawdzie było ich coraz więcej, ale w dalszym ciągu pracowali oni w systemie nakładczym i faktycznie dyktowali warunki wytwórcom przędzy. Sytuacja ta znalazła jednak kres w związku ze skonstruowaniem przez Edmunda Cartwrighta mechanicznego krosna, później napędzanego przez maszynę parową. Tak opisywał on swój wynalazek: Wynalezienie krosna Będąc w lecie 1784 r. w Matlock znalazłem się w towarzystwie kilku panów z Manchesteru, gdy rozmowa obróciła się wokół maszyny przędzalniczej Arkwrighta. Jeden z rozmówców zauważył, że gdy tylko patent Arkwrighta wygaśnie, powstanie tyle fabryk i tyle będzie przędzy bawełnianej, że nigdy nie znajdzie się dosyć rąk do jej utkania. Na tę uwagę odpowiedziałem, że Arkwright będzie musiał użyć całego swego sprytu dla wynalezienia maszyny tkackiej. Rozmowa skierowała się na ten temat.. (...) Nieco później pewna szczególna okoliczność przypomniała mi tę rozmowę. Uderzyło mnie, że w zwykłym tkactwie — według wyobrażenia jakie miałem o tym — mogą być tylko trzy ruchy następujące po sobie i nie powinno być wiele trudności w ich odtworzeniu. Przejęty tą ideą zatrudniłem od razu stolarza i kowala, by ją urzeczywistnić. Gdy tylko maszynę zbudowano, nająłem tkacza “ Maszyna włókiennicza Samuela Cromptona. Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0. Warto wiedzieć Ludzie przeciw maszynom Upowszechnienie się mechanicznego krosna nastąpiło po okresie wojen napoleońskich i spowodowało gwałtowną pauperyzację tkaczy. Ich wręcz przysłowiową nędzę opisywali filantropi i socjaliści. Niemiecki poeta Heinrich Heine jeden ze swych utworów poświęcił buntowi tkaczy na Dolnym Śląsku w 1844 r., stłumionemu siłą przez pruskie wojsko. W swym sprzeciwie wobec gwałtownych zmian spowodowanych przez wykorzystywane w przemyśle wynalazki angielscy robotnicy posuwali się do niszczenia maszyn. W drugiej dekadzie XIX w. zjawisko to przybrało wręcz formę zorganizowanego ruchu tzw. luddystów (od nazwiska ich przywódcy, Neda Ludda). Dopiero zastosowanie drastycznych kar, włącznie z karą śmierci i zsyłaniem do Australii, oraz zmniejszenie się liczby tkaczy położyły kres walce ludzi przeciw maszynom. Hutnictwo W technologii wytopu surówki żelaza przełomem było zastosowanie pieca koksowego przez Abrahama Darby’ego I w 1709 r. Wynalazek, który uniezależnił metalurgię od węgla drzewnego (coraz droższego w miarę znikania lasów), przez ponad pół wieku pozostawał do snucia osnowy, która była z surowca, z jakiego zwykle robi się płótno żaglowe. Ku mej wielkiej radości rezultatem był kawał sukna. (...) Osnowę snuto prostopadle, płocha spadała z siłą przynajmniej pół cetnara, a sprężyny poruszające czółenko były dostatecznie silne, by wyrzucić rakietę. Mówiąc zwięźle, trzeba było siły dwóch potężnych mężczyzn, by pracować na tej maszynie w tempie zwolnionym i tylko na krótki czas. Wyobrażając sobie naiwnie, że dokonałem już wszystkiego, co było konieczne, zabezpieczyłem to, co uważałem za własność o dużej wartości, przez uzyskanie patentu z 4 kwietnia 1785 r. Gdy to uczyniłem, raczyłem zobaczyć, jak inni tkają; i wyobrazicie sobie moje zdumienie, gdy porównałem ich łatwe sposoby pracy z moim. Skorzystałem jednak z tego, co widziałem, i skonstruowałem krosno oparte na ogólnych zasadach prawie takich, jakie istnieją obecnie. Wynalazek swój zakończyłem dopiero w r. 1787, a dnia l sierpnia tego roku uzyskałem swój ostatni patent tkacki. Źródło: Wynalezienie krosna. Cytat za: Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 23, Przewrót przemysłowy i walka o przemiany demokratyczne w Anglii w latach 1770 – 1848, opr. Henryk Katz, Warszawa 1961. Alexis de Tocqeville o przemysłowych miastach Anglii w 1835 roku Manchester Trzydzieści czy czterdzieści manufaktur wznosi się na szczycie wzgórz., które opisałem. Ich sześć pięter góruje nad krajobrazem, a ich skupisko pozwala stwierdzić z daleka centralizację przemysłu. Wokół nich porozrzucane w bezładzie ubogie siedziby plebsu. Między nimi rozpościerają się tereny zanieczyszczone, które od dawna nie przypominają beztroskich parków, podobnie zresztą jak obrzeża miasta. (...) Usłyszycie hałas pieców, ciężkie sapanie miechów. Dym powleka domy, uniemożliwiając słońcu rozjaśnienie domostw. W tym wiecznym mroku łatwo dostrzec bogactwo niektórych i mizerię większości, zaradność kilku fabrykantów, dla których pracują tysiące, i słabość poszczególnych osób, która okazuje się jeszcze większa, niż gdyby zostawić ich samych na środku pustyni. Tu przyczyny, tam skutki. Gęsta mgła spowija miasto, słońce podobne do jasnoszarego dysku już nie próbuje nawet pokonać dymu; to pod tą powłoką pracuje 300000 ludzi. (...) Rozwój dróg żelaznych w Europie Jaki wpływ drogi żelazne wywrą w przyszłości na wojskowość, o ile mogą być przydatne do działań wojennych, okazało się to na drodze Nordbahn [Północna Kolej] zwanej. W maju 1842 r. odbył się na drodze tej transport wojska przeznaczonego na garnizon z Brunn [Brna na Morawach] do Wiednia. Dniem pierwej przybyli kwatermistrze i bagaże w 26 wozach. Następnego dnia szereg wozów składał się z 31 wagonów “ Wskaż na mapie kilka ośrodków przemysłowych, które swojego znaczenia nie utraciły do dziś. Dlaczego bliskość kanałów była tak istotna dla okręgów przemysłowych? Źródło: Contentplus.pl, licencja: CC BY-SA 3.0. Maszyna parowa ciągnionych przez jeden parowóz Ajax. Batalion grenadierów wojska, liczny 824 ludzi, mieścił się w 24 wozach otwartych, które tak były urządzone, że na przemian połowa ludzi siedzieć mogła. W każdym wozie było 34 ludzi, batalion ten wyruszył z Brunn o szóstej godzinie z rana, zatrzymał się pół godziny w Florisdorf i przybył o godzinie pierwszej do Wiednia. Zwyczajny pochód byłby trwał tydzień cały. Na stacji w Wiedniu uszykował się batalion na wozach do frontu i przejrzany był przez cesarza. Potem w przeciągu 3 do 4 minut żołnierze wysiedli z wozów i w paradzie przedefilowali. Źródło: Alexis de Tocqeville o przemysłowych miastach Anglii w 1835 roku. Cytat za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska- Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Wydawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 1998, str. 140-141. Maszyna parowa Maszyna poruszająca działa jako siła napędowa całego mechanizmu. Albo wytwarza swą własną siłę poruszającą, jak maszyn parowa, kaloryczna, elektromagnetyczna itd., albo otrzymuje napęd od gotowej, poza nią istniejącej siły przyrody, jak koło wodne od wodospadu, skrzydła wiatraka od wiatru itd. Mechanizm transmisyjny, złożony z kół rozpędowych, wałów transmisyjnych, kół zębatych, mimośrodów, sworzni, lin, pasów, sprzęgieł i przekładni różnych rodzajów reguluje ruch, przemieniając tam, gdzie to jest potrzebne, jako formę, np. z pionowej w obrotową, rozdziela go i przenosi na maszyny narzędziowe. Obie te części mechanizmu istnieją tylko po to, aby nadać maszynie narzędziowej ruch, dzięki któremu chwyta ona przedmiot pracy i celowo go zmienia. Maszyna narzędziowa jest tą właśnie częścią maszyny, która była punktem wyjścia za każdym razem, gdy produkcja rzemieślnicza lub rękodzielnicza przekształciła się w produkcję maszynową. [...] “ Dopiero wynaleziona przez Watta druga tak zwana maszyna parowa o działaniu podwójnym była pierwszym motorem, który sam sobie wytwarza siłę napędową spożywając wodę i węgiel, i którego potencjał pozostaje pod zupełną kontrolą człowieka; poruszająca się i będąca zarazem środkiem lokomocji, miejska, a nie wiejska jak koło wodne, umożliwia koncentrację produkcji w miastach, zamiast - jak koło wodne - rozpraszać ją po wsiach; uniwersalna, jeśli idzie o jej techniczne zastosowanie; łatwa do umiejscowienia bez względu na jakiekolwiek warunki lokalne. Wielki geniusz Watta przejawił się w objaśnieniu patentu otrzymanego przezeń w kwietniu r. 1784, gdzie określa on swą maszynę parową nie jako wynalazek służący do jakiegoś szczególnego celu, lecz jako uniwersalny czynnik wielkiego przemysłu. Wspomina on tam o rodzajach jej zastosowania, przy czym niektóre z nich, jak np. młot parowy, miały być wprowadzone dopiero z górą pół wieku później. Jednakże powątpiewał on o możności zastosowania maszyny parowej do żeglugi. Spadkobiercy jego, Boulton i Watt, na londyńskiej wystawie przemysłowej w r. 1851, wystawili największą maszynę parową dla wielkich ocean steamers (parowców oceanicznych). Źródło: Maszyna parowa. Cytat za: Za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 51-52. Symulacja interaktywna Polecenie 1 Przeanalizuj poniższe symulacje interaktywne. Przedstawiają one rozwój sieci kolejowej w XIX w. oraz udział wybranych państw w produkcji przemysłowej. Poszczególne interaktywne elementy wykresu wymienione są nad nim. Możesz je włączać i wyłączać, zmieniając w ten sposób wygląd wykresu. Zapoznaj się z danymi, a następnie wykonaj polecenia. Na podstawie: A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2011, s. 81. Polecenie 2 Wskaż kraj, w którym nastąpił największy i najmniejszy przyrost linii kolejowej w XIX wieku. Jakie podobieństwa i różnice pod tym względem dostrzegasz między pierwszą połową a drugą połową stulecia? Polecenie 3 Czy twoim zdaniem na podstawie tych danych można sformułować wniosek o stopniu pokrycia danego państwa siecią kolejową? Weź pod uwagę rozmiary danych państw. Kierując się tą przesłanką, odpowiedz, w którym kraju rozwój sieci kolejowej był nadal w dużym stopniu niewystarczający. Polecenie 4 Wskaż to państwo, w którym nastąpił największy procentowo wzrost udziału w światowej produkcji przemysłowej w pierwszej połowie XIX w., oraz to, w którym nastąpił największy procentowo wzrost udziału w światowej produkcji przemysłowej w drugiej połowie XIX wieku. Polecenie 5 Wskaż państwa, w których udział w światowej produkcji przemysłowej znacząco spadł. Wyjaśnij, czym mogło to być spowodowane. Polecenie 6 Wskaż państwa, w których udział w światowej produkcji przemysłowej utrzymał się na względnie porównywalnym poziomie. Wyjaśnij, z czego to mogło wynikać. Polecenie 7 Uzasadnij, do jakiego stopnia rewolucja przemysłowa przyczyniła się do powstania dysproporcji w rozwoju przemysłowym różnych regionów świata. Polecenie 5 Wyjaśnij, dlaczego w XVIII w. węgiel stał się najpopularniejszym surowcem energetycznym. Film dostępny pod adresem /preview/resource/R6d3mRocUwAiD Nagranie filmowe dotyczące rewolucji przemysłowej w Anglii, część trzecia. Polecenie 6 Wyjaśnij, dlaczego problemem XVIII-wiecznej Anglii był brak siły roboczej. Omów, w jaki sposób go rozwiązano. Twoja odpowiedź Twoja odpowiedź Polecenie 7 Podaj genezę maszyny parowej. Film dostępny pod adresem /preview/resource/RObouDz4eYGtp Nagranie filmowe dotyczące rewolucji przemysłowej w Anglii, część czwarta. Polecenie 8 Wskaż dokonania rewolucji przemysłowej, które wpływają na przemysł i gospodarkę do dziś. Twoja odpowiedź Twoja odpowiedź Polecenie 9 Scharakteryzuj rewolucję w transporcie, która miała miejsce w XIX wieku. Twoja odpowiedź czasów zwyczaj obliczania siły mechanicznej na horse powers (siły końskie). Wiatr był zbyt niestały i zbyt nieobliczalny, a przy tym stosowanie siły wodnej w Anglii, kolebce wielkiego przemysłu, przeważało już w okresie rękodzielniczym. Już w XVII wieku próbowano wprawiać w ruch dwa koła młyńskie i dwa kamienie młyńskie za pomocą jednego koła wodnego. Ale wtedy wynikło przeciwieństwo między rozrośniętym mechanizmem transmisyjnym, a zbyt małą w stosunku do niego siłą wodną; była to jedna z okoliczności, które doprowadziły do dokładniejszego poznania praw tarcia. Podobnie nierównomierne działanie siły napędowej w młynach, poruszanych za pomocą dźwigni, a więc za pomocą pociągnięć i uderzeń, doprowadziło do wynalezienia i do zastosowania koła rozpędowego, które później odegrało tak wybitną rolę w wielkim przemyśle. W ten sposób w okresie rękodzielniczym rozwinęły się pierwsze naukowe i techniczne elementy wielkiego przemysłu. Przędzarki o ruchu ciągłym (throstle) systemu Arkwrighta od początku już miały napęd wodny. Jednak stosowanie siły wodnej jako powszechnej siły napędowej było też związane z szeregiem trudności. Siła ta nie mogła być dowolnie powiększana, na niedobór jej nie było rady, nieraz brakło jej zupełnie, a przede wszystkim była natury czysto lokalnej. Dopiero druga maszyna parowa Wa a, tak zwana maszyna o działaniu podwójnym, okazała się motorem, który sam sobie wytwarza siłę napędową spożywając wodę i węgiel i którego działanie poddaje się zupełnie kontroli człowieka. Maszyna ta ruchoma i sama będąca środkiem lokomocji, miejska, a nie wiejska jak koło wodne, pozwalała skupiać produkcję w miastach, zamiast rozpraszać ją po wsiach. Wreszcie maszyna parowa technicznie daje się wszędzie zastosować, a instalacja jej jest stosunkowo mało zależna od okoliczności lokalnych. Wielki geniusz Wa a okazał się w objaśnieniu patentu otrzymanego przezeń w kwietniu 1784 r., gdzie określa on swą maszynę parową nie jako wynalazek służący do jakiegoś poszczególnego celu, lecz jako powszechną siłę napędową wielkiego przemysłu. Wspomina on tam o zastosowaniach, z których niektóre, jak np. młot parowy, miały się urzeczywistnić z górą pół wieku później. Jednak powątpiewał on o-możności zastosowania maszyny parowej do żeglugi. Spadkobiercy jego, „Boulton and Wa ”, na wystawie przemysłowej londyńskiej w 1851 r. wystawili największą maszynę parową dla wielkich parowców morskich. Dopiero odkąd narzędzia organizmu ludzkiego przekształciły się w narzędzia mechanicznego aparatu maszyny narzędziowej, dopiero od tej chwili również maszyna poruszająca przybiera postać samodzielną, zupełnie uniezależnioną od granic siły ludzkiej. Wraz z tym pojedyncza maszyna narzędziowa, którą rozpatrywaliśmy dotychczas, schodzi do roli prostego składnika produkcji maszynowej. Jedna maszyna poruszająca mogła odtąd wprawiać w ruch jednocześnie wiele maszyn roboczych. Ze wzrostem liczby maszyn roboczych jednocześnie poruszanych wzrasta również maszyna poruszająca, a mechanizm transmisyjny rozrasta się w aparat dalekonośny (…) Źródło: Marks o rozwoju maszyny i przejściu do produkcji fabrycznej. Cytat za: Historia powszechna. Czasy nowożytne 1640-1870. Wybór tekstów źródłowych, Cz. II pod red. B. Krauzego, Warszawa 1951, str. 45-48. Wyjaśnij, na czym polegała wyższość maszyny parowej, nad starszymi źródłami energii. Ćwiczenie 2 Do postaci przyporządkuj odpowiadające im wynalazki John Kay mechaniczne czółenko Samuel Crompton maszyna parowa James Wa lokomotywa parowa George Stephenson przędzarka mule-jenny 輸 Ćwiczenie 3 Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie wykonaj polecenie. Locomotive Act 1. „Lokomotywy drogowe” muszą być obsługiwane co najmniej przez trzy osoby, a w przypadku ciągnięcia przyczep, czwarta osoba musi dawać baczenie nad ich ruchem. 2. Co najmniej na 60 jardów [ok. 60 m] przed pojazdem ma iść człowiek z czerwoną chorągiewką i ostrzegać innych użytkowników drogi o zbliżaniu się pojazdu. Ma on ponadto pomagać w usuwaniu innych pojazdów z drogi, a w razie potrzeby – zatrzymać „lokomotywę drogową”. 3. Każda „lokomotywa drogowa” ma być natychmiast zatrzymana na każde żądanie przechodniów, woźniców i jeźdźców, którzy wyrażą to żądanie podniesieniem ręki. 4. Największa dopuszczalna szybkość „lokomotyw drogowych” ograniczona zostaje poza obrębem osiedli do 4 mil [ok. 6 km] na godzinę, a w osiedlach do 2 mil [ok. 3 km] na godzinę. Źródło: Locomo ve Act. Cytat za: Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. Melania Sobańska-Bondaruk, Stanisław Bogusław Lenard, Warszawa 1998, str. 479. “ Przeczytaj fragment ustawy i oceń, w jaki sposób – hamująco czy rozwojowo, wpłynęła ona na rozwój transportu drogowego. Odpowiedź uzasadnij. 難 3. Praca z multimedium („Symulacja interaktywna”). Nauczyciel poleca wybranemu uczniowi, aby przeczytał polecenie nr 2: „Wskaż kraj, w którym nastąpił największy i najmniejszy przyrost linii kolejowej w XIX wieku. Jakie podobieństwa i różnice pod tym względem dostrzegasz między pierwszą połową a drugą połową stulecia?”. Poleca uczniom, aby podzielili się na 4- lub 5‐osobowe grupy i opracowali w nich odpowiedzi. Po ustalonym wcześniej czasie przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika) grupy prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia odpowiedź. W podobny sposób uczniowie wykonują polecenie nr 3. Faza podsumowująca: 1. W ramach podsumowania uczniowie wykonują ćwiczenie 2 i 3 z sekcji „Film + Sprawdź się”. 2. Nauczyciel ponownie odczytuje temat lekcji „Rewolucja przemysłowa w Anglii w XVIII i XIX wieku” i inicjuje krótką rozmowę na temat kryteriów sukcesu. Czego uczniowie się nauczyli? Na koniec poleca chętnemu uczniowi podsumowanie i – jeśli to potrzebne – uzupełnia informacje. 3. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy uczniów w czasie lekcji. Praca domowa: 1. Zapoznaj się z pozostałymi filmami w sekcji „Film + Sprawdź się” i wykonaj dołączone do nich polecenia. 2. (Dla uczniów chętnych) Wykonaj polecenie 4 i 7 z sekcji „Symulacja interaktywna”. Materiały pomocnicze: T. Kemp, Industrializacja w XIX‐wiecznej Europie, przeł. L. Garczyński, Wrocław 1998. P. Mantoux, Rewolucja przemysłowa w XVIII wieku. Zarys dziejów powstania wielkiego nowoczesnego przemysłu w Anglii, przeł. W. Fajans, Warszawa 1957. B. Orłowski, Technika, Wrocław 1999. Wielka historia świata. Tomy 1‐12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‐2006. Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‐2019. Wskazówki metodyczne: Informacje z sekcji „Symulacja interaktywna” mogą być wykorzystane w trakcie lekcji do pracy uczniów w parach lub samodzielnie. Natomiast z materiałem filmowym uczniowie mogą zapoznać się przed zajęciami. Wówczas nauczyciel może przed zajęciami polecić wybranym uczniom przygotowanie prezentacji na podstawie treści sekcji „Przeczytaj” oraz filmów; prezentacje zostaną zaprezentowane na początku fazy realizacyjnej.