Rodzaje i budowa skrzeli kręgowców, Schematy z Biologia

Pobierz Rodzaje i budowa skrzeli kręgowców i więcej Schematy w PDF z Biologia tylko na Docsity!

Rodzaje i budowa skrzeli kręgowców

Wprowadzenie Przeczytaj Grafika interaktywna Sprawdź się Dla nauczyciela

Skrzela to główny narząd wymiany gazowej zarówno bezkręgowców, jak i wodnych kręgowców. U różnych grup strunowców i kręgowców występuje duże zróżnicowanie budowy tego podstawowego narządu. U większości organizmów mają postać silnie unaczynionych, cienkich, pierzastych wyrostków, o dużej powierzchni wymiany gazowej. Niezależnie od budowy, skrzela umożliwiają pobieranie tlenu rozpuszczonego w wodzie i usuwanie z organizmu dwutlenku węgla.

Twoje cele

Wymienisz rodzaje skrzeli kręgowców. Omówisz budowę skrzeli workowatych, zewnętrznych i wewnętrznych. Wykażesz przystosowania w budowie skrzeli kręgowców do sprawnej wymiany gazowej w wodzie.

Skrzela umożliwiają rybom pobieranie tlenu rozpuszczonego w wodzie. Na zdjęciu błazenek plamisty ( Amphiprion ocellaris), morska ryba często hodowana w akwariach. Źródło: Kostenlose Nutzung, Pixabay, domena publiczna.

Rodzaje i budowa skrzeli kręgowców

Skrzela zewnętrzne stanowią narząd oddechowy larw płazów ogoniastych (u których funkcjonują przez cały okres życia larwalnego), larw płazów bezogonowych (ale tylko we wczesnym etapie rozwoju larwalnego) oraz u neotenicznych larw niektórych płazów, np. aksolotla – larwy ambystomy meksykańskiej.

Skrzela zewnętrzne aksolotla mają postać pierzastych, unaczynionych wyrostków pokrytych cienkim, jednowarstwowym nabłonkiem. Tworzą dużą powierzchnię, która styka się z omywającą je wodą. Rozpuszczony w wodzie tlen dyfunduje do krwi, która transportuje go do tkanek, a z nich odbiera dwutlenek węgla i odprowadza go do skrzeli, z których gaz przedostaje się do wody. Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Skrzela wewnętrzne

Skrzela wewnętrzne występują u ryb. Są osadzone są na łukach skrzelowych (kostnych lub chrzęstnych) i zamknięte w jamie skrzelowej.

Osadzone na łukach skrzelowych listki skrzelowe oraz blaszki skrzelowe tworzą dużą powierzchnię wymiany gazowej.

Wymiana gazowa w skrzelach ryb zachodzi bardzo efektywnie dzięki mechanizmowi przeciwprądowemu. Polega on na przepływie krwi przez blaszkę skrzelową w przeciwnym kierunku, niż woda, która ją omywa. Zapewnia to stały wzrost ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi. Tlen stale dyfunduje do krwi z wody w wyniku ciągle utrzymującej się różnicy ciśnień tlenu między krwią a wodą.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej na temat wymiany gazowej w skrzelach ryb dowiesz się tutaj.

Słownik

dyfuzja

samorzutne, nieodwracalne mieszanie się cząsteczek lub jonów w wyniku ich chaotycznych ruchów. Zachodzi zgodnie z różnicą stężeń − ze środowiska o większym stężeniu do środowiska o mniejszym stężeniu, aż do momentu uzyskania stanu równowagi

łuki skrzelowe

parzyste (prawe i lewe) chrzęstne lub kostne elementy szkieletu, wchodzące w skład trzewioczaszki

neotenia

zdolność płciowego rozmnażania się zwierząt w stadium larwalnym

skrzela wewnętrzne

narządy oddechowe służące do wymiany gazowej w wodzie, zamknięte w specjalnych komorach skrzelowych (u ryb − w jamie skrzelowej)

skrzela zewnętrzne

narządy oddechowe w postaci wypustek powierzchni ciała, okryte cienkim nabłonkiem, umożliwiające wymianę gazową w wodzie

wymiana gazowa

proces wymiany gazów oddechowych (tlenu i dwutlenku węgla) między organizmem, a otoczeniem oraz między płynami ustrojowymi, a komórkami ciała. Opiera się na zjawisku dyfuzji − zgodnie z różnicą ciśnień parcjalnych

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸 醙 難

Ćwiczenie 1

Woda dostaje się przez lejek przyssawkowy do gardzieli, a następnie omywa silnie ukrwione, pierzaste listwy, w których zachodzi wymiana gazowa. Później otworami skrzelowymi po bokach ciała wydostaje się na zewnątrz, nasycona dwutlenkiem węgla. Które zwierzę odpowiada temu opisowi?

minóg

traszka grzebieniasta

płaszczka

aksolotl

Ćwiczenie 2

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 3

Różne rodzaje skrzeli. Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Pogrupuj określenia charakteryzujące każdy z rodzajów skrzeli przedstawionych na schematach. Niektóre z podanych cech występują w obu typach skrzeli.

A

B

silnie ukrwione

osadzone na wyrostkach kostnych

skrzela zewnętrzne

wypustki powierzchni ciała

pierzaste w formie listków

omywane przez wodę

omywane przez wodę

silnie ukrwione

skrzela wewnętrzne

Ćwiczenie 5

Oceń prawdziwość poniższych stwierdzeń dotyczących rodzajów i budowy skrzeli kręgowców.

Prawda Fałsz U wszystkich kręgowców wodnych skrzela są otoczone skórnym workiem skrzelowym. Powierzchnię wymiany gazowej pokrywa cienki nabłonek. U rekina skrzela mają jedno wspólne ujście z jamy skrzelowej. Skrzela ryb kostnoszkieletowych i chrzęstnoszkieletowych osadzone są na łukach skrzelowych.

Ćwiczenie 6

Uzupełnij zdania wskazując poprawne stwierdzenia.

Skrzela wewnętrznezewnętrzne larw płazów ogoniastych mają postać pierzastych wyrostkówprymitywnych worków. U ryb chrzęstnoszkieletowych skrzela zewnętrznewewnętrzne znajdują się w szczelinach skrzelowychworkach skrzelowych i uchodzą na zewnątrz oddzielnymiwspólnymi otworami skrzelowymi.

Ćwiczenie 7

Zwierzęta lądowe oddychają powietrzem atmosferycznym, w którym jest ok. 300 g tlenu na m. W 1 m wody jest ok. 20 g tlenu. Aby zaspokoić zapotrzebowanie na tlen, zwierzęta wodne wytworzyły znacznie wydajniejsze narządy oddechowe niż organizmy lądowe.

Wyjaśnij, dlaczego ryba nie może oddychać na lądzie, chociaż ma wydajniejszy narząd oddechowy niż kręgowce lądowe.

3 3

Ćwiczenie 8 Wyjaśnij, dlaczego wymiana gazowa u ryb jest bardziej efektywna od wymiany gazowej u minoga. W odpowiedzi uwzględnij budowę narządu oddechowego.

gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca w parach; praca w grupach; praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu; zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale; tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda; arkusze papieru, flamastry.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treściami w sekcji „Przeczytaj”.
2. Chętny uczeń pozyskuje samodzielnie informacje dotyczące budowy skrzeli u ryb i przygotowuje prezentację z wykorzystaniem nagrania lub zdjęć przedstawiających rybie skrzela (np. u pstrąga). Uczeń może omówić również inne rodzaje skrzeli.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Uczniowie z pomocą nauczyciela formułują cele lekcji oraz określają kryteria sukcesu.
2. Odwołanie do wcześniejszej wiedzy. Nauczyciel przypomina wiadomości z poprzedniej lekcji, zadając pytania:

• Dlaczego przeprowadzanie dyfuzji gazów oddechowych w wodzie jest trudniejsze niż na lądzie?
• Czym są skrzela? Dlaczego dyfuzja gazów oddechowych jest w nich utrudniona?

Faza realizacyjna:

1. Prezentacja. Część właściwa lekcji zaczyna się od prezentacji efektów pracy w domu wybranego ucznia. Pozostali uczniowie zadają pytania prezentującemu. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia informacje lub prosi o to uczniów.
2. Mapa pojęć. Uczniowie, pracując w parach, tworzą mapy pojęć związane z tematem lekcji i na podstawie treści z sekcji „Przeczytaj”.
3. Praca z multimedium („Grafika interaktywna”). Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika multimedium. Uczniowie odczytują polecenie nr 2 („Określ jedną cechę wspólną i jedną różnicę w budowie skrzeli ryb kostnoszkieletowych i chrzęstnoszkieletowych”) i wykonują je w parach, po czym dzielą się swoimi odpowiedziami na forum klasy. Następnie ochotnicy odpowiadają na

pytanie nauczyciela: „W jaki sposób larwy płazów ogoniastych i bezogonowych przystosowały się do środowiska ich życia w zakresie budowy narządów wymiany gazowej?”.

4. Nauczyciel wprowadza uczniów w treść polecenia nr 3 („Określ, który rodzaj skrzeli – worki skrzelowe czy skrzela ryby – mają większą powierzchnię wymiany gazowej. Odpowiedź uzasadnij, podając jeden argument”). Uczniowie wykonują je w parach, a następnie porównują swoje rozwiązanie z innym zespołem.
5. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Uczniowie w parach wykonują ćwiczenie nr 7 (w którym mają za zadanie wyjaśnić – odnosząc się do tekstu źródłowego – dlaczego ryba nie może oddychać na lądzie, chociaż ma wydajniejszy narząd oddechowy niż kręgowce lądowe) z sekcji „Sprawdź się”. Następnie porównują swoje odpowiedzi z najbliżej siedzącymi uczniami. Nauczyciel w razie trudności naprowadza podopiecznych na właściwe rozwiązania lub wyjaśnia wątpliwości.
6. Uczniowie w 4‐osobowych grupach wykonują ćwiczenie nr 8 („Wyjaśnij, dlaczego wymiana gazowa u ryb jest bardziej efektywna od wymiany gazowej u minoga. W odpowiedzi uwzględnij budowę narządu oddechowego”), a po upływie wyznaczonego czasu dzielą się swoimi odpowiedziami na forum klasy.

Faza podsumowująca:

1. Wybrana osoba losuje kartkę z jednym z kluczowych zagadnień poznanych w czasie lekcji (zob. materiały pomocnicze). Układa pytanie do wylosowanego zagadnienia. Ochotnicy odpowiadają na nie. Osoba, która poprawnie udzieli odpowiedzi, losuje kolejną kartkę i układa pytanie do kolejnego zagadnienia.
2. Nauczyciel wyświetla treści zawarte w sekcji „Wprowadzenie” i na ich podstawie dokonuje podsumowania najważniejszych informacji przedstawionych na lekcji. Wyjaśnia także wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019. „Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006. Załącznik 1. Zagadnienia do wykorzystania w fazie podsumowującej (pdf). Plik o rozmiarze 165.89 KB w języku polskim

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium zamieszczone w sekcji „Grafika interaktywna” do podsumowania lekcji.