Rodzaje i gatunki literackie, środki stylistyczne, Prezentacje z Język polski

Pobierz Rodzaje i gatunki literackie, środki stylistyczne i więcej Prezentacje w PDF z Język polski tylko na Docsity!

EPIKA:

LITERATURA:

Szczegółowe opracowanie

Rodzaje

literackie.

JĘZYK POLSKI Szkoła podstawowa/Liceum

02

Gatunki

literackie.

M.IN.: POWIEŚĆ,

BAŚŃ,

PRZYPOWIEŚĆ,

NOWELA

ITD.

RODZAJE I GATUNKI

LITERACKIE

LIRYKA :

DRAMAT:

M.IN.:

FRASZKA,

TREN, PIEŚŃ,

HYMN. ITD.

TRAGEDIA,

KOMEDIA, DRAMAT

ROMANTYCZNY,

DRAMAT

WŁAŚCIWY

Środki

stylistyczne.

ŚRODKI STYLISTYCZNE:

M.IN: PRZENOŚNIA (METAFORA), PORÓWNANIE, ONOMATOPEJA,EPITETY ITP.

Rodzaje literackie:

Narracja pierwszoosobowa i trzecioosobowa:

Epika to obok liryki i dramatu jeden z trzech rodzajów literackich. Obejmuje utwory, w których przedstawione są prawdziwe lub fikcyjne (czyli zmyślone) wydarzenia. Osobą opowiadającą jest narrator, który przedstawia historię i postaci bohaterów. Epika: Narracja pierwszoosobowa: Narracja jest opowiadaniem narratora o wydarzeniach. Ze względu na to, jakie są relacje narratora ze światem przedstawionym, o którym opowiada, wyróżniamy dwa rodzaje narracji – pierwszoosobową i trzecioosobową. Narracja trzecioosobowa: narrator wypowiada się w pierwszej osobie zazwyczaj wtedy, gdy jest jednym z bohaterów i jego wiedza jest ograniczona. Wie jedynie to, czego sam doświadczył lub o czym mu powiedziano. narrator relacjonuje wydarzenia, używając trzecioosobowych form czasownika. Najczęściej nie należy do świata przedstawionego, o którym opowiada. Może się ujawniać, oceniać wydarzenia, zwracać do czytelnika, lub być ukrytym i jedynie relacjonować to, co się dzieje. FABUŁA- WĄTEK- Wszystkie zdarzenia i wątki utworu. ciąg zdarzeń związanych z postacią lub zagadnieniem (np. wątek miłosny, wątek zdrady, historyczny, podróżniczy). Liczba wątków w utworze różni się w zależności od gatunku – nowela zawiera tylko jeden wątek, zaś powieść może mieć ich wiele. PUNKT KULMINACYJNY- Moment szczytowego napięcia akcji, poprzedzający jej rozwiązanie. BOHATEROWIE- postaci biorące udział w wydarzeniach. Mogą być oni główni, drugoplanowi bądź epizodyczni. Utwory epickie najczęściej pisane są prozą. Istnieją jednak gatunki epickie, które pisane są wierszem

• jak epos i bajka. Mimo, że są one wierszowane, to istnieje w nich narracja i opowiadają o wydarzeniach.

Gatunki literackie:

Budowa dramatu:

Dramat jest rodzajem literackim, który obejmuje utwory przeznaczone do wystawienia na scenie. W utworach dramatycznych nie istnieje nadrzędny podmiot literacki – osoba mówiąca. Wiemy, co się dzieje, dzięki wypowiadającym się bohaterom i didaskaliom. Dramat: Ważnym pojęciem związanym z dramatem (a w szczególności z komedią – gatunkiem należącym do dramatu) jest intryga. Fabuła zwykle oparta jest na umyślnych i skrytych działaniach jednej z postaci w celu pokrzyżowania zamiarów innych bohaterów, zaskoczenia ich lub wprowadzenia w błąd. Intryga powoduje powstanie konfliktu i zmianę kierunku akcji.. AKT- większa część utworu wydzielona ze względu na zmianę tematu lub miejsca akcji. SCENA- dialogi i monologi bohaterów. Utwór podzielony jest na akty, czyli większe części wydzielone ze względu na miejsce wydarzeń lub tematykę. Akty dzielą się na sceny – mniejsze części wydzielone w zależności od liczby występujących osób. Wydarzenia tworzą akcję. Utwór dramatyczny składa się z monologów i dialogów, które nazywamy tekstem głównym, uzupełnionych wskazówkami autora dla reżysera, aktorów i scenarzysty, zwanego tekstem pobocznym albo didaskaliami. DIALOGI- MONOLOGI- TEKST GŁÓWNY- AKCJA- INTRYGA- TRAGIZM- KOMIZM- komizm sytuacyjny- komizm słowny (językowy)- komizm postaci- mniejsza część utworu, wydzielona zwykle ze względu na zmianę liczby bohaterów. rozmowy co najmniej dwóch bohaterów. kwestie, które bohater wypowiada sam do siebie. TEKST POBOCZNY (DIDASKALIA)- wskazówki autora dotyczące realizacji tekstu na scenie. całość zdarzeń, którą poznajemy przez wypowiedzi bohaterów. podstępne działania jednej z postaci (czasem słowo to stosuje się jako synonim wyrazu akcja). charakterystyczny dla tragedii konflikt prowadzący do upadku bohatera. charakterystyczne dla komedii wątki i zabiegi mające rozbawić odbiorcę: zabawne wydarzenia, pomyłki, zbiegi okoliczności, gry słowne, przejęzyczenia, niedomówienia, żarciki, zabawnie wyglądający, mówiący i zachowujący się bohaterowie.

Gatunki literackie: Gatunki literackie należące do epiki: wielowątkowe obszerne dzieło epickie. Liczy zazwyczaj od kilkudziesięciu do kilkuset stron i jest podzielone na rozdziały. Zawiera wiele opisów przyrody, sytuacji, postaci i dialogów. Ze wzglęgu na tematykę, rozróżniamy wiele typów powieści. Powieść: Powieść historyczna: autor umiejscawia akcję w czasach dla siebie odległych. W powieści ważną rolę odgrywają postaci i wydarzenia zarówno autentyczne – historyczne, jak i fikcyjne. Przykładem są „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza. Powieść współczesna: akcja rozgrywa się w czasach dla autora współczesnych. Zazwyczaj gatunek ten łączy się z powieścią społeczno-obyczajową, ukazującą dane społeczeństwo i jego obyczaje. Przykłady to „Lalka” Bolesława Prusa, „Syzyfowe prace” Stefana Żeromskiego czy „Opium w rosole” Małgorzaty Musierowicz. autor umiejscawia akcję utworu w świecie całkowicie lub częściowo fantastycznym, pełnym elementów i postaci fantastycznych (to znaczy nieprawdopodobnych, nieistniejących w rzeczywistości). Do przykładów należą: „Hobbit, czyli tam i z powrotem” J. R. R. Tolkiena, „Opowieści z Narnii” C. S. Lewisa i seria książek o Harrym Potterze J. K. Rowling. Powieść fantasy: Powieść science-fiction: akcja toczy się w przyszłości, a ważnym elementem jest opis rozwoju techniki i nauki oraz ich wpływ na życie bohaterów. Przykłady: „Podróż do wnętrza ziemi” Juliusza Verne’a, „Solaris” Stanisława Lema. Powieść psychologiczna: Powieść kryminalna: jej głównym tematem są przeżycia wewnętrzne bohatera, jego doznania, emocje, relacje z innymi ludźmi i sposób odbierania świata. Przykłady to: „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, „Granica” Zofii Nałkowskiej. jej fabuła zorganizowana jest wokół zbrodni. Przedstawia okoliczności dojścia do niej, prowadzone dochodzenie oraz ujawnienie osoby sprawcy. Gatunkiem pokrewnym jest powieść detektywistyczna, w której na pierwszy plan wysuwa się postać detektywa. Za przykłady mogą posłużyć: seria powieści o Sherlocku Holmesie Artura Conana Doyle’a, książki Agathy Christie i dzieła Iana Fleminga o Jamesie Bondzie.

Gatunki literackie: Gatunki literackie należące do epiki: Baśń: jest to krótki utwór wierszowany mający charakter dydaktyczny. Bajka ma na celu nauczyć czegoś odbiorcę i zawiera morał, czyli naukę płynącą z utworu. Przykładami są bajki „Kruk i lis” oraz „Ptaszki w klatce” Ignacego Krasickiego. pisana jest prozą i zawiera elementy fantastyczne. Akcja toczy się w nieokreślonym czasie i miejscu, a ważną rolę odgrywa starcie dobra ze złem oraz motyw wędrówki bohatera. Przykłady to: „Królewna Śnieżka” i baśń „O Waligórze i Wyrwidębie”. Uwaga! Nie myl baśni z bajką. dzieło zawierające wspomnienia, których autor był uczestnikiem lub świadkiem. Ważny jest dystans czasowy pomiędzy wydarzeniami a ich relacją – autor może ujawniać swoje przemyślenia i stanowisko wobec poruszanych problemów. Przykłady: „Pamiętnik z powstania warszawskiego” Mirona Białoszewskiego, „Trzy po trzy” Aleksandra Fredry. Bajka: Pamiętnik: Pieśń: charakteryzuje się prostą budową i przeważnie poważną tematyką. Podzielona jest na strofy i zwrotki. Przykładem może być „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego. Dziennik: utwór zawierający bieżące zapiski autora. Składa się z codziennych wpisów zwykle opatrzonych datą. Może być tworzony dla własnych potrzeb lub pisany z myślą o publikacji. Do przykładów należą: „Dziennik pisany nocą” Gustawa Herlinga Grudzińskiego, „Dzienniki 1911-1955” Jarosława Iwaszkiewicza. Gatunki literackie należące do liryki: Hymn: jest to uroczysta i podniosła pieśń pochwalna na cześć bóstwa, wartości, wydarzenia, ojczyzny. Przykład „Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego.

Gatunki literackie: Gatunki literackie należące do epiki: Tren: jest wierszem o żałobnym charakterze poświęconym osobie zmarłej, wychwalający jej zalety i opisujący rozpacz tych, których pozostawiła. Najsłynniejszym przykładem są „Treny” Jana Kochanowskiego. jest to poważny i refleksyjny utwór rozpamiętujący sprawy osobiste lub egzystencjalne. Przykładem jest „Elegia o… (chłopcu polskim)” Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Elegia: Fraszka: Komedia: utwór dramatyczny o poważnej tematyce, którego treścią jest jakiś konflikt, zwykle zakończony tragicznym wydarzeniem, np. śmiercią bohatera. W tragediach antycznych występował konflikt tragiczny, czyli zderzenie dwóch równorzędnych racji prowadzące do upadku bohatera. Gatunki literackie należące do dramatu: Tragedia: „Antygona” Sofoklesa „Romeo i Julia” Williama Szekspira „Balladyna” Juliusza Słowackiego jest to krótki wiersz o różnorodnej tematyce. Często ma charakter ironiczny lub humorystyczny. Zawiera puentę. Fraszki pisał Jan Kochanowski, np. „Na lipę”, „Na zdrowie”. utwór dramatyczny o lekkiej tematyce i żywej akcji, którego przeznaczeniem jest rozbawienie odbiorcy. Komedie zwykle opierają się na intrydze i cechują szczęśliwym zakończeniem. To, co bawi czytelnika, to komizm. Wyróżniamy komizm postaci (zabawnie wyglądający lub zachowujący się bohaterowie), komizm sytuacyjny (śmieszne wydarzenia i nieporozumienia) i komizm językowy (zwykle dotyczy żartów i gier słów). „Zemsta” Aleksandra Fredry „Świętoszek” i „Skąpiec” Moliera

Środki stylistyczne: Onomatopeja: „kukułka” użyta w utworze sprawia, że odbiorca zdaje się słyszeć charakterystyczne dźwięki wydawane przez tego ptaka. opisujące lokomotywę w wierszu Juliana Tuwima „ciężka, ogromna, tłusta, rozgrzany” oddziałują na wyobraźnię i sprawiają, że odbiorca widzi lokomotywę tak, jak chciał poeta. Instrumentacja głoskowa: Środki artystyczne dzielimy na cztery grupy ze względu na to, na jakiej zasadzie zostały zbudowane – czy skupiają się na znaczeniu i słownictwie (środki stylistyczne leksykalne), na budowie wyrazów (morfologiczne środki stylistyczne), na kolejności użytych wyrazów (środki stylistyczne z zakresu składni) czy na brzmieniu (środki stylistyczne fonetyczne). „szelest liści na wietrze” oddaje wrażenia słuchowe towarzyszące liściom drzew wystawionym na podmuchy wiatru. Epitety: Tropy stylistyczne: Wśród środków stylistycznych wyróżniamy tropy. Polegają one na celowym zestawieniu wyrazów w taki sposób, aby osiągnąć nowe znaczenie. Wzmacniają one ekspresję utworu oraz jego zabarwienie emocjonalne, a także decydują o jego pięknie i oryginalności. Do najważniejszych tropów stylistycznych zaliczamy: epitety, metafory (a wśród nich m. in. ożywienia, uosobienia, symbole i alegorie), porównania (w tym porównanie homeryckie).

Epitet: Środki artystyczne dotyczące słownictwa polegają na doborze słów, który wywołuje nowe skojarzenia bądź nadaje dodatkowy kontekst. Pisarze mogą używać określeń opisujących przedmioty czy sytuacje, tworzyć nowe słowa bądź sięgać po zapomniane, a także tworzyć nowe znaczenia dla istniejących już wyrazów. Leksykalne środki stylistyczne: wyraz określający rzeczownik. Uwydatnia jakąś cechę, ujawnia stosunek emocjonalny do opisywanej rzeczy lub ma po prostu ozdabiać wypowiedź. Nadaje tekstowi plastyczność, przez co wpływa na wyobraźnię. Nie bądź dumna ze swego szczęścia. Szczęście jest zawsze krótkotrwałe. Ale nurzaj się w chwilach dzisiejszych jak w chłodnych falach wiecznych źródeł. Przenośnia (metafora): Potopy słońca na podłodze leżą. Nakryli go ojczyzną, jak czapką wojskową. Wezbrana fala przerwała tamę woli zaskakujące zestawienie słów, którego nie spotyka się w języku potocznym. Zestawienie to nadaje wyrazom nowy sens. Przenośni nie należy odczytywać dosłownie. Ożywienie (animizacja) jest to rodzaj przenośni. Polega na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom cech istot żywych kolejny rodzaj przenośni. Jest to metaforyczne przedstawienie zwierząt, roślin, przedmiotów, idei jako osób ludzkich. Jest szczególnym rodzajem ożywienia. morze ryczy, chmura goni chmurę Uosobienie (personifikacja): cyprysy mówią, niebo płacze Symbol: Znak lub obraz, który obok znaczenia dosłownego ma także wiele znaczeń ukrytych. Postać Róży z „Małego Księcia” – symbol piękna, delikatności, miłości, kapryśności, egoizmu.

Neologizm: Morfologiczne środki stylistyczne : Morfologiczne środki stylistyczne (nazywane też słowotwórczymi środkami stylistycznymi), skupiają się na budowie wyrazu i efekcie, jaki można osiągnąć, dokonując jego przekształcenia, np. poprzez dodanie formantu. Zdrobnienie: zmiana wyrazu za pomocą formantu, która nadaje mu zabarwienie emocjonalne (pozytywne lub negatywne, pogardliwe). zmiana wyrazu przez formant, która nadaje mu zabarwienie emocjonalne lub podkreśla jego wielkość. Głodne nędzy mej, straszne, wyschnięte buciska Z ręką wiszącą miękko nad mokrym buciorem Zgrubienie: Potem nauczył się szybko zaścielać łóżko i liczył na to, że będzie największym słaczem łóżek. Później jeszcze przyszła kariera najlepszego wyciągacza korków z butelek, najlepszego wydzieracza kartek (…) łamacza zapałek (…). jest to nowy wyraz, utworzony po to, by osiągnąć efekt artystyczny. Często stosowany jest w poezji oraz dziełach z gatunku science-fiction bądź fantasy. Zbyszko zaś szedł ku księżnej, trzymając przy piersiach Danusię, która objąwszy go jedną ręką za szyję, drugą podnosiła w górę luteńkę z obawy, by się nie zgniotła. Składniowe środki stylistyczne Składniowe środki artystyczne dotyczą składni, czyli tego, jak ułożone są słowa i zdania. Zwykle mają na celu zwrócenie uwagi na jakąś część wypowiedzi, podkreślenie pewnej myśli, skłonienie do refleksji bądź wyrażenie emocji. Powtórzenie: użycie tego samego wyrazu albo zespołu wyrazów kilka razy Służy podkreśleniu treści. Wsi spokojna, wsi wesoła Zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni

powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów lub segmentów wypowiedzi. Szybko, zbudź się, szybko, wstawaj. Szybko, szybko, stygnie kawa! Szybko, zęby myj i ręce! Anafora: Składniowe środki stylistyczne Składniowe środki artystyczne dotyczą składni, czyliwskazanie na podobieństwo jednego zjawiska do drugiego. Jest to zestawienie dwóch członów za pomocą spójników: jak, jakby, jakoby, niby, niczym, na kształt, podobny. tego, jak ułożone są słowa i zdania. Zwykle mają na celu zwrócenie uwagi na jakąś część wypowiedzi, podkreślenie pewnej myśli, skłonienie do refleksji bądź wyrażenie emocji. Porównanie: Epifora: Pytanie retoryczne: powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów lub segmentów wypowiedzi. Gdy byłem dzieckiem, mówiłem jak dziecko, czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko pytanie, na które nie oczekuje się odpowiedzi. Zadane, by zmusić czytelnika do przemyśleń na dany temat. Któż zbadał puszcz litewskich przepastne krainy, Aż do samego środka, do jądra gęstwiny? Apostrofa: bezpośredni zwrot do osoby, idei, bóstwa lub zjawiska. Służy wywołaniu silniejszego wrażenia na odbiorcy. Najczęściej stosowana jest w uroczystych utworach poetyckich i modlitwach. I, jak płacz, słychać kroki w pokoju samotnym I równie jak grad sypie się (…) na łan żyta, tak gęsto się sypały ciosy okrutne i biły miecze Nieszczęsne ochędóstwo, żałosne ubiory Mojej najmilszej cory! Ojcze nasz, któryś jest w niebie

Środki artystycznego wyrazu związane z brzmieniem mają na celu wywołanie w odbiorcy pewnych doznań słuchowych. Dzięki rytmizacji, rymom i odpowiedniemu doborowi wyrazów bądź zestawieniu ich ze sobą w szczególny sposób, artysta osiąga efekty dźwiękowe. Onomatopeje: Fonetyczne środki stylistyczne: dobór takich wyrazów, by ich brzmienie było dla czytelnika przyjemne i harmonijne. Jej przeciwieństwem jest kakofonia. Instrumentacja głoskowa:: wyrazy, które naśladują dźwięki. Mogą być zapisem dźwięku bądź nazwą przedmiotu, odgłosu czy zwierzęcia, która zawiera w sobie dźwięk. Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława, wszystko to minie jako polna trawa O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny puk, stuk, ćwir, szast, trach, hau-hau, kukułka, szuranie, gwizd, świst, turkot, trzask, szelest, dzwon, buczenie nagromadzenie wyrazów z podobnie brzmiącymi głoskami w celu wywołania wrażenia dźwiękowego. Eufonia: Kakofonia: Chrzęst szczęk pstrych krów wprządł w słuchn. Szept: „Trwasz wśród warstw łgarstw? Tchórz! Stwórz wpierw z przerw werw, w chwil skruch Strzęp chwalb – nerw ścierw czymś strwóż! zastosowanie wyrazów w taki sposób, by osiągnąć efekt nieprzyjemny i niepokojący dla czytelnika. Jest przeciwieństwem eufonii. Aliteracja: kilkukrotne powtarzanie głoski lub kilku głosek w określonych miejscach (np. na początku kolejnych wyrazów albo w akcentowanych miejscach). zwija się zaułek zawiły zagubiony we własnych załomach Zwierzęca zajadłość – z zapisków zniechęconego zoologa